TE WIREMU KARUWHA.

Toa Takitini, Issue 22, 1 May 1923, Page 6

TE WIREMU KARUWHA.

HE HURIHANGA RAU TAU, 1823 ki 1923. * (Wahi tuarua .) KUA whakaaturia i Te Too, Takitini o Maehe te hokinga o te Wiremu ki Ingarangi i muri iho i nga pakanga o te moana. Kua oho te taha wairua i roto i a ia i tenei wa, a kua tuturu tona whakaaro kite tapae i tona tinana mo nga ra ahi a te Ariki. I te tau 1818 ka marenatia ia ki tona hoa wahine. E rim a tekau o raua tau e mahi tahi ana i roto i te iwi Maori, a katahi ano raua ka wehea e te mate. Ko tona hoa tuturu i tenei wa i roto i nga tikanga o te Whakapono, ko tona taokete. ara ko Maihi (E. G. Marsh). He minita tana tangata, he mema hoki no te komiti o te Hahi (C.M.S.). Kei te akona a Te Wiremu i tenei wa ki nga hohonutanga o nga mahi a te Hahi. Kia marama ai nga korero o muri nei me hoki ta tatou korero kite Timatanga mai ote whakapono ki Nu Tireni. Ko te tangata tuatahi nan a i kauwhau te Rongo-pai ki o tatou matua ko Te Matenga (Marsden). He minita tana tangata no te Hahi o Ingarangi. I haere mai i Ingarangi ki Poihakena (Sydney) hei minita mo nga herehere i noho ki reira i tera wa. He maha nga Maori e tae ana ki reira i runga i nga kaipuke patu weera. Ka kite ia i te Maori i reira ka manaakitia e ia. I runga i tona whakamiharo ki te ahua ote Maori, ka tupu te whakaaro i roto i a ia kia maungia mai eia te taonga nui ote ao, ara te whakapono, ki te iwi Maori. No te ra o te Kirihimete i te tau 1814 ka kauwhau ate Matenga i te kauwhau tuatahi o te Rongopai i rongo ai o tatou tipuna ite ingoa ote Ariki o Ihu Karaiti. Kua tae noa mai a te Matenga, engari na nga rongo kohuru, me nga rongo kai-tangata o te iwi Maori, ka araitia ia e te Kawanatanga i Poihakena. Ko tona whakaaro tera e terete huri o te iwi Maori kite maramatanga o te whakapono mehemea ka akona ratou ite tuatahi ki nga mahi ahu-whenua, me nga mahi-a-ringa. Ite tau 1807 ka hoki a te Matenga ki Ingarangi, ka whakatakoto i ona whakaaro mo tenei take ki te aroaro o te Komiti ote Hahi (C.M.S.). Whakaaetia ana tana take, a whakaritea ana kia tokorua nga tangata hei mau mana ki Nu Tireni, ko

Wiremu Hooro tetahi, he kamura, ko Hoani Kingi (John King) tetahi, he tangata mahi hu (shoemaker). I runga ite whakahau a te komiti, ka akona ano rauaki etahi atu mahi. Ko Hooro i akona kite mahi poti (ship-building), ko Kingi kite mahi taura. No te marama o Akuhata 1809 ka paahi enei tangata i nga mea i whakaritea ai hei ako ma raua. Ko te oranga i whakaritea ai mo tetahi mo tetahi o raua, e rua tekau pauna ite tau (£2O) hei apiti ki te oranga e taea e raua i runga i a raua mahi. No to ratou taenga mai ki Ahitereria ka rangona nga mahi kohuru a te Maori, ka -araitia hoki ratou e te Kawanatanga kia kaua e haere ki Nu Tireni i taua wa. E whitu tau ratou e noho ana i te aroaro o Te Matenga katahi ano ka whakaaetia kia rere to ratou kaipuke ki Nu Tireni. I a ratou e whanga ana ki te wa tika hei rerenga ki Nu Tireni, ka tae mai hoki tetahi ; hei hoa mo ratou. Ko taua tangata ko Thomas Kendall, he kura-mahita, na te Komiti • te Hahi i Ingarangi i tuku mai. Kaore he kapene kaipuke i whakaae ki te mau mai ite ope nei, he mataku ki nga rongo kohuru o te Maori. He mea mokete e Te Matenga ona paanga me ona rawa i Poihakena, 4 hokona ana e ia he kaipuke pakupaku nei, a tapaina ana te in go a kc te “Active.” Ko tona rahi 110 nga tana. Ko te kaipuke tuatahi tenei o te ao i ata wehea mo nga mahi kauwhau i te rongo-pai o to tatou Ariki. Te rerenga mai o taua kaipuke ka maua mai he hoiho, he kau, he hipi, he poaka, he nanenane, he pikaokao. Ko nga tangata i runga i taua kaipuke, he Maori etahi (ko Ruatara tetahi), he herehere pakeha no Poihakena, ko Hooro me Kingi me Kendall, a ratou wahine me nga tamariki, me to ratou kaumatua me Hamuera Te Matenga. No te Kirihimete 1914 i’u ai. Ko te timatanga tenei o te Whakapono ki o tatou moutere. Ka hoki a Te Matenga ka mahue iho ana tangata. Kaore i roa kua tupu he raruraru i waenganui i nga Maori me te ope nei. Kaore i hiahia nga Maori ki nga korero mo te Whakapono, engari ano nga mahi-a-ringa. He mahi tuturu na ratou te whan i nga toki me nga tuuru ate kamura. Mamau rawa ai nga pakeha me nga Maori i etahi wa, a heke rawa he toto i nga tane me nga wahine. Apiti ki enei raruraru ko te ngakau tpuhaehae kua tupu i waenganui i nga pakeha tonu. He tangata matau a Kendall, ko ona hoa kaore i tino kurangia.' I runga i a ratou whakahaere rite tonu te mana o tetahi o tetahi. Ka mea a Kendall me nuku ake tona mana. Ka tupu te raruraru nei, a ka mahue te mihana i a Kendall ka haere raua ko Hongi ki Ingarangi. Kaati i konei nga whakamarama mo nga raruraru o te ope tuatahi i noho ai ki Nu Tireni kite whakahaere i nga tikanga ote Whakapono. Kua marama tatou ki te ahua o nga kaikauwhau, ehara i nga tino tangata matau, engari he tangata mahi.

Kua tae katoa enei rongo ki Ingarangi, ara te whakamataku o tenei iwi o te Maori i ana mahi kai-tangata, tae noa ki nga raruraru ote mihana tuatahi mete kore manaaki ote iwi Maori i nga kaupapa o te Whakapono. Ka rongo aTe Wiremu i enei korero, ka tupu te whakaaro i roto i a ia kia haere mai ia ki te iwi Maori kauwhau ai. Te taenga atu o tana tono kite Komiti kia whakaaetia ia hei kai-kauwhau kite iwi Maori, whakaaetia ana. Kua kitea ete Komiti te mate o nga whakahaere a nga tangata mahi-a-ringa, a kua whai inaianei ki nga tangata i tino kurangia. Ko Te Wiremu, he apiha manuao, he tangata mohio, a kua ako hoki ki nga mahi rongoa turoro, mete ahua mohio ano hoki kite mahi poti. Ko te mahi takuta mete mahi poti no te tuturu* tanga o tona whakaaro kite tapae i tona tinana mo nga mahi a te Hahi. I te timatanga o tana mahi kaore ia i whakae kia utua ia e te Hahi, no te mea kei te puta he penihana mona i tana turanga apiha i runga i nga manuao. No te mutunga 0 tona penihana katahi ano ka tango ia i te moni a te Komiti 1 Ingarangi (C.M.S.). Kei te tipu nga raruraru i waenganui ite opetautahi i Nu Tireni, kei te whakatipungia mai e te Atua tana tangata i whiriwhiri ai hei arataki haere i te Hahi i waenganui i te iwi Maori. (Taria te roanga.)