NGA WHENUA MAORI I URU POHEHE I NGA HOKO ATE KAWANATANGA ME ERA ATU WHAKAHAERENGA.

Toa Takitini, Issue 28, 1 December 1923, Page 4

NGA WHENUA MAORI I URU POHEHE I NGA HOKO ATE KAWANATANGA ME ERA ATU WHAKAHAERENGA.

Na H. PoanangOf LL.B. HE nui nga whemia i uru pohehe ki nga hoko ate kawanatanga i nga wa o namatai te wa e ora ana nga kaumatua, e toitu ana te whenua. He nui ano nga whenua Maori i riro pohehe i etahi atu whakahaerenga kaore nei i whaiwahi atu te iwi-kainga. I enei wa, kei te hoki whakamuri nga whakaaro— te kimi i nga huarahi e taea ai te whakaora mete whakatika i nga waahi e tika ana kia peratia. He roa te waahi i tawhaitia ai e nga whakaaro mete kaha tangata nga huarahi korehurehu ana kite titiro, pouriuri ana ite tupuranga ate tumatakuru. Ko etahi i tutuki kite taumata i tumanakotia ai, ko etahi takoto noa i te wa-auware, ko etahi kei roto tonu ite ururuatanga ote tumatakuru e tawhai ana. Kua awhinatia ete kawanatanga nga mate o nga whenua Maori i kitea e tika ana kia peratia. Ko te take a Ngaitahu ki te Waipounamu kua awhinatia, pera hoki te take ate hunga no ratou a Aorangi a Patutahi a Puketitiri me era atu whenua. Kua tutuki enei kite taumata i tumanakotia ai. Ahakoa whakahokia a wairuatia mai enei whenua, e ngaringari— kore te kore rawa. Tera atu ano etahi whenua i mate i nga huarahi pera kei te whakahaeretia inaianei. He mate enei i huaranga i nga pohehetanga ote kawanatanga me ona apiha whakahaere, a ko te rongoa kei roto ano ite ringa ote kawanatanga (ina hiahia ia). Tera atu ano etahi mate ki nga whenua Maori i hua mai i runga i etahi whakahaerenga

kaore nei te kawanatanga mete iwi-kainga i whaiwhai atu. Kei whea nga rongoa mo tenei ahua —kei whea te taumata hei tau-whainga atu ma te whakaaro, hei wewete atu i nga pouritanga E mohio ana etahi o tatou i te wa i pakangatia ai a ratou keehi i roto i te Hupirimi Kooti i whakataua ai kua mana kore ratou ki o ratou whenua i temea kua nuku atu i te 20 tau te pakeha e noho pohehe ana i runga i aua whenua, a i roto i aua tau kaore ratou nga pakeha i utu reti, i tonoa ranei kia utu reti, i whakararurarutia ranei mo ta ratou noho pohehe i reira. Ko te Ture nei i hua mai i Ingarangi e huaina ana tona ingoa ko te 44 Statute of Limitations ” a kei te pa taua Ture ki nga whenua o Niu Tireni— Maori whenua pakeha. Kaore nga tikanga o tenei Ture i araia i nga Ture Whenua Maori, timata mai i te tau 1894 tae mai ki enei ra, kaore ano hoki i araia e era atu Ture o Niu Tireni timata mai i te Ture Whakanohonoho Whenua o Niu Tireni 1864 tae mai ki enei ra. Na runga ano i te Ture i paahitia i Ingarangi, e kiia ana te ingoa ko te 44 Nullum Tempus ” ka meingatia kia kaua taua Ture 20 tau noho pohehe epa mai kite karauna. Ko te take tenei i whakataua ai i te keehi a Hohepa Wi Neera raua ko te Pihopa o Poneke i meingatia ai e kore e pa mai taua Ture 20 tau ki nga whenua papatipu, itemea no te karauna te mana ki runga i nga whenua pera i mua atu o te putanga o nga karauna karati. I nga keehi i pakangatia i roto ite Hupirimi Kooti mete Kooti Piira i muri mai tae mai kite tau 1920 ka nui nga whenua kua karatitia kua whakataua ranei ete Kooti Whenua Maori ki nga tangta i kitea no ratou te whenua kua riro i runga i taua noho pokanoa mo nga tau e 20. I enei wa, kei te nui tonu nga whenua kua karatitia. a he pakeha kei runga inaianei e noho ana. Ko etahi o aua whenua kua hokona, ko etahi kaore. Ko etahi o nga tangata no ratou aua whenua kua hoko, ko etahi kaore. Kua mate te hunga kaore i hoko. ora iho ko nga uri ko nga whanaunga tata ranei. Ko etahi o aua uri me aua whanaunga tata i mohio kaore o ratou matua i hoko, ko te nuinga pea kaore i mohio. Ka tika nga uri i terete whakatikatika. Marama rawa ake etahi. kua wake te pokua roa ke te pakeha ki runga i te whenua noho ai, kua kaha hoki ia kite ki, 44 E ta, kua mana kore koe kite whenua, kua 20 aku tau ki runga i te whenua nei noho ai a kaore an i whakararurarutia.” I runga i te Ture ka mana kore te iwi-kainga, ka riro ke te whenua i te tangata kore nei ona take. He take whanui tenei e pa ana kite Iwi-Maori kite Tominiona hoki—he take e tika ana kia whawhatia inaianei. a he take hoki e tika ana kia kaua e waiho kia roa ana te toronga ° nga pakiaka o tenei Ture ki nga morehu whenua. Kei te titiro whakamua atu tenei ki nga wa e heke mai nei. E rua nga Maori, he tuakana he teina. Kotahi i tukua e nga matua ki nga mahi a te pakeha, ko tetahi i noho ki runga i nga whenua. Ka mate nga matua ka whakataua nga whenua kia raua. Kua

nuku atu i ie 20 tau i noho ai tetahi i te pakeha a e noho ana hoki tetahi i runga i nga whenua. i runga ite whakaaro Maori kaore i tonoa kia utn reti te me a i runga ite whenua e noho ana, i whakararuramtia ranei. E kore au eki ka whakaaro rereke te mea i runga i nga whenua. Ko te patai ia e penei ana,ka pa ano ranei te Ture nei mo te take penei? Mehemea kite kore, he aha i kore ai? He aha hoki i mana ai ki nga pakeha noho pohehe, a i kore ai e pa ki nga ahuatanga penei? Ko te patai tuarua, he aha te hiahia o te iwi mo tenei Ture —he whakaae he whakakore ranei? Mehemea he whakakore, me pewhea? Ka ahei nga whenua pakeha me nga whenua o nga Maori i rehit a ia ratou hei pakeha kia murua kia hokona hoki i runga i te pekeraputanga i runga ranei i nga tikanga hei whakaea i nga nama ate tangata nona te whenua, hei whakaea ranei i nga nama ote tupapaku nona te whenua. He Ture enei kua whakarapopototia ki nga lure pakeha o Niu Tireni, a i kaupapa mai aua Ture i Ingarangi. Ko nga tikanga o enei Ture kua araia e te Ture Whenua Maori 1909 me ona menemana a e kore hoki e ahei kia pa mai ki nga whenua Maori. Itemea kua araia nei enei Ture e kore hoki ianci e taea te arai te Ture 20 tau noho pohehe, ina hangaia tetahi rarangi kite Ture Whenua Maori e pera ana te tikanga? I te tau 1920 ka pakangatia tetahi take i te Kooti piira i runga i tana Ture, te whenua no te Wairoa, Haki Pei. Ko te whakatau a nga tiati e wha e mea ana kua mana kore te hunga no raton tc kainga i runga i nga tikanga o taua Ture, E penei ana nga kupu whakamutunga ate Taute—he knpu e eke ana ki nga whakaaro e hiahiatia nei. 4i E pouri ana ahau itemea e kore e taea e ahau te ki kaore i te mana nga tikanga o te Ture (Statute of Limitations) ki tenei whenua. E pouri ana ahau i runga i toku kite iho he take tenei epa ana kite katoa, ahe take hoki epa ana kite Iwi-Maori kite Tominiona hoki, ahe take e tika ana kia meingatia kia kaua e pa mai nga tikanga o tenei Ture ki nga whenua penei te ahua.” Mehemea pea i lakoto he arai mo te Ture Noho pohehe, ka rereke te whaka tau. Kua eke teuei kite wa ote tau e put aai nga mihi mo te Kirihimete mete Tau Hou. e hari ai te ngakau e hira ai te nui o te ko;:. Ka eke tenei kite taumata, wawata ai nga whakaaro ki nga ahuatanga o nga mea e takoto mai nei i mua i te aroaro, a e titiro whakamnri ai hoki ki nga takahanga waewae, ki nga tahipataiiga o te tapuwae me nga mamaetanga mo nga whana--lai?i * ua rir ? ite huarahi whanui. Ete iwi, tena koutou. Ahakoa e nui ana te hari inaiauei, otira kinafcitia nga kupu kua korerotia ake nei, kei waiho kia takoto roa ana ka ngaromia e te puehu o te ware ware, e te whare ranei o te pungawerewere.