NGATI-POROU O NGA RA KA HURI

Toa Takitini, Issue 107, 1 August 1930, Page 2120

NGATI-POROU O NGA RA KA HURI

Wahi iii Na R.T.K. He tika te mau o Ngati-Porou kite nuinga o ratou whenua, te korenga i pau i te pakeha te hoko, i te matara o to ratou na takiwa i nga huarahi papatau ote pakeha. I matakitaki tonu max te pakeha i te moana i runga i tana kaipuke ki nga pari poupou o te Whetumatarau, o Whakarara-nui, o te Kautuku, oTawhiti, ka anuanu, ka maro te ngongo-hau o tana kaipuke ki nga wahapu ataahua i Waitemata, i Korora-reka i Ahuriri i Whanganui-a-Tara i Akaroa, ka mahue te taha kikino a Ngati-Porou kia tu noa ana. I tukuna e nga kaumatua ko nga whenua o roto mo te hoko, ko nga whenua ki waho i puntia. Tae mai ki tenei ra kei te mau Apirana Ngata ki tenei oha a nga kaumatua: te pupuri i nga whenua o waho, i nga whenua papai mo te Maori. Ko etahi whenua i rihiitia ki te pakeha kua hokona eia kia hoki mai ano kite Maori. runga i nga kupu mo te pupuri i te whenua, ka totoko tonu ake te ingoa o Te Mokena Kohere, ano he manawa-whe-nna e pupu tonu ake ana, e kore e taea te puru. He aha oti km puma me he mea he korero tika? He korero whanui enei korero, i tatakitia ki nga nohoanga tangata, ki roto ki nga kooti whenua. Kahore rawa aTe Mokena itu ki te aroaro ote kooti whenua; kahore ia i pai ki te hoko whenua; kahore ia 1 Pat kite ruun ki te kooti; he huarahi hoki enei no te r° wi Kl , t ®, korero a Te Harawira Huriwai, i te huui i tu W Wharekaluka i tonoa ai a Kanara Poata raua ko Rapata Wahawaha lua hokona te whenua ka whai kupu a Te Mokena ki aWi Wanoa raua ko Te Matauru kia mau ki te whenua hei takarotanga mo koutou me a koutou uri i muri i a kouou. (N.C.L., Puka, 39. p. 15) Ina ra e takaro nei, e ahuwhenua nei a Ngati-Porou i enei ra. I te whakaarahanga o te whare kooti tuatahi ki te rohe o Ngati-Porou ara ki Wai-o-Matatmi ka kua eTe Mokena kia tumataria ki te ahi, ko tana tikanga hoki he here katoa i nga whenua o Ngati-Porou t ” g a a Y\ emia p whaka °r an g la ra eiai te muru ate Kawanaki ga T kl a Paratene Ngata no te mataratanga o taua here fci te Tonga o te awa o Waiapu ka herea e Te Mokena ko te aha ki te raki ako te whenua whakamutunga ate pakeha he pou ruuri ki Puke-kiore ka turakina e te mokopuna a Te Mokena, e Te Kahaki ratou ko etahi atu i runga ano i te nefVt taua kaumatua. Ko te hara tenei i mau ai te hunga nei kx te herehere Ko tetahi ora tenei o Ngati-Porou he herenga no nga whenua ka roa te kootitanga, ka roa hoki te hoko mete riihi kite pakeha. E tika pea tenei kupu: Ko te take nui i man ai nga whenua o Ngati-Porou na te koha tangata. Ahakoa nui noa te whenua, momona ranei, kite he te iwi no ratou nga whenua

kite mangere ki te kuware, ki te puhoi, ki te maumau taonga ki te kore awhina, ka mate te whenua, ka riro i te pakeha. Ko te tu o te tangata o Ngati-Porou, he ngaio he pakari. Kaore 0 Ngati-Porou tangata tetere. I penei ai te whakatupu o te tangata na te taikaha o te ahua o te whenua; ma te kori ratou ko tana whanau ki le kai ki te pueru. I tino tika mo Ngati-Porou te kupu ma te heke o te kakawa i te mata ka kite ai te tangata i te kai. Ko te whenua o te Kotimana he tino titohea na konei i kaha ai tera iwi k te main, i tohunga ai ki te penapena te taonga. Kei te man tonu te hihiko, te mataara o Ngati-Porou inaianei, a ko etahi o nga taitamariki tonu, ma te kakama, ma te mamahi, ka whiwhi ai te tangata kei te man tonu te matakana. I te karanga o te riri he nui te ope o Ngati-Porou, a tokorua ona apiha e tiraha mai ra i te whenua : ko Rewheteneti Henare Kohere, mokopuna a Te Mokena Kohere raua ko tona iramutu ko Kapene Pekaraa Kaa. He iwi piri-pono Ngati-Porou engari mei puta te hiahia mum o te Kawanalanga, e rite ano tenei iwi ki Taranaki ki Waikato. Ko tetahi take ano i piki ai, i kaha ai a Ngati-Porou na te ngakau nuui ki tenei taonga nui a te pakeha ki te matauranga. Ko nga iwi nunui kaloa o te ao, ko nga iwi kaha, he iwi matau. Kaore he painga o te poauau ahakoa pakari te tinana. I nga tan i a au i Te Ante nui noa ake nga tamariki o Ngati-Porou i te kareti i o Heretaunga ahakoa kei Heretaunga tonu a Te Aute. I era ra i te kino, ite pakeke o nga huarahi. me mahi nui to Ngati-Porou tamaiti ka tae ki Te Ante. Ma te hoiho i Waiapu ki Turanga, ma te tima atu i reira ki Nepia. Ma te kaipuke heera ranei ki Turanga. I ki Apiranga Ngata Ito ratou na haerenga kite Aute tata pau te rua-wiki ka tae ratou. I enei ra he tamariki o Ngati-Porou kei nga kareti nunui o Niu Tireni ara kei te university, kei nga kareti ahuwhenua i Hawkeshury (Ahitereira) i Lincoln. Kua tu ona tamariki hei roia, hei lakuta, hei kai-whakaako kura, hei kai-ununiho, hei Tiei Pi. hei kaunihera kauti, hei menetia kamupene hokohoko hei hekeretari hei ripoata nupepa pakeha, he tokomaha he kai-whakamaori, tokotoru o ona minita kua puta i te turanga tuawha, he neehi, he tokomaha kei nga tari, he kai-tangotango mihini, he tohunga tirotiro kirimi he menetia teihana hipi, he kai-hokohoko toa, he parakimete. he tui-tera, he kamura. Ko etahi o nga tamariki i tae kite kareti ako mahi i Ahitereira kua whiwhi ki nga tohu H.D.A., H.D.D., mo nga tikanga epa ana ki te ahuwhenua; kua whiwhi etahi ki te LL.B., he tohu roia; ko Apirana Ngata raua ko Waipaina te Awarau kua whiwhi ki te tohu M.A. Heoi ano nga Maori kua whiwhi ki tenei tohu nui ote matauranga. Mea ake nei pea ka whiwhi Apirana Ngata

ki le tohu Litt. D.; e kiia ai ia he “Doctor” ara he tohunga matauranga. He iwi tino whakaaro nui Ngati-Porou ki tenei taonga ki le matauranga. Ko te hiahia o ia tangata o ia wahine kia tae tana tamaiti ki te kareti. I titiro whakamua ki nga tau maha nga kaumatua nga rangatira o Ngati-Porou, ki nga tau e pipiri ai, e taututetute ai te Maori mete pakeha —ki nga ran tau i kiia ra e Tamahau Mahupuku no nga tamariki. Kua rupeke atu ratou kite po engari ko te whakatutukitanga o a ratou wawata tenei ra kei te purerorero ake. , Kapiti tonu nga rohe o Ngati-Porou i te kura. E torn nga whare nunui o nga kainga o Ngati-Porou: he whare runanga, he whare karakia, he whare-kura. Kei Wai-o-Ma-taiini kua apititia atu he hooro. Apopo pea ka waihotia hei tauwira ma etahi atu marae. Inahoki i te rohe whaiti ake o Ngati-Porou ara i te riu o Waiapu, mai i te ngutu-awa ki Pauaoruku, e torn nga kura nunui: ko Rangitukia, ko Tikitiki, ko Wai-o-Matatini. Kaore i tom macro te matara o enei kura; o Rangitukia i Tikitiki i Wai-o-Matatini. E whakaturia ana e te Kawanatanga he kareti ki waenganui 0 Tikitiki o Rangitukia; na Neho Kopuka i tuku te whenua, e .^?. n .£ a eka. E 130 nga tamariki o Rangitukia, e 160 o Tikitiki, e 80 o Wai-o-Matatini. Ko te kura tuatahi o Ngati-Porou i tu ki Te Hatepe, otua i te tutu o nga tamariki ka wehi te kai-whakaako, ka tut akin a te kura. I tikina mai te mahita e Rapata Wahawaha, maun a ana ki Wai-o-Matatini. Ko te whare tuatahi o te kura ko te whare-kooti. 1 puta mai i tenei kura a Te Watarawi Paipa raua ko Te Warihi Puha. I tu enei tangata hei kai-whakaaka mo te Ante engari tokorua kua mate katoa, 1 mate tonu ki Te Ante. E ahei pea an te ki ko Te Watarawi raua ko Te Warihi nga mataika o Ngati-Porou ki Te Ante. Ko Wai-o-Matatini te kura nana i popo Apirana Ngata me te tokomaha noaiho. 1 haere paku tonu Apirana ki Te Aute i nga ra i a Te Watarawi Paipa. A, kaore noa pea he he o taku whakahua e ono nga marama i kura ai te kai-tuhi ki Wai-o-Matatini i ako ia i tana Ei, Pi, Hi, ki konei, 1 whawha tuatahi ai ia kite matau-ranga ote pakeha. Ko te pai o te matauranga i aim mai i te kura ehara i te inea ko te whiwhi anake o te tangata ki nga mahi pakeha ki nga mahi moni engari ko te wetewete, ko te whangai i te hinengaro o te tangata, ko te whakawhanui i nga whakaaro Ko te tangata kareti he tangata kua whanau-hou me te iwi kura he iwi kua whanau hou. Ko te kura e rite ana kite rewena e whakapiki ana i te iwi. (Taria te roanga) [Ko toku hiahia kia takoto tika nga korero na reira me he mea kei te he io korero me whakaatu mai me tnhitnhi ranei ki Te Toa. Kei te ora ano nga morehn kanmalua o Ngati-Porou hei titiro i enei korero— R.T.K.]