NGA WHAKAUTU A TE PIRIMIA

Toa Takitini, Issue 55, 1 March 1926, Page 363

NGA WHAKAUTU A TE PIRIMIA

(HON. J. G. COATES). .( KO nga kupu a Ngata e pa nei ki nga rnahi whakairo Maori ara kia awliina Te Kawanatanga, taku kupu kei te pai ra te mahi ate ropu 44 The Maori Ethnological Board.” a kaore hoki e hopohopo taku kupu, ae ka awhina Te Kawanatanga i tena putake, Ka ata haere te mahi i tena take, otira i te mea e tika ana kia manaakitia nga tikanga o noli era. Kaore i niua iho, a no tenei ra rawa katahi ano ka ata marama te whakatakoto mai i nga tikanga e pa ana ki te Iwi Maori. Kaore i roa rawa te putanga i roto i nga nupepa kei te heke haere te iwi Maori. He maha o nga tangata matau i tuku korero ki nga nupepa i ki kaore e roa kua ngaro te iwi Maori. Kei te tuinanako ahau kia kite taua hunga na ratou nei ana korero itehe o a ratou korero, a kia haere mai ki te whakatakoto i tetahi tikanga e taea ai te hanga tetahi ahuatanga mo te hunga e piki haere nei te nui ote iwi Maori. Kei te whakaae ake toku ngakau tera e oti etahi tikanga hei tautoko i te iwi kia piki haere tonu te kaha mete ora. Mo nga korero a Pititi Huata e taha rua ana nga mata o taua hoari. Mehemea pea i kore te pakeha e tae mai penei kua ngaro noatu koutou i a koutou ano te patupatu, otira kanui nga take e tika ana kia tirotirohia. Te putake whakanohonoho i nga hoia Maori tetahi o ana putake. E tika ana hoki kia penei te korero, he waimarie rawa te korenga e riro mai he whenua i etahi o aua hoia itewa e tino nui nei te utu ote whenua. Na reira hoki i pa ai te aitua ki etahi o ratou. Kaore i tika kia whakaititia iho ahua o Te Hoia Maori i te pakeha notemea i tu tahi atu ia mete pakeha ki te arai ite hoa riri itewa ote pakanga. E tika ana kia rite te whakanui i a raua tahi. Ka ata tirohia marika tia tel alii ahua e tae ai te whakanoho, i te hoia Maori ki runga i nga whenua. He putake nui tenei epa ana kaore ki katoa ote iwi anake, engari ki te tamaiti takitahi o taua ropu katoa. Otira kaore i tika kia tonoa tetahi mea mo te kore noaiho. Kaore hoki i tika kia hoatu he miriona ma koutou hei moumou noa iho. ka he ki te motu a kia koutou ano hoki. Kia mohio mai niton kaore he honore o te whiwhi taonga mehemea

kaore i riro mai i te mahi. Kua puta mai i nga kai-korero te he o nga taitara i kore ai e mama te tone moni hei mahi, i ana whenua. Ko te tikanga o te mahi tuku moni e mohiotia ana tuku iho tuku iho ma te marama o nga taitara, notemea ma te marama ra ano hoki ka taea ai te tuku aua taitara ki tetahi atu. Odra mehemea ki te ata waihotia kia watea rawa, tera tatou e whanga mo nga tau 15, a i roto i taua taima kua piki te nui o te iwi ki tetahi (50,000) rima tekau mano atu ano. Kaati i runga i tenei ahuatanga ka whakamatau matou kite whakahaere ito matou kaha. Ahakoa pehea a koutou korero mo te 75 paiheneti mema pakeha kei te paremata, kia mohio mai ano koutou, he tangata whai whakaaro tonu ratou. a ina tae kite takiwa e rite ai nga tikanga hei awhina i a koutou, ka whakapau matou ito matou kaha kite pera. Tera pea i runga ite ngakau mahara kite awhina i a koutou ka whakahaeretia tetahi tikanga e taea ai te tuku moni hei awhina i nga mea e rika ana kite ahuwhenua ahakoa ra kaore ano i marama te whakatutukitanga o nga taitara ki nga whenua. Kei te kitea atu ra te nui o nga taumahatanga kei mua i a tatou e kuru-pae mai ana. Otira mehemea he tikanga enei e tika ana kia whawhaitia, tena kia kaha tatou, rapungia nga huarahi e taea ai te whakamarama enei tikanga. Ehara ite mea i whakaritea rawatia ko te tari o Te Kaitiaki rawa anake te wahi hei tikinga moni atu ma te iwi kaore. Kei te mohiotia tuturutia mehemea he marama te taitara o te tangata ki runga i te whenua, ka taea noatia atu te tono moni i roto i te tari o “ Advances to Settlers Department.” Rite tonu o koutou mana ki taua tari ki to te pakeha. Na etahi tangata i mahi nga ture a ma etahi tangata e whakahaere.

E tino ki ana hoki ahau ko te whakahaere a taua tari me puta he painga kite motu. Kaati i runga ite mea he putake nui tenei epa ana hoki ki te Kawana tanga na reira ahau ka ki, maku tenei putake e ata whakatakoto ki mua i nga Minita 0 Te Karauna me kore e taea te awhina nga Maori Whamaa. Ko nga mahi whakatopu paanga ki nga whenua ka whakahohorotia haeretia mo nga wariuaihana ka ata tirohia era ahuatanga ete tari Maori. He nui ra tsku mahara mo te taha matauranga (Education) mo te iwi Maori. I tonoa mai e Ngata ma tetahi moni e (£30,000) tom tekau mano pauna. Iki ake ra ahau ma te mahia ka kitea ai te honore o te hua, na reira i te tononga' mai i taua moni hoatu ana he hawhe (£15,000). Engari kei te mohio tonu ahau tera ano ratou e tono mai i tetahi hawhe o taua moni. Kei te kite iho ra ahau i te tika o tenei tono, otira ko te nuinga o 4e tangata o Nui Tireni kaore 1 te kite iho, na reira kei te pai noaiho. Kei te tika tenei korero ko te mahara o etahi tangata kei te nui noatu te te whenua i te iwi Maori, e tika ana te he o taua korero. E tika ana hoki kei te puare tonu nga huarahi katoa e eke ai koutou ki nga turanga nunui o te motu, kei te aroaro oTe

Kawanatanga tetahi whakaarotanga mo te Take e pa ana ki te matauranga (Secondary Education). Kia mohio mai koutou i te rironga i au o te turanga Minita mo nga Mahi Nunui 44 Public Works ka kite iho ahau ite tikanga e takoto ana i reira e penei —kaua rawa te Kawanatanga e whakatakoto rori i roto i nga whenua Maori. Ko te take o tenei ahua na te mea kaore nga Maori i te whakaae kite utu reiti, na reira kaua rawa ratou e awhinatia. Ki taku titiro iho ehara i te mea ko nga reiti nei hei awhinatanga engari ko te iwi e noho ana i runga . K otahi tikanga inaianei ko nga rori me mahi, na reira « tika ana kia ata mohio mai ano koutou ina oti aua rori me utu ano koutou i nga taake (tax) pera tahi atu me o koutou hoa tata i tera taha o a koutou taiapa. Kei te whakakaha ngia te mahi i nga rori. «Ko nga moni kua whakapautia mo nga rori timata mai i Wharerata tae mai Hicks Bay e (£80,000) warn tekau mano pauna. Ka whakaotia rawatia tenei rori mai i tona timatanga tae noa ki tona mutunga, me nga rori pekanga. E Ngata kia ora ra koe mo au kupu mihi mai ki au ake. Tenei kei te mihi iho ki tooku tuponotanga mai ki roto i tenei huihuinga nui, o te Iwi Maori i uru mai ai etahi o au whakahaere ki roto i tooku ngakau. Ko te tino mea kei mua tata tonu i oku mahara ko te Turanga Minita Maori. E tumanako ana toku ngakau, i runga ano ra i te awhina tahi mai, o aku hoa, tera e taea te whakahaere tetahi tikanga hei whakapiki i te Iwi Maori. Tena koutou katoa.