NGA RETA TUKU MAI

Toa Takitini, Issue 111, 1 December 1930, Page 2202

NGA RETA TUKU MAI

Kia marama ano, kaore te Toa Takitini e whai waahi hi nga' whiu kupu taumaha a te hunga tuku reta mai. Nga Etita. Ki nga Etita: E hoa ma tena korua nga whakamaunga mahara o nga iwi ote Motu. Kua hohatia te ingoa nei a Aotearoa. Ko te mea pai, me tae a Rangataua Keepa, a Tuhitaare Heemi, a Wairama Huhu kite Hui nui o te Motu ka tu ki Akarana a te Maehe e heke iho nei. Ki reira ratou aata wananga ai, hurihuri ai mo tana take. Ka pai hoki, ka korero atu, he kanohi he kanohi. Kite hinga tetahi kaua hoki e pouri. Ko te take kite pouri tetahi ka pouri mai hoki a tahaki. Ki te mate noa tetahi o koutou tena e kiia he mea makutu. No reira kia ora. Ko te tino kaupapa nui o tenei reta i tuhia ai, kia kite mai a Rongowhakaata ara te rohe katoa o Ngati-Kahungunu. Ink te patai. He aha toku hara i roto i te mana o Karaiti Ihu i kore ai he whakaatu o te kuini nei o te Huinga ki an kia Tuhoe? He kore paanga pea noku ki tenei wahine rangatira. Ina toku whakapapa:— Rongokako— Muriwhenua (no Hauraiki tenei wahine) l J 1 Tama tea — (1) Te Onoonomaiwaho (2) Iwipupu (3) Te Moanaikauia. I 7 'i Ko Whaene Ko Taka —Te Koala ! i ' i Hourangi Kuraroa— Hakaka f Uwiraroa—Awanuiarangi Kongo tangkwa— Rahikoia i Rongokarae

Tamatea— Moanaikauia (wahine whakamutunga)

No reira, haere e kui, te mans o nga tipuna, te puhi o Matatua anake. Ka taupoki te waka ki raro! Eka taupoki! Kua matemate ano ko nga rangatira. Kaore he rangatira i te ora, kia kore atu. Haere toku rangatira. Nan i kiia ai te Iwi Maori, he Maori ano. Na to mana rangatira na to kupu Taihoa i, taki mai te Iwi Maori ki enei ra ora ai. He mihi noa atu ki koe a whae. He mea kite noaiho i roto i nga Nupepa Pakeha tenei koe kua hinga mai i te ra ka rewa ma * i te pae. Kua tae koe ki a Ta Timi Kara, ki tou Ariki hoki. Kei kona katoa a nunui ma a roroa ma, a wehiwehi ma. Haere! Teihi Paerata, Ruatoki 11/11/30. Kite Toa: Kua kite iho ahau i nga korero i roto ite Toa No. 108 mo te waahi hei korerotanga mo te Ingoa nei Aotearoa ki Akarana a te Maehe e heke iho nei. E tino whakaae ana ahau ki tena, ina ano pena ka tuturu me wananga taua take i tena hui nui. Ina tupono te korerotia o tenei take i te hui i Akarana, tokotoru matou o te hiku o te Ika nei ka haere atu ki a tutataki ki nga taniwha o te tai-whakarunga na. Ko taku tena e pai ai me noho he Komiti me tona Tumuaki mo tenei take Ahakoa kua pau nga korero a etahi o nga pu-korero o tenei kaupapa, ara kua puta i te Toa, hei aha me korero ano a taua wa. He pai te korero he kanohi he kanohi Tena ko te tuhituhi he tupapaku, e kore e whakautu i te patai. Me penei katahi ka oti pai tenei take. I toku hoha ki te tuhituhi whakahaweatia iho an e oku hoa mo tenei take. Hoi ete hunga mohio, mete hunga whakahawea, haere mai ki tenei hui kia tutaki ki te kaurapaarangi ki te angaanga o te rangi-kokouri. He patai taku ki nga tangata e korero nei mo tenei ingoa Aotearoa. Me whakautu hoki e ratou kite Toa i nuia ote marama o Maehe e heke iho nei.

Whakapapa . MauwiMakeatutara Wharuaakura Uhenga Poutana Whitirangimamoa KupeKuramarotini Patai I. Ko te Kupe ranei tenei i paranitia ai te Motu nei, ko te Tokimatawhaorua nei tona waka i hoe mai ai i Hawaiki? Patai 2. Koia anei tenei ko te wahine a Kupe ko Kuramarotini i huiana ai te Motu nei? Kia ora koutou e oku hoa. Na ta koutou mokai i roto i te Ariki. Ngakuru Pene Haare Awanui Nth. Kite Toa: Tenei etahi kupu ruarua nei mo te panui aC. Bennett mo te Paipera. Kaore au e tino marama ana e ahu pehea ana te koinga o aana whakamarama. Ki taku matakitaki iho e whakahawea ana ki taua Paipera, ara ki aua pukapuka, a, ko etahi e mohiotia ana, engari kaore i te tau nga whakaaro.” E whakamarama ana ia i nga wehewehenga o aua pukapuka ote Paipera. Ko aua whakamarama kanui te kino ki au kia uru ki roto ita tatou Pepa. Pena he roanga atu ano o aua korero, ki au nei kaati rawa. Mo te pukapuka a Ehetere. Ki taku nei titiro ahakoa koare te Ingoa Atua i roto e tika tonu ana kia uru ki roto ki mo ture i hanga e Hamana mo te iwi o Ehetere kia whakangate Paipera. No te mea kei taua pukapuka te korero tino nui romia i roto i nga kawanatanga katoa i raro i te mana o Kingi Ahahucruha—kia kaua rawa e kitea tetahi Hurai kotahi, taane, wahine, tamariki i roto i ona rohe. Hiiri rawa tenei ture e te kingi. Otira na kuini Ehetere ka pakaru tenei ture. Ka ora ia, tona matua-keke a Mororekai me tona iwi. Mate akc ko Hamana i ana hangarau. Na reira tika tonu tenei pukapuka kia uru ki roto i te Paipera, e whakaatu ana hoki i era tu mahi a te tangata, ahakoa kore te Ingoa Atua i roto. Me huritu ake he kupu mihi kite whaea ote Motu— te whaea o nga minita Maori. Haere e whae, Heni Materoa—Reri Kara. Haere i roto o Turanga Nui. Haere i ou iwi rangatira. Haere i runga i ou maunga teitei. Haere te whaea o nga minita o Nga-Puhi. Haere e whae, haere ki tou okiokinga. Haere tahi me nga mate ote Motu. Haere ra! Kia orate katoa i roto i nga mihi ote tau. W. H. Kaipo, Te Koa, 22/11/30,

Ki nga Etita: —Tena korua me nga aitua o te motu, i kona i konei hoki. Kaati nei nga mihi. E hoa ma tenei kua kite iho i a korua korero i roto i Te Toa o Oketopa te tahi o nga ra nei. E hoa ma te kino hoki o a korua korero mo Maui. He whakakuare rawa ta korua i a Maui, he whakamangere, he whakakore take noa ai ki ta korua panui. Kaati, mo te taha ki au, maaku ano e whakahoki tenei a alii ara ma te tangata kore mohiti. He korero wairangi tenei na korua. Mehemea koia ko Toko Ratana i tu, ko Te Hurinui ranei ka pehe a raua? Kaore ranei e haere kia Ngata hei whakamarama? E ka haere, ako ahau rawa kia kaua hei haere? Ahakoa ko wai i tu i tenei turanga ka haere ano ia kia Ngata hei arahi, ahakoa ko korua ka haere. Kaore i pai enei mahi a korua. Ko te kupu ano pea a Ngata i kiia ra ite poo te tekau o Hurae ka hori nei, hei te tangata pai te whakapapa, hei mema. I muri i tena ko nga korero tito i kiia ai naaku mo Te Puea i te tekau-ma-waru o Hune i Waitara. Te heenga o ena mahi ka akina ahau kia mate e tetahi o nga mema o te Kawanatanga. He aha rate mutunga, ahe aha ra kei muri ake nei. Mo Te Momo, na aku tupuna i patu te tangata o Ngapuhi na ana a Te Momo i patu i runga atu o Tangoio ara i Waipatiki, ko Peketahi te ingoa. He mea tika kia tutataki tatou a tetahi wa, ka korero whanui ai mo nga mea o mua me nga mea o naianei, tae atu ki o tatou Kawanatanga. Heoi ano. Na Te Taite te Tomo, Poneke. E hoa ma. Tena korua me o tatou kaumatua, a Tangiora a Hinekatorangi a Heeni Matenga, a Pirihira, me ta koutou hunaonga matua ara a Paku Karauria me Puhara raua ko Tutewake. Kanui te ngakau tangi ki to tatou whaea i to koutou taenga mai. Tena koutou katoa i roto i Heretaunga e tangi mai na kia Te Huinga. Kua haere atu ia ki te nui, kia Timi hoki. I haere kaumatua atu ia, na reira kei te pai tana haere. E hoa ma i te whaia ahau e te pakeha kia whakaatutia te nui o to tatou whaea. I mea atu ahau he tino uaua tera mahi, engari ma te whakapapa e whakaatu. Koia ka tukua atu nei e ahau tenei o nga taahu o Te Huinga waiho ma tena iwi e whakaheke tona, tona rerenga. Tera hoki koutou e ata kite iho i te rereke o etahi waahi. Ko ta matou mahara kei te pena te hangaitanga o nga whakapapa. Otira he mea tika ano kia ata whakahaeretia ana whakapapa kia takoto marama ai. Ta matou nei ki, kei te pena te takoto. Koianei te ahuatanga: Me timata mai e ahau ite KTWA e kiia ra ko TURANGA-NUI-A-KIWA. Ka

whakapiria atu e ahau kia PAOA i kiia ra kite awa Te MIMI-O-PAOA e mohiotia nei ko Waipaoa Awa. Na Kiwa ko Kahutia-nui he taane, ka moe i ta Paoa ara i a Hine-a-kua ko hekenga tenei:— Na Kiwa Na Paoa ' ' I . 1 Kahutianui Hineakua i Haua Wairaka I Aniu-ki-Taha-Rangi Rangitaukiwaho Ngore Rakai-koko 1 lie Taraiwhana I Tahungehenui Hikarore I Ruatepupuke Tuwairau Ruapani Wairau I Ruarauhanga Kahungunu Ruaroa Rahirimomoe , I Kahunoke Kahukirokiro ' I Tamatea-kuku , Hinotera 1 Tukekohi Hinetewaiware 1 Tamatanui Kahukuraao I Ruahoroa Pukaiurenui I Tiripare Ta whirl I Mate Rongomai Rongoteuruora Te Aohuna Te Rangihiroa Te Ropuhake Taringa Te Waingahuerangi Te Maanga-kaiota Te Karaki Te Kapaa Te Kohua Ruku Turakau I . ‘ Kahutia Uwaia ; I ' Rij)erata Mikaera Turangi Heeni Materoa Timi Kara

He nui te tangi ote tangata ki tenei wahine. Otira kaati mai ano tatou. Kei te mihi, kei te whakamiharo te ngakau mo te nui te tangi o nga pakeha o Turanga nei otira o te motu katoa. Katahi ano ka kitea atu te aroha nui o te pakeha kia Te Huinga. Timata mai ite kaainga tae noa kite urupa, kaore rawa he waahi i puare, nga rori i nga taha, e tu ana tena mahi ate ka, i ro taiapa tera mahi ate whanau, koroua, tamariki, rite tonu te tangi i te mea e haere ana te amo. E tika ana kia kiia 4 Nui ke ake ite ra tanumanga o Timi tenei. Tika tonu hoki, i te nui o nga tikanga whanui i whawhatia e tenei wahine. Te iti te rahi i maharatia katoatia e ia, otira te iti rawa o te tangata, te pakeha, te maori rite tonu kia ia. I te ra ka nehua nei, motu ana te aho o te ngakau. Haere e kui me ou nui me ou rahi. Ma ou tamariki me ou mokopuna, kite waingohia, e takahi ou tapuae ki nga maunga teitei i takahia e koe. Ina te Iwi, ina te hapu, ina te riu o Turanga marake ana, ina nga parae roa o Manutuke takoto noa: — , Taku manawa i roto ra. Here ake ana kei taku i-hu. ' Na te reo karanga ka pa ma-i Ka maunu ra ia te taniwha nei i te ru-a. Turanga-makau-rau takoto no-a Ka riro ra ia koutou e hika ma kite ma-te. Ma koutou e whakaoti atu Na Tu-Te-Puaki. Tena korua nga kai hautu o Te Toa Takitini. Heoi nga mihi. Kei te whakahe ahau ki etahi o nga korero a Te Taite Te Tomo i puta ra i roto i nga Moteatea mo te waiata 154. Ko taua waiata na Waipuarangi no N’Hinemanu me NUpokoiri, i Waiatatia ki Mokai-Patea kei Te Awarua, he whenua no Te Perohuka no N’Tuwhirirau. I nga ra o te pouritanga haere tahi tonu ai enei iwi, ka mate ki Otaparoto ki Tvfer ßct ° atara * He maten £ a ° Tanguru ka marautia, koia a NMarau; ka roia nga piro o etahi ka kiia ko Te Roikuku. Ahakoa nga noho roa i Horowhenua tuturu tonu te noho tahi a enei hapu i reira, i Moutoa, i Manawatu. No te hokinga mai o nga hapu nei ki Heretaunga, ka manna mai a Te Wiremu me tona whanau, ka whakanohoia nei ki Te Aute Kareti. Ko nga uri a Waipuarangi ko Hanara ma e noho mai ra i Omahu, a, ko a Te Perohuka ko Nepe raua ko Tipene Te Apatu, heke, mai kia matou ko aku taaina. Ina te hangaitanga o te takoto o tenei waiata:—

No te ao te uaratanga, Riro kite po. < Waiho noa hei tumamako Ma te ngakau Kei lawhiti tohou tinana Kei te reo-tuku. Kei Patea ahau e noho ana Kei Te Awarua. Mapu kau noatu i konei Ko whara-au-raro i. Purei kohu e whakatoro ra Tahere ana mai te puke ki Okahu Kei tuatu hoki te tane E aroha nei an Naaku iana koe i whakarere I te aiotanga Katahi te waka nei ka rutua Paea kite akau i. Taku Taumata e noho ai au Ko Paetawa ra > Kia marama au te titiro Ki Waipungapunga Ara haerenga mai no Te Perohuka E whae ma e kauaka iara Hei whakatanguru Notemea aiara ko te rawa i raro Mai i a Hikawa i. Whakamarama:— Te uaratanga-he wawata, he moemoea. Reo-tuku-He ngawari no te reo ki korero Patea-Mokia-Patea kei Te Awarua Wharau-raro-He taheke wai no Rangitikei Puke-o-oKahu. He pukepuke kei era waahi Waipungapunga. Te kaainga o Te Perohuka Whakatanguru?He kohimuhimu. Kia ora ra korua Na Ngaruma Apatu Waipawa.

1 , 1 1 * Ko Iranui Ko Ranginui— 1 1 Tamateakota—Tearenga Tupe—Te Hautapu 1 Rangito roMar 1 1 Te —Tuwharetoa 1 1 Te RahikoiaRongotangiawa 1 1 Rongokarae