UPOKO I.

Toa Takitini, Issue 85, 1 September 1928, Page 847

UPOKO I.

Mate Kohi: Kohi-a-Kiko. TUBERCULOSIS: CONSUMPTION) T. Wi Repa, M.B. Ch.B. Ko te tino mate tenei o te Maori: e kiia ana hoki he “mate Maori.” Ko tona putake e kiia ana he whai-whai-a, he makutu. E kiia ana ete Maori he mate tuku iho tenei ki nga uri ote tangata e pangia ana e tana mate. I runga i tena ahua ka tnkn whakarere atu te tangata ia ia ki raro i te mana o te mate. He mate hoki, i tuku iho i nga matua, i nga tipuna. Ko tena ahua mate o te whanau ka kiia he “whore ngaro .” HE MATE MAORI. E tika ana tenei ingoa mo te mate nei. Otira, a nei tona tika: he mate pumau tenei no te Maori. O roto i te rau tangata, he tokomaha atu nga Maori e pangia ana i nga pakeha. Engari kite ki nga kaumatua no te iwi Maori anake tenei

mate, e kore tena e taea te whakaae. Kaore he mate i homai motuhake ete atua mo ia iwi, mo ia iwi. Kotahi te kupu kia Arama: “Ka mate Koe.” Ko taua mate mo ana uri katoa. Eki ana tatau ko tatau e tahi o ana uri. Ina rawa nana i whakarereke, na te kaha o te tindria o tetahi tar\gata; na te ahua hoki o tona kainga noho. He mate ke kei nga kainga kaha te werra, pera i Awherika kite Hauauru, ki waenganui, kite rawhiti. He mate ke kei nga whenua iti te kaha o te whiti ate ra. Kotahi ano te putake o nga ntlatek atoa: ko te kuare ki nga ture o te ora. Te whakaputanga o tenei kuare ko te paru. He paru te kai-whdkatipu, te kai-whangai i te mate, ahakoa he aha taua mate. Kua kite matau nga takuta i taua mate e kiia nei he “mate Maori.”. Ki ta matau titiro ko te mate tonu o koutou hoa pakeha e kiia nei he “consumption.” Tona ingoa hou he: “Tuberculosis:” ara he “mate kohi.” Kite tipu te tamaiti pakeha i roto i te hau paru o te whare paru, o tona papa kohi, koka kohi ranei, ka pangia ia e te mate o tona papa, koka ranei. Waihoki kite tipu te tamaiti Maori i roto ite hau paru o te whare paru o tona papa miare noa i tona mare kohi, tuha noa ranei i tona huare kohi, ka pangia e te “mate kohi.” He whanui tenei maramatanga ki nga iwi nunui, marama hoki o te ao. Anei ke te rereketanga. Kei te hiahia te pakeha kia ngaro te mate nei. Kei te tuku ia i te whakahaere ki nga Takuta. Ki nga tangata i tohia ki roto i nga whare-wananga 0 tena main. Ko te Maori kei te moe i runga i tona whakaaro nona anake taua mate. Ka kaiponu ia i nga takuta. Kei te mahara he “atua Maori” te putake o te mate. Tena he aha te patu mo te “atua Maori”?. Taihoa au e whakaatu ita matau nei rakau mo “taua Maori” o te “Mate Kohi.” HE MATE TUKU IHO. E miharo ana au ki tenei Korero a te Maori, he tika hoki. He mjate tuku iho tenei. Engari ko a tatau whakamarama o te take i tuku iho ai te mate nei kei te rereke. E ki ana o tatau pakeke ka ngaro ra kite po, na te kai-ivhai-whai-a i whakarite me heke iho te mate o te matua ki ona uri. Te ingoa o tena patu he “ patu ivhakairi” ki etahi, he “toto tarewa” Otira ko ianei katoa te momo whakamarama a nga iwi kuare ote ao, pakeha, mangumangu, aha ake, aha ake, mo nga mea kaore e taea e o ratau hinengaro te whakamarama. I tooku timatanga kite kura rongoa tera tetahi kupu ahua patata ki tenei mo nga take mate kare i te marama kite hinengaro. Taua kupu “idiopathic” Ka IwhaVutji haere te maramatanga ka ngaro taua kupu i roto i nga tuhituhinga o ta matau nei main. Anei ta matau nei whakamarama mo te tuku iho o te mate kohi. .He “mdte rere” te “mate kohi.” .He “communicable disease”: he mate hoatu e tetahi hi tetahi. Anei taua hoatu. Ka pangia te tane, te wahine ranei e te “mate kohi” ka moe Iro whare-puni. Ka haria he takuahi ki waenganui. Ka a-

ohia he ahi ngarehu ki roto. Ka punia te tatau mete mataaho kei uru mai te anu ka piki te mahana. Ka ngongoa e nga tangata, ka tahuna hoki e te ahi te hau pai o te ahiahi. Ka kino te “ea” o te whare. Ka mare te mea “kohi.” Ka tuha, ki raro ranei o nga waikawa, kite taha ranei ote takuahi. Kei roto nga ngarara kakano” ote “kohi” ite mare. Ka maroke ka hanunu ki roto i te puehu ka rewa ki runga ka ngongoa e nga tamariki, kei te hemanawa nga tamariki i te “ea” kino o te whare i punia ra. la po, ia po, ko te ahua tenei. Ka pangia nga tamariki, tetahi ranei e te “kohi” o te matua. Ka kiia na te “ kai-whai-whaia” i whakarite kia heke te mate ki nga tamariki: ara, kia hoatu e te matua “kohi” tona “kohi” ki tona tamaiti, ki ona tamariki ranei. Kia matau nei E hara i te “tamaiti-tanga” i heke a*l te “kohi” kid ia; engari na tona pa-tata, piri hoki ki tona matua “kohi” E wareware ana i o tatau hoa whakapono kite whaiwhaia, ko te tipuna ote mate ko te kuare ki nga ture o te ora. Ko te hua o te kuare ko te moe i roto i te whare “ea” paru. Ko te tukunga iho, ko te hoatu i te “kohi” ki tona uri, ki ona uri ranei. Kaare he “kehua” e puta i roto i tenei whakamarama. Otira, ko te “Kehua” nui tonu, ko te kuare raua ko tona punua ko te papru.