TE TURE REITI 1925, WAHI II.

Toa Takitini, Issue 67, 1 March 1927, Page 554

TE TURE REITI 1925, WAHI 11.

Mehemea no tetahi tangata motuhake tetahi whenua ka whakaekea ko tona ingoa Id te Rarangi utu Keith Mehemea tetahi whenua kei rare i to maim Tiaki o tetahi Poari Whenua Maori o te Kai-tiaki Maori ranei, o te Komihana Tiaki o te Tairawhiti ranei, ka whakaekea ko te ingoa o tana Kai-tiaki Id te rarangi utu Reiti. Mehemea kei raro tetahi whenua i te mana o tetahi Kaporeihana ka whakaekea ko te ingoa o tana Kaporeihana Id te rarangi utu Reiti. Engari mehemea kei te iwi-kainga tonu e pupuri ana le mana o tetahi whenua a kaore i nga ropu kua huaina ake nei, ka whakaekea ko te kupii “NATIVES” ara Maori ki runga kite rarangi utu Keiti. (Tekiona 106.) Ina whakahaeretia he Pooti e tetahi Kauti Kaunihera ropu pera ranei mo tetahi take e whai mana ana te iwi-kainga kite pooti, ko tana mana pooti o to iwi-kainga ka whakahaeretia i runga i tenei ahua e whai ake nei ara;— (a) Mo nga whenua kei raro ,i to mana tiaki o tetahi Poari Whenua Maori ma te Perehitini o taua Poari e tuku te Pooti. (b) Mo nga whenua kei raro ite mana ote Komihana Tiaki o te Tairawhiti ma taua Komihana e tuku tana Pooti.

(c) Mo nga whenua kei raro ite mana tiaki ote Kaltiaki Maori ma taua Kai-fTaki Maori e tuku tana Pooti, a ranei ma tetahi tangata i whakamanaia nei e ia o aua tiaki e tuku taua Pooti. (d) Mo nga whenua Kaporeihana ma te Tiamana ote Komiti whakahaere a ranei ma tetahi atu tangata i whakamanaia e taua Komiti g tuku taua Pooti. Mo etahi atu whenua Maori kaore nei i raro i te mana o nga ropu Tiaki kua huaina ake nei, a e rua nuku atu ranei nga tangata whai-paanga ko te tangata maana e tuku taua Pooti ma te Tiati Komihana ranei o.te Kooti Whenua Maori e whakamana, a mehemea kei to ngaro taua Tiati, Komihana ranei ma te Kairehita taua tangata e whakamana, engari ia ko te tangata an ake e whai paanga ana ki te whenua e ahei ana Ida whakawhiwhia Id taua mana Pooti. Ko ia tangata e whakawhiwhia ana kite mana Pooti mo ia whenua ka whakaekea tona ingoa ki te rarangi utu Reiti a ka tukua atu ki a ia nga tone Reiti mo taua whenua. (Tekiona 107.) Kite kore tetahi Poari Whenua Maori te Komihana Tiaki 0 te Tairawhiti ranei, te Kai-tiaki Maori ranei e utu i nga rnoni Reiti i roto i te iwa marama i muri iho o te ra i tonoa ai kia utua e ratou ka whakaekea aua moni Reiti hei nama ma te hunga nona te whenua, a ka ahei kia whaia nga ritenga whanui o te Ture hei whakaea mo aua moni Reiti. Mehemea ka hiahiatia ma te hunga whai-paanga e whakaea nga Reiti o tetahi whenua Maori me tuku atu tetahi tono pera kite* Kai-rehita, engari me tae atu taua tono ki taua Kai-rehita 1 roto i te rua tau i muri iho i te tononga tuatahi i aua Reiti. Ka kiia aua ton© he tono Ida whakataua hei Mokete mo aua Reiti ki runga kite whenua, aka kahititia te uiuinga ki te wahi e whakaarohia ana e te Kooti e tika ana. I te wa e uiuia ai taua tono ka whakarongona e te Kooti nga whakahe a ia Kai-tiaki a ia tangata whai-paanga ranei e hiahia ana kite whakahe. I muri iho o taua uiuinga, mehemea ki te marama ite Kooti e tika tonu ana aua Reiti kia utua, me whakaputa e ia taana Ota mo aua moni Reiti apiti atu ki nga moni taumaha mo te whakahaerenga o te tono, a ka ahei kia rehitatia tena Ota hei Mokete ki runga kite Taitara ote whenua. T runga i taua uiuinga ka whai rnana te Kooti kite whakatau ma tetahi atu whenua e whakawaha te katoa tetahi wahi ranei o taua Mokete mo aua moni Reiti, ka whai mana ano hold te Kooti kite tino whakakore atu i te taumaha utu mo katoa o aua Reiti mo tetahi wahi ranei mehemea ka whakaaro te Kooti i runga i te uaua o nga huarahi oranga o te hunga whai-paanga he taumaha rawa taua kawenga Reiti ki runga ki a ratou-

Hei huarahi e ea ai tetahi Ota Mokete ka whai raana te Kooti Id te whakatu i tetahi Pihiiwa, ka whakawhiwhia tana Bihiiwa Id nga mana riihi i te whenua. E what maim ana Ida whakaturia ko te Poari Whenua Maori ko te Kai-tiaki Maori ranei hei Bihiiwa, a ko nga pukapuka katoa e hainatia ai e tana Pihiiwa lea ahei Ida itatia ki runga kite Taitara ote Whenua. I te wa e utau ana te mana o tetahi Ota Mokete kaore e ahei to hunga whai-paanga kite riihi, mokete, hoko ranei i tana whenua mo matua vvhakaae ra ano e te Kooti e te Popu Tono Reiti ranei kei i a ia nei e pupuri ana to mana o tana Ota Mokete. Ka ahei te Kooti te wawahi i te toputanga Beiti ki runga ki ia tangata whai-paanga ki runga ranei i ia wawahanga ote whenua kite whakatopu ranei i nga rnoni o ia Ota Mokete i whakataungia ki runga kite whenua kite tangata whai-paanga ranei. Kite roherohea tetahi whenua ka wehewehea ano te toputanga moni Reiti ki runga ki ia wawahanga i runga i te kaupapa eka whenua o ia o ana wahanga otira ka whai mana te Kooti ki te whakatau i ana moni Peiti i runga i tetahi atu huarahi e marama ana ki a ia. Ina utua ctahi moni Peiti e tetahi Kai-tango riihi, Kai-tango Mokete ranei o tana whenua ka whai mana ia tangata o raua kite pupuri i tetahi wahi o nga moni reti hei whakaea i taua moni Reiti engari kaua e nuku atu i te reti o te hawhe tau te. reti e puritia i ia tau. (Tekiona 108.) Mehemea ki to takoto nama tetahi Mokete moni Peiti mo te kotahi tau i muri iho o te Ota a te Kooti lea whai mana te Kooti, ina whakaaetia ete Minita Maori, kite whakataka i taua whenua ki raro kite mana o te Kai-tiaki Maori kia hokona cte Kaitiaki Maori hei whakaea mo taua Mokete moni Peiti. 1 tena wa ka whai mana te Kai-tiaki Maori kite hoko kite Mokete ranei i te whenua i runga i tana huarahi i pai ai. Ko nga moni hoko, mokete ranei c pula mai ana i runga ite whakahaerenga a te Kai-tiaki Maori i tenei mana, ka whakapaua e ia hei utu i ona raruraru, hei utu hold i nga Mokete moni Peiti, a ko nga toenga ka utua atu e ia kite Poari Whenua Maori kia utua e taua Poari kite hunga whai-paanga engari mehemea kaore i te marama i to Poari ko wai taua hunga whai-paanga me tuku eia he tono kite Kooti kia whakaputaina mai he Ota whakaatu ko wai ma ana tangata. Ina whakaaetia mai e te Minita Maori ka whai mana te Kaitiaki Maori kite whakahaere i enei mana hoko mokete ranei ki runga ki nga whenua tiaki c whakamaramatia nei i to Tekiona 105 o tenei Ture. (Tekiona 109.) Ka kiia he Kai-noho no tetahi whenua to tangata kei runga i taua whenua e noho ana e main ana ranei, ahakoa e hara taua tangata i to tangata whai-paanga ahakoa kei te riihi atu te

whenua ki aia kei te noho noa iho ranei ia i rnnga i tau whenua. Kaore he ritonga e whakaekea ai to ingoa o tana tangata ki runga ki te Pukapuka utu Reiti engari ahakoa tena alma ka whai mana te Pearl Whenua Maori te Ropu tone Reiti ranei kite hamene i taua tangata kia utu i nga Reiti i whakataua ki runga kite whenua mo te wa i runga nei ia i taua whenua e noho ana e mahi ana ranei, ahakoa i tukua atu he tone utu ki aia kaore ranei. Ko te tangata e whakataua ana i noho i main ranei ki runga ki tetahi walk o tetahi whenua, ka kiia i noho ki runga ki katoa 0 taua whenua, a kei runga i taua tangata te kawenga whakawatea i a ia i tena kupu whakapae. Ka whai mana te Kooti ki to uiui ki ic whakatau lioki i to tangata kei runga i te whenua e noho ana e mahi ana ranei, ahakoa taua tangata he tangata whai-paanga kaore ranei, ka ahei ano hold te Kooti ki te whakatau ite nui o nga moni Eeiti e tika ana hei utunga ma taua tangata. A ina puta te Ota a te Kooti whakaingoa i taua tangata ka whai mana te Poari Whenua Maori te Eopu tono Reiti ranei ki te hamene i taua tangata kia utu i nga moni Reiti i whakataua nei e te Kooti hei utunga maana. (Tekiona 110.) Mehemea ki te utua e tetahi ote iwi-kainga nga moni Reiti 1 mua o te whakataunga a te Kooti i aua moni *hei Mokete ki runga ki te whenua ka whai mana te Kooti kite whakatau i taana Ota Mokete ki te tangata naana nei aua moni Reiti i utu, ka whai-mana hoki te Rihiiwa o taua whenua kite tuku ite riihi o taua whenua ki te tangata nana nei aua Eeiti i utu. Ko enei ritenga ka pa ano ki nga Reiti i utua i whakataua ai ranei kia utua i mua atu o te paahitanga o tenei Ture. (Tekiona 111.) Ka whai mana ia Eopu tono Eeiti kite whakakore ki 4 e whakaiti iho ranei i nga Eeiti hei utunga ma tetahi whenua kite hiki ranei i te wa hei utunga mo aua Reiti, ka -whai mana te Kooti kite whakatau i tetahi wahi ote whenua mo te Ropu tono Eeiti hei utu mo nga moni Reiti, kite whakatau ranei i taua wahi whenua mo te Karauna a ma te Karauna e utu nga moni Eeiti. (Tekiona 113.) Ina roherohea tetahi whenua ka whai mana te hunga whaipaanga o tetahi wawahanga o taua whenua kite utu i nga Eeiti e tika ana mo taua wahanga a mehemea ki te utua e ratou ka ahei kia whakawateatia taua wahi o te whenua i te Ota Mokete. (Tekiona 115.) Ahakoa te takoto ke o nga ritenga o tenei Ture ka mau tomi te mana o ia whakataunga hamene utu Reiti i whakataua nei i raro i te Ture Whakatikat'ka i te Tide Reiti 1910. (Tekiona 117.)