TIKITIKI WAHI O WAIAPU.

Toa Takitini, Issue 55, 1 March 1926, Page 360

TIKITIKI WAHI O WAIAPU.

44 TE HUI ME TE PIRIMIA.’’ ATARI ano te hui i penei te nui me te kaha mete marama o te whaka takototanga atu i nga tikanga e pa ana ki te Iwi Maori kite aroaro ote tumuaki oTe Kawanatanga ara oTe Pirimia, The Hon. J. G. Coates,” ite Hui i mutu tata ake nei i Tikitiki walii o Waiapu i a Pepuere 17-18. I te whakatakotoranga atu i nga whakaaro o Te Iwi kaore rawa tetahi ahuatanga i mahue o nga putake e ai ki ta te Maori titiro iho ki nga huarahi ipa mai ai te mate ki te iwi, i uaua ai te whakatuputupu i te kaha kite aim whenua. I whakaaturia hoki te he o nga mahara o te iwi pakeha e mea nei he iwi ora tonu te Maori, i whakamaramatia i taua hui te nui o nga whenua i riro he i te rereke o te mahinga a te pakeha mo aua tu whenua, riro atu ana i te utu iti rawa etahi, ko etahi i murua hetia i raro i nga take raupatu. Ko nga whenua i mahue iho i takoto tonu i raro i te laitara kore, a kore tonu iho hoki e taea te tone moni i runga i aua taitara pera, a ka takoto huakore noa te whenua. Kaati he nui te pai me te ngawari o nga whakautu a Te Pirimia i aua putake nunui i whakatakotoria ki mu a i tona aroaro, mete titiro atu, ngakaunui ana mai ia ki aua putake, me tona ki mai hoki tera ia e whakapau i tona kaha ki te tuku mai i nga awhina kei tona ringa pera ano te makoha mai kite Maori i tona ahua ki te pakeha.

E tika ana kia puta ake he whakamihi kia Pititi Huata, Mohaka, mo te marama 6 tona whakatakotoranga atu i nga whakaaro Maori i roto ano i ta te Maori titiro atu ki nga tikanga e hipoki nei i runga i te iwi nui tonu. I whakaatu ia ki Te Pirimia kia at a titiro iho kite ahua o nga whenua kei roto ite rohe o Ngati Porou, ara te painga ake i runga i te kaha o tenei iwi kite ahuwhenua, na reira i tika ai kia tahuri nui ia kite awhina i nga tikanga e ahu ana kite whakanohonoho, kite mahi hoki i nga whenua me nga tikanga epa ana kite iwi. I runga hoki i tana titiro he pai a kei te awhina te Kawanatanga i nga mahi maori na reira ia ka mea kia kaua hei hoatu te turanga minita Maori ki tetahi atu pakeha; otira kite mahara ia kite hoatu ki tetahi atu tangata. me hoatu eia ki ona hoa Maori e noho mai ra ite Paremata. Kia kaha te awhina i tona iwi Maori. Kei te kaha te whakanohonoho a te Kawanatanga i te pakeha ki runga i nga whenua, kaati kia pera ano hoki tona kaha me tona kakama kite whaka nohonoho i te iwi Maori, notemea kaore ano te iwi Maori i whakamatauria te whakanoho ki runga i te whenua. He pai te whakanoho atu i nga Maori ki runga i nga whenua i te tuku atu i nga whenua kite hunga 44 haramai ” immigrants , notemea ko tenei iwi he tauhou kite noho i runga whenua. Ko te Maori kei te mohio tonu ki nga whawha mo te whenua e tere ai te puta mai o nga hua ote whenua. Ka huri ke nga tikanga inaianei ara ko te iwi

Maori kua kore he whenua. Kua pan nga whemia kei te rings ° Te Kawanatanga, na reira me homai aua whenna kia whakanohonoho tiaki Te Maori, pera hoki te pakeha e whakanohonohotia nei ki runga i nga whenua kawanatanga.

Itu hoki aA. T. Ngata kite whakamahara atu ki Te Pirimia i oati ia kia whakaturia he Komihana hei tirotiro i nga ahuatanga o nga whenua Maori. Kei te nui nga iwi e whanga mai ana kia whakamaramatia kia ratou te take whakatopu paanga whenna. Kei te whanga mai a Te Arawa. Tenei ahuatanga mahi kei te titiro mai te iwi. Ma te tere hoki o te marama o nga taitara ki nga paanga whenua e tere ai te ngawari o te rapu i nga tikanga e taea ai te whakamahi o aua tu whenna. Kua tata te oti o enei tu mahi i roto i nga rohe o Waiapu. Kaore e taea te kohi nga reiti i roto i te takoto penei o nga taitara a kaore hoki e taea te tono he moni i te mea e takoto penei tonu ana nga taiitara. Ko nga wariu mo te tan 1919, a i runga i enei tikanga whakatopu e tika ana kia whaka haeretia he wariu hou. Mo nga rori e tika na kia whakahohorotia notemea ma te rg*i ka taea atu ai nga tikanga e mahia ana i nga whenua o mutfi. Ara Te Kaha, kei te whanga ki tetahi rori mo ratou kia mama ai nga “ Teeri.” E tika ana kia tino titiro atu te Kawanatanga ki te kaha o te tipu o Te Iwi Maori, a he mea hoki tenei kia kaua rawa hei warewaretia. Te iwi e tupu ake nei he iwi maia he tinana ora, kaore nei i te whakaaro ake ki muri me ona he, engari maumahara tonu atu whakamua. Kaore tenei i te mea hei whakamiharo ma te tangata notemea koianei te hua ote whakahanumitanga o enei iwi e ma. Kei te kite iho ratou ite watea me te mama o nga ahuatanga mo te haere whakamua ki te taha pakeha, ko te taha kia ratou ake kei te uaua. Tenei tu ahua kei te taha whaka-te-tonga o Turanga heke atu. Ko nga pakeha kei te whakawhiwhi ko nga Maori kaore ite whakawhiwhia. Mo runga i nga iwi mahi (labour). Kei te whakahokia ano te Maori ki muri. Ko tenei ropu i tupu ake i roto, a kei te kitea atu te ahua tuahae o etahi o taua hunga mahi kite Maori, engari ko nga iwi o ah ike atu nei kei te maharatia atu e ratou. Kei Heretaunga e tino kitea ana tenei ahuatanga. Kei te uru mai nga tangata katikati o Ahitereira ki reira wawae ake ai i nga Maori kia tu ki wahike. Kei te mama tenei tikanga ki roto o Waiapu, engari te taha whaka-u-tona o Turanga. Kei te tupu haere. Kei te kotahi tonu te whakaaro o nga hapu nei kia mau tonu i a koe te turanga Minita Maori. Kei te ngawari koe eai kite titiro atu. Kei te pai ranei tena tu kei te he ranei, kaore e mohiotia atu. He ao awangawanga tenei kia matou, notemea kei tou taha te iwi nui te pakeha. Ko te Iwi Maori he iti rawa, ko te pakeha he nui rawa, a ko nga mema pakeha kei te paremata tino nui rawa. Te pakeha kaore ite pai kite iwi Maori, ehara ite mea he mahara no roto ake, kaore hoki i te ata whakaarotia kia pera te ahua.

Otira kotahi te mea kua marama kia matou ko te ahua o tau titiro atu kite hunga i whanau ake i lenei motu.

Mo runga i nga whenua. Kua pan nga whenua o te nuinga o te iwi Maori. E tika ana kia kiia nga tangata o Nuhaka kaore talii he whenua, notcinea ko nga whenua i hokona kia Te Makarini. Me hoatu he paraire kaha mo te iwi Maori hei pupuri i nga whakaaro taikaha. Kei te kitea iho i roto i enei rohe te hua pai o tenei mea ote kura mete mataurahga. Otira kaore i te kaha te whangai a Te Kawanatanga i te main matauranga. Ma te nui rawa o te inoni ka tae ai nga tamariki ki nga kura. Ko Te Ante te kura, he nui te oranga e puta mai ana, otira e tapara tia ana te nui o nga turanga e te hunga e hiahi ana kia tae ki reira. Ko nga kura Maori kei raro katoa i nga mana o Te Haiti, a he nui nga oranga i mahue iho hei whakatupu i aua kura mo ake tonu atu. Ko te whakaaro o te iwi kia kaha Te Piriraia i runga i tona turanga Minita Maori, ki te ako ite hunga e tupu ake ana, noternea ko te ora c tupu kaha ai tetahi Iwi ma runga i to pai o te akoranga i ona kai whakahaere. E kore e tupu ake lie Katana i Te Hauauru mehemea i kaha te akoranga i ireira penei me Te Tairawhiti. He mea nui rawa te matauranga. Ko le uaua hoki kei runga i te hoki atu ki nga tikanga kua waikiiratia ra hei arahi haere i Te Kawanatanga. Kaore i te hiahiatia nga korero mo nga momo mahi kua hori ki muri, ko nga ra kei te heke iho te taonga.

Mehemea tenei tetahi iwi pakeha i mauria mai a ko o ratou taitara ki nga whenua kei te penei me o te Maori nei, kua tupu noatu te pakanga. He nama ra ta te pakeha kite Maori kaore hoki te pakeha e rere ki wahike. E kiia ana rite tonu te mana o te pakeha o te Maori i roto i enei tau ka whitu tekau-ma-rima; tetahi korero parau atu tenei! Ko nga taitara ki nga whenua kei te noho topu tonu kite whanau, ko nga whenua e penei ana te ahua o nga taitara, kaore i te pai te takoto ki nga tangata no ratou tana whenua. Kei te ki Te Kawanatanga kei te whakatopu ratou i nga take paanga. Kua whakaramraru te iwi pakeha i tenei ra. Ko te whakaaro puhaehae tenei o tetahi iiwi ki tetahi. E tika ana ka rte tonu te whakaaro o te Kaunihera, takiwa nei ki te iwi Maori pera ano kite iwi pakeha. Titiro ki tenei, kotahi tetahi Maori tekau-ma-rua nga tau e mahi ana ia i tona paamii a ko nga moni i whakapauria mo tona rori e lorn ran pauna ano. No te taenga mai o etahi pakeha ki roto i tana rohe ka whakapautia e torn mano pauna. He mea whakamiharo te whakahaeretanga i te poraka o Tikitiki. kore rawa he taitara ki tenei poraka, na kua oti inaia tata nei ano.

Otira kei le nui rawa nga tangata no ratou. Kaore e taea te tono he kapa kotahi i tenei tu taitara. He rereke rate mahi a Te Kooti. Otira ahakoa tenei tu ahua, kei te haere whakamua nga mahi o Tikitiki, Me taikiu atu ki Te Kooti Piira mo te taenga mai ki tenei ahuatanga.

Ko nga kupu whakamutunga ake a Ngata he tono atu ki Te Pirimia kia tahuri Te Kawanatanga kite whakakaha i nga tangata e man ana te mohio ki nga rnahi whakairo a Te Maori me era atu taonga e kore haere nei.

Kei era atn moutere iniiiui o te ao ko nga Miriona nga tangata e whakatupu ana i enei tn mahi, otira i te kore o era tu momo tangata i konei na reira ia ka tono atu ki Te Kawanatanga kia riro mana e whakakaha e tantoko enei mahi.