KAKENGA O TE IWI MAORI

Toa Takitini, 1 February 1930, Page 1975

KAKENGA O TE IWI MAORI

R.T.K. Kei te whakamiharo kei te whakawhetai te ngakau ki te kaha o te kakenga o te Iwi Maori i nga tail e 30 ka taha nei, haunga te pikinga o te tauanga, he mea tenei e tika ai tatou kia nui te hari, engari to tatou pikinga i era atu ahuatanga katoa. Ehara i te mea na te tangata i korero mai ki a an, he mea hnrahura ranei naku ki nga pukapuka, kaore, engari naku ano i ata titiro i te whanuitanga o toku oranga i tenei

ao, kei te kake te Iwi Maori- Ka titiro whakamuri atu au i te taumata o te kaumatuatanga kite paenga roa o te wa o nga tan e 50 ka hipa nei ka marama ra hoki te titiro kite whanui o te tupeketenga whakamua o te Iwi Maori. Ko te Kaupapa o aku korero mo nga iwi o te Tai-rawhiti, ko nga iwi hoki enei e tino matatau ana an, a kaua te ngakau koroke eki i tuhia ai enei korero hei nica whakamanamana; kahore engari hei whakakaha i a tana kia kaha rawa te tupeke whakamua, kia 4 ‘nuku atu te koau ki te aro maunga,” “he rangai maomao kua huri ki tua o Nukutaurua e kore e hokia,” i tuhia hoki enei korero hei titiro ma nga reanga kei te heke iho. I taku whai-korero ki te Kotahitanga o Te Ante i te tan —ka 32 nga tan —ko taku wawata, ko taku tumanako, he whare mo te Maori me whare perana ara ko nga papa o au whare he mea wawahi ehara i te mea kani. T pera ai taku wawata i kite hoki au i etahi whare pera a i hiahia hoki au ki te whare perana. E kore ra e kitea he whare Maori, he whare perana, inaianei, heoi ano kei nga paenga kei te koraha, kei nga kainga whakanoho hou. Kua papa katoa te whare, kua whare pakeha, mai i waho ki roto. He nui nga whare kua ki i nga taputapu huhua a te pakeha, i te piana, i te terewhona me era atu mea a ko nga waka kaukau o etahi whare he kohatu, ki tona reo he porcelain, Kua mutu noa atu te tikitiki wai i te awa i te puna ranei, heoi ano ko te huri i te korere ka rere te wai matao te wai wera. Kua tau mai te whakama, te numinumi ki a maua ko taku whare perana i wawatatia ra e au. A ko te hunga i minaia ra e au o ratou whare perana kei roto e i nga whare nunui i enei ra. Ehara ia nei tenei i te tupeke whakamua? He mea tika me papaki au mo taku whakapono iti. Kua ngaro te momo o te taiana karapi i enei ra. kua waea katoa te taiapa, a he mahi tohunga te mahi taiapa ki toku takiwa, e whakamihia ana e nga tangata haere. Mo nga kai me nga mea mo te kai kua rite ki ta te pakeha engari ra ahakoa he aha te kai kahore e rite ki nga hua hou ote whenua, ki te puha kite kumara —ko nga kai reka ate pakeha hei aha. Kaore he ti, he paraoa a te nuinga o te tangata i nga ra e tamariki ana au. Ko a matou kai i nga awatea, a nga tamaraiki kura, he taewa tunutunu engari a nga tamariki pakeha he paraoa i pania ki te pata. Kei te mahara torn! au kite tototanga o te wai i taku waha i taku mina ki te paraoa pata. Tena i enei ra. e. ehara ra te paraoa mete pata i te kai: kua whangainga te paraoa ma te heiheei. te pata ma te kuri. I mua whakato ai te wai-u ki nga naepae rewa te pata hei tahi ra ake ka hokoa me kaurori ki te rakau ka pata. Tena koa in'*ir^ : no nppk> --we tena tikanga- Mutu ana te kutete kua hurihia te miraka kite hepareita na konei hoki i nui ai te pata. a i reka ai hoki,

I nga ra koa kua hurl kaore he maripi kaore he paoka, kotahi ano te paepae ma te whanau, kahore i wehe he pereti ma tena ona tena. Ko nga maripi ko nga paoka i enei ra hepiata (stainless) he kapu he maka noa ranei heoi ano he panikena, a ko te hnka he huka pango. Kua ngaro rawa te huka pango inainei mete panikena. Eki ana nga wahine o enei nga ra reka atn te ti ina inumia i te kapu, otira i nga ra hoha —kore o te panikena i reka tonu te ti—tino reka atu, heoi ano i kore ko te ti me te huka mo panikena. Katahi, me he mea kei te kake taua te Maori kei te kake ano hoki to taua whakahi. Ae, te whakahi Tirohia ina nga kakahu o enei ra, o nga wahine, te crepe de chine, te georgette, te voile, te aha ake, te aha ake. I mua ka mutu ano te kakahu o te wahine he “kaone puuru” (print). Na te pakeha taua i ako kite whakahi. Ka whakama nga taitama o enei ra ki te kore e whiwhi ki te hutu meiha, i nga ra ia o mua he paki noa o etahi, 0 etahi he tarau taka,” he tarau mohikena. Ko nga tino rautete ko nga mohikena ma, piri nga waewae. I torutoru nga tangata i whiwhi kite puutu i era ra, engari tohungia ai hoki nga puutu mo nga. Ra Tapu mo nga huihuinga. I te haerenga o taku tipuna ki te Paremata ite tau 1872 ka mau puutu ia kaati i te maro o nga huarahi o Poneke ka unuhia e ia ona puutu ka tikawetia ki tona pakihiwi. Keei te rongo ake au e kata ana te ao hou, E tino kata te ao hou ina rongo ki te tangi ate kukau ara a te roria. Ko te whakatangi tenei o nga ra o taku tamarikitanga. Kei te mahara tonu au —e whaaki ana inaianei; kia murua ai—ki taku tahaetanga i te roria a taku tuahine, he mina roria hoki noku- He tini nga tamariki Maori o enei ra kahore ano kia kite i te roria. Ko te whakatangi a te Maori o enei ra he piano, he whira he guitar, a he saxaphone, he tino tohunga etahi o ratou ki era hanga. Na te pakeha katoa enei whakatangi engari pea nga tipuna o Ngati Whatua i whakatangi roria ina hoki he kainga to ratou ko Tangi-te-roria te ingoa. E kore pea he tamaiti o enei ra e toa kite whakatangi 1 te koauau a Tutanekai, ma te ihu nei e pupuhi.. Me tataki ano ranei nga korero o te matou ka? Kua tawaitia e etahi Maori te ka Ford e whakama ratou ina kitea i runga i te Ford. I nga tau i kura ai au ki Te Ante ko te whakaaro ote tamariki kia whiwhi ki tetahi mahi a te pakeha, kaore he tamaiti i mahara ake he mahi tino rangatira te ahuwhenua. He mea tino nui te urn ote tamaiti Maori ki te tari ote pakeha Tena i enei ra kua taea e te Maori te nuinga o nga turanga o te pakeha. Kua tu he roia Maori, he takuta; he kai-whaka-akokura, he kai-whakaraaori, he kai-unu niho, he neehi turaro, he kai-rehita, he karaka tuhituhi, he tohunga titiro kau

kutete, he kai-hokohoko, he kamura, he Ini tera, he tui kakahu. Kei toku takiwa he kamupene hokohoko, e wha nga whare hokohoko mea ake ka tu te tuarimi. He maha nga teihana hipi kei raro i tenei kamupene. Ko te komiti whakahaere o tenei kamupene he Maori katoa. ko te menetia mete hekeretare he Maori, nga karaka tokorima he Maori, te nuinga o nga tangata hokohoko he Maori, tokotorn ano nga pakeha. Kei toku takiwa ano he kamupene mahi pata no te Maori motuhake a kei te hau nga rongo kaha o Tuhoe, o Ngatikahungunu ki Te Wairoa ki Nnhaka, o Taranaki me etahi wahi atu mo te u kite kutete kau. He tino tokomaha hoki o te Iwi Maori kna piki i runga i te whakatupu hipi, Ko Timi Kara i tu Pirimia-riiwhi, a i tn ano ia hei Minita mo te Karauna pera me ana tamariki i mini i a ia me Pomare raua ko Ngata. Tokowha nga Maori he mema no nga kauti o Waiapu o Matakaoa. Ahakoa i ngawari noa te tu o te Maori hei minita mo te Hahi engari ko te piki o te minita Maori he mea liana rawa. No enei tan tonu ka tu he Maori hei kenana, hei atirikona, hei pihopa. Kaore he hiahia o te pakeha kia tu he Maori hei pihopa heoi ano na te pakeke tonu o te Maori i whakaaetia ai. Ka marama kua waenganuitia tana ki roto o te pakehatanga, kua pahemo te ac tawhito kna rakau-nui rawa te ao hou- E rua nga lino rewena naira i whakapiki te Maori: tuatahi na te kura, tuarua na te aim whemia. E te Atua o matou tipuna, o matou matua, kei wareware koe ki tou Iwi Maori Noho tonu ki a matau.