NGA RETA TUKU MAI

Toa Takitini, Issue 107, 1 August 1930, Page 2123

NGA RETA TUKU MAI

Kin mamma ano kaore te Toa Tnhitini e whai ivaahi ki nga whin kupu taumaha a te hunga tuku Reta mai. Nga Etita Kite Toa, tena koe. Tukua atu enei korero mama nei hei titiro iho ma etahi. (1) E mihi ana an ki a Paraire Tomoana mo tona maia ki te tu i roto o nga mano i Ratana Pa. Ae. he tino pakanga taaana kite mangai ote atua ote tangata. Kia ora koe, e hoa Tomoana, mo te tika o an korero, me to kaha kite tautoko ite iwi kaore i haina Pitihana. (2) He whakahoki naaku i nga patai a Kapua Rangataua mo aku korero e man nei i te Toa No. 102, wharangi 1998. E tom aku kaupapa korero (a) Te Ikaroa a Maui, (b) Tokarau, (c) Awatearoa. Ko enei ingoa na oku matua ake i korero ki a au, na Wi Kaipo raua ko Hepuruna Kaipo. Enei kaumatua i kite ngatahi ahau. Na raua aku korero. Ina koa, ka kiia nei e Rangataua: he korero hurirapa. Hei raro noa nei tenei whakapapa timata ai:— More-te-K =|== Te Awa Kohinei Awarua =l= Mai Tupuni =| = Kura Mohutu =|= Kaipo W. me H. Kaipo Akuanei pea a te Kapua ka ki he tatai whakawiri ke tenei kaore ia i rongo. Ina hoki, aku korero; he korero tauhou rawa; he korero whakawiri rawa. E hoa Kapua, na nga Kaipo o te whakapapa c r p a na aku korero kua man na ki te Toa. Kaati e ki ana a Pirato, “Ko taku i tuhituhi ai, kua tuhituhia.” Ina ano tetahi o nga korero a nga kaumatua nei, I mea raua ko te Ika a Maui: e ma nga kanohi. He kanohi waitai tetahi kei Poneke, he kanohi waimaori tetahi kei Wairarapa. Kite he ahau mo enei korero, e pai ana; ihe ahau mo nga korero a oku kaumatua tonu; na o raua waha tonu nei i korero ki au; ehara i te men Pki ki Wharekura. Engari, e ki ana ahau, mehemea kei te aroaro o te Kooti a tatou korero e whiriwhiri ana; e takoto pai ana taku keehi. kia ora ra. Nau hoki i uwi, na reira ka maha nga korero. E mea ana koe : kaore au e kite i te Waiata. i te pepeha, i te karakia maori e whakahua ana Awatearoa. Katahi ano hoki au ka rongo ki a koe, ma te pepeha rawa, ma te waiata; katahi ka mana ai nga korero katoa a te tangata. Kaore he pepeha, he waiata mo te Tiriti o Waitangi. I mana ai, he mea haina. No reira, na Turi taana; naku, —Awatearoa. Kaati, ko te “roa” anake pea kaore e kitea, engari te Awatea. Hurahia a Kenehi 1:514; 1618. He kupu Maori :me timata i enei kupu:— “E tutehua ana koa te moe ate kuia ite po. Po, po, koi rarua ai! Ka he te manawa ite

ao; e papakitu ana te tai kite reinga. Kao, kao, ka awatea!” Ki nga rongo: e tutehua ana te kuia nei ki ana mahi o tetahi ake ra, ara, kia wawe te awatea. Penei hoki te ngakau o Turi: i tutehua, i tatari, i tumanako kia awe ia te tae mai ki te Whenua WhakaariAwatearoa. Ko te ingoa tuarua tenei o tenei Motu. Kaati tena. E mohio katoa, ana nga iwi o te Motu nei, he waka a Aotea. Kaore i Aotearoa. E mea ana o whakamarama : aotea he ngakau pai no te tangata. I aotearoa ai, na te roa e heke iho ana te ngakau pai nei i nga whakatipuranga tae mai nei ki naianei. Katahi hoki te whakamarama parori ke. Titiro iho ana ki nga korero a Paraire Toinoana i te Toa No. 100, wharangi 1935 —1944. E korero ana ia i te aha? : i te ngakau aotearoa ranei o nga iwi. Ki au nei, i te ngakau kino, kuare, pohehe. Kei Taranaki na tenei pa a Patoka. I haere mai nga iwi o Taupo, me nga taura hei herehere tangata, me nga ipu. No te wa tonu o te whakapono nei tenei korero, kei te mohio koe. Ka tae mai te taua, ka awhitia te pa. Ko te pa kei te karakia. Ko Matakatea te tohunga karakia. Ka korerotia kia Matakatea : kua whakaekena te pa. Ka ki a Matakatea: “Kei te pai; ma Ihowa te riri whakamutunga. Ka ki nei a Matakatea me unu ia me tona iwi ki waho. Ka tawhiti rawa, ka hokia mai e Matakatea ratou ko tona iwi. E korerotia ana, tata kore te morehu o tena taua. He ngakau aotearoa ranei tenei mahi ki tera iwi ki au nei, he kino. Kei te mohio taua e hoa e Kapu, he Motu ngau tangata tenei. No te wa rawa i nga Mihingare nei, katahi ano ka eke ki to kupu kite “ngakau aotea.” Ara, ka tika ai te ki : no naia tata ake nei i tapa ai te ingoa ote Motu nei kia Aotea Waka. Ehara i nga tipuna mai. I I te Toa No. 96, wharangi 1037 e mea ana koe : no te taenga mai o nga waka ki tenei motu, ka tohia te ingoa (Aotearoa) e nga kaumatua. I tetahi atu e ki ana koe : na Kuramarotini i hua atu i konei kite ingoa o tona waka kin Aotearoa kei Hawaiki ra ano. Kei hea ra te tuturutanga o enei korero? Nawai ra i hua Aotearoa ki tenei Motu? Ko nga waka katoa i huaina mai nga ingoa ki Hawaiki. Kaore rawa tetahi i tapa kite Motu nei. No reira, kaore au e kite ana i tetahi take nui, i tika ai kia huaina te Motu nei ki a Aotea Waka. Kaore. Kei Aotea Waka ahau. Kei te whakapapa a Wairama Maihi Te Huhu kua puta nei i te Toa. Ko Tuwhenuaroa te taina o Tarauaua. Ka heke au i a Tuwhenuaroa. Kia ora. H. W. Kaipo. Te Kao.

Ki nga Etita: e hoa ma, kia ora mai ano. Tenei te hanga, te aroha ki nga aitua o te Motu. Kia ora mo enei ahuatanga. Kia nui hoki nga ora kite Pihopa o Aotearoa e whawhai mai nei ki tona mate. Tenei te tumanako nei, kia tino piki rawa te ora ki to tatou Pihopa. Ma Ihowa ra ia e liaki “i tona haerenga atu, i tona haerenga mai” Amine. Wi-Repa: tena koe. He pai ke to ki penei mai, kaore koe e whakaae ki taku. Me mutu i'rcira, Kana e hanga korero ke atu. Noreira, i runga i te nui o an kupu taikaha: e tono ana ano koe kia korero an. Engari ra, ahakoa korero au i te mea tika; e kore koutou e whakaae. Kaore lioki au e mutu ki taku. Mo te kupu mo te Rangihiroa. He aha ia? Koiana te mohio, kia haere ki te kihi mohiotanga i runga i nga iwi ke? a, mana au e whakahe, ma taku mokopuna nei? Kaati tena. Ko ehea korero a nga kaumatua, ko ehea e hara i nga kaumatua? Ko au korero, he mea tiki e koe he mea kimi i nga korero Pakeha. Xo aku, he kawenata i tona ki te ngakau o nga tupuna, matua, tae mai ki a matou i tenei ra. Ina. e mohio nei matou ko Aotea te waka tuatahi mai ki tenei Motu. Ko Tainui te tuarua. No muri katoa atu era atu waka. Kei au ano nga whakamarama. No reira, ko Aotea te waka, na Kuramarotini i tapa ki tenei Motu. I tangohia mai i te Jka-roa a Maui, koia ka Aotearoa. Na te ariki o te waka i tapa, na te tamahine a Toto. Ehara i tetahi atu tangata ke i tapa. Kaati tena. Kua oti te whakamarama e au, i te Pepa o to Pepuere o te tau nei: no te wa i tae mai ai a Kupe raua ko taana wahine ki tenei Motu, ka tohia te ingoa nei e Kuramarotini ki tenei ff/' D N ° mur * ma * ko nga waka * Kia aata mararna ai koe e Wi-Repa, ka kore he korero, he pai ke te noho puku. Tet * u- 6 P 3l ke t6 tohupatai mai kia mohio ai ki tona tikanga. Tetahi, ko a koutou whakapapa. kaore he mea tika: he katoa. Kaati tena. Tuhitaare Heemi: kia ora koe. Kua whakahengia e au 0 korero mo te tohinga o te ingoa nei. Ka tohe tonu koe. Kaua e whakahua noaiho i nga uri tuturu a Maui. Kei whakahua noaiho koe e he ana tau whakapapa. Penei i taku e kite iho nei i to whakapapa. No te Karaipiture ke to w a apapa. Ko Rameka, ko Noa, ko Heina no te Karaipiture no mua ke i te Waipuke. Ko te Hema naana nei a Tawhii, no muru ke ite Waipuke. Ko tau Hema kei mua ke. Ka he katoa atu ai au whakapapa katoa i tenei. Kotahi tonu te tangata i ahua tika taana whakahekc iho 1 a Rangi, no Whaitiri-matakataka. Ka he tona whakamoe, i Put a ai a Hema. Engari ake tenei, a Paora Rangiaho. He

taha iti hoki kua tika. E hoa ma: kaore he huarahi ite ngaro 0 nga waka katoa e takoto nei. ~ Tjr ° Kapua Rangataua Kepa Purangi. Ki nga Etita oTe Toa-Takitini — E hoa ma tena korua, nga kai tuku korero hei matakitaki iho ma te iti raua ko te rahi kei runga i enei Moutere e tom ara i Aotearoa, Te Waipounamu whiti atn ki Whare Kauri. Tenei kua kite iho ahau i nga kupu korero a taku hoa a R.T.K. he whakaputanga nana i ona mamaoa, i taangia nei e korua ki roto i ‘‘Te Toa-Takitini” o te 1 o nga ra o Mei 1930. No reira ahau, ka tono atu ki a korua, kia tukua atu aku whakautu i nga kupu a R.T.K., kia kite iho ai hoki ia 1 aku nei whakautu mo ana kupu. TUATAHI. “E hoa e R.T.K., kei te mihi ahau kia koe mo nga kupu i tukua nei e koe ki roto i Te Toa, kia haere i runga i tenei Motu. Otira, te waahi tuatahi e ki ana koe, kei te ora tonu Te Tiriti o Waitangi, a he maumau pukapuku, mangumangu, a taima hoki nga Pitihana i haere nei i runga iTe Motu. E taku hoa, mehemea he Tauiwi koe, kei te tautoko ahau i to kupu e ki nei kei te ora ano Te Tiriti, otira mehema he Maori koe, maaku e ki, he porangi, he wairangi tenei korero nau, a he wairangi hoki koe. E ki ana ahau, kua mate Te Tiriti o Waitangi. E hoa mehmea kei te ora ano Te Tiriti, he aha te take kia hamenetia ahau, mo aku Tio, mo aku Ika, mo nga Kereru, me nga kirikiri o nga awa, i homai nei te mana o aku kai ake, i raro i Te Tiriti o Waitangi, a he aha te take ka hamenetia ahau, mo aku ake kai? TUARUA. E ki ana koe, ma te mahi whenua anake te ora mo te Iwi Maori. Kia ora koe mo tenei kupu. E hoa heoi ano taku he powhiri atu i a koe, kia haere mai koe ki konei, whakaako ai i ahau ki te mahi ahu whenua, akuanei e taku hoa, heoi ano tau he korero, otira ko to whawha ki nga mahi whenua, kahore ano. Noreira e hoa, mehemea he korero kau tenei nau, kahore ano i whawha ki nga mahi, maaku atu he porangi, he pohehe tenei korero. TUATORU. E ki ana ano koe, heoi ano te mahi a Ratana, he whakatu i a ia hei Kingi mo te Motu. E hoa katahi te korero porangi, pohehe hoki ko tenei. Ae, e hoa mehemea e tu ana ko ahau hei kiingi mo te Motu, ka hopukia e ahau nga tangata whakatoi, pena i a koe, kite whare herehere, kia utua mai ra ano te patene whakamutunga, hei reira tuku mai ai, ki Ratana Pa, ki Ratana Station, ki Ratana Farm, ki Ratana Post Office, a ki Ratana Money Order Office, aki a WIREMU RATANA. TUAWHA. E ki ana koe, kei te pau nga Moni a nga tangata i te haerenga mai ki konei, a kei te pau hoki i oku haerenga ki te Ao, me Amerika, a i aku haerenga ano hoki

i runga i tenei Motu. E R.T.K. mehemea he moni au, a tetahi atu ranei, kua pan i ahau, haria mai nga rihiiti o aua moni, kia kite iho ahau. Otira maaku e ki atu kia koe, kahore rawa he Moni a te tangata i ahau, a i pau ranei i ahau a i pau ranei i aku haere. Noreira ahau, ka tino mohio, ko koe te tangata kei raro i tenei rarangi na, “He porangi, he pohehe, he wairangi, a he tino Kuare Rawa.” Na T. W. Ratana, Whare Marama, Ratana Pa, Hune sth, 1930