TE WHAI KORERO A TE PEEHI KIA NGATI POROU.

Toa Takitini, Issue 22, 1 May 1923, Page 3

TE WHAI KORERO A TE PEEHI KIA NGATI POROU.

TENEI te rawaho ka tu kite whakamarama ite tikanga o ote whenua. Haere mai nei matau ite puna i Poneke, ta matou mahi, e wairangi haere nei matau i te kahu ka toia mai ete ahi tipua ki Nepia, katahi ka tahuri ki te waha o Tangaroa, ka eke ki runga i te waka, ka rere mai i te polio o Hine-moana e takoto nei Ka u mai te lira ki Turanganui tangata rite ka hoki nga mahara kite wa i u mai ai a Kapene Kuki ki taua one. Itu tetahi pakanga i waenganui o te Maori mete pakeha i taua wa. Na, he aha ra te take i pakanga ai? Me ki atu ahau—na te ahua kuare o nga iwi e rua. Mehemea he reo kotahi, he whakaaro kotahi, o aua iwi e rua kaore i tu pakanga ma raua. Ko te kotahi rau e rima tekau ma wha tau tenei mai i te unga mai o Kapene Kuki, a he mea pai kia tirohia te ahua o te noho o nga iwi e rua i roto i enei tau tata kua pahure ake nei. Kei te pehea? Ki taku mohio kei te ahua pai. Kua kore nga raruraru o era whakareanga, kua timata te noho tahi a nga iwi, mete whakaaro tahi. I puta tenei ahua i roto ite piringa o nga iwi e rua, a kua mohio te Pakeha ki tetahi ahua o te ngakau o te Maori, ona whakaaro, ona mahara, ana hiahia hoki. Tetahi mahi nui i oti i roto i nga tau kua taha ake nei ko te panui i etahi kauwhau o nehe a te iwi Maori. Na reira kua mohio te Pakeha kite tu ote Maori i roto i nga whakatupuranga maha noatu a tae noa mai ki tenei ra. Kua mohiotia hoki nga mahi nunui a nga tupuna o te iwi Maori, tae noa ki nga mita reo a nga memo ariki onamata. E marama ana inaia nei ko aua tupuna te iwi tino mohio ki te whakatere waka ite Moan a nui a Kiwa i nga wa o mua, i te wa e noho kuare noa iho ana te Pakeha i ona motu. E mohiotia ana nga riponga, nga takanga waewae a nga koeke i Thora-mai-atea, ara i te marae o Hine-moana, mai i te wa o Hui-te-rangiora, o Kupe hoki. I kitea tenei mea te waka Maori i nga ara moana katoa o te Tai o Marama, tae noa ki Ahu, ki Hawaiki, ki Hamoa, ki Whits, me era atu moutere maha noa atu. E marama ana inaia nei te ahua o nga atua Maori o mua, a miharotia ana a 10-matua-e-kore e nga Pakeha mohio o te ao. Ka mihi tonu aua tu pakeha ki nga tuaiho mo to ratau kaha ki te kimi i nga matauranga nunui ote ao. Tenei ano tetahi whakatauki ate pakeha — 44 Ko te mana he mea puta i roto ite matauranga.” He tika ten a ki, engari ia tenei ano etahi painga ka puta i roto i te matauranga, ara ko te ata noho mete aroha. Ko te mahi a te kuare he titiro kotaha ki nga tangata o tetahi iwi ke; tena ko te mohio, ka ata tirohia e ia te ahua o nga whakaaro, o te hinengaro o te tangata. Kite kitea e ia he tangata totika, kaore he tikanga mo te ahua o te kiri, te aha ranei; kua mohiotia hoki he mata mahora. Kua timata i roto i

enei tau he whakahaere ke a te Pakeha. Ki te tukuna tetahi tangata hei hapai i nga ture, hei whakahaere i nga mahi, hei tohutohu, he pehi i nga kino, ki tetahi motu e nohoia ana e tetahi iwi Maori, tangata whenua, me matua tahuri ia ki te ako, kite tirotiro i nga ritenga v tana iwi, o nga iwi ranei pena te noho. Katahi ka ahua pai te whakahaere a tana tangata, ka kore he tino raruraru, i te mea kua mohio ia ki nga ritenga o tana iwi no mu a iho, a kua taunga ia ki nga huarahi e takahia an e rtau. Kore e roa kua iwi kotahi, te alma ra. I te tau 1921-22 ka tahuri ahau kite tuhituhi i etahi korero whakamarama i nga ritenga Maori o mua, a he tau kotahi e mahi ana ka oati. Ona wharangi e tae ana kite 1400. Anei tetahi mihi i tuhia eau ki te wharangi tuatahi o taua pukapuka, koia tenei e whai ake nei: — Ki nga uri a Tane raua ko Hine-ahu-one i noho nei ki Te Hono-i-wairua i te paparoa ki Hawaiki. 44 Ki nga kaumoana o nehe ra nana i toro nga ara moana o Mahora nui atea; ki nga tupuna o te iwi Maori i whakapauti nei to ratau kaha ki te kimi matauranga, kite tito i nga korero paki waitara e rawe ana ki te taringa; kite rapu tikanga e marama ai te tupuranga mai ote tangata, a ki te pupuri hoki i nga reo, i nga karakia, e pa ana ki nga atua. 44 Ki nga tangata Maori o Aotearoa i noho tahi nei matau i naa wahi pouri o te motu, i waiho nei ratau hei hoa korero moku i roto i nga tau maha noa atu, nga tau takaahuareka ote oinga. - 44 Ki nga iwi reo ke o nga whakatupuranga e heke iho nei, e ka hoki o ratau mahara ki nga mahi nunui a nga tuaiho i nga ra o te mana Maori 44 Tenei te maioha atu nei.” Na, e rua nga mea kia tirohia. Tuatahi ko te ahua ngoikore ote Maori ki te ako, kite pupuri i nga kauwhau a nga koeke, e marama ai ratau ki nga mahi nunui a nga tupuna i a ratau e ora ano i te aoturoa. Tuarua —Ahakoa penei te ahua ote nuinga o te iwi Maori i roto i enei tau, ka tuturu taku ki ter a te wa e haramai nei e rereke ai te ahua o nga whakaaro a nga iwi. Kaore e kore. I ahua korekoreko nga kanohi ote Maori 1 te tikenga i nga taonga whakamiharo a te pakeha, mahue ana nga taonga Maori, whiua ana ki tahaki. Tera e hoki mai te Maori, a tona wa, kite kimi i aua mea i whiua atu eia ki wiwi, ki wawa. Ko te pakeha anake i tahuri ki te pupuri i nga kura huna, i nga reo a nga kauraatua, ara ko te pupuri tenei he ta kite perehi. Mehemea kaore e herea te waka, tona mutunga he waka tere, he mate, ka paea ki te one, ka pakaru. Ki te herea taua waka ka waiho hei taonga mo te iwi. . Ko tetahi ahua o te mahi i oti i nga Maori he ahua timokampka, a kaore i herea te waka, he mea tuhituhi kite pukapuka, aka waiho te pukapuka hei kai ma Mahuika. Kotahi tonu te huarahi e oti pai ai te mahi, e tino pumau ai nga reo o rau

rangi. Ko taua huarahi he ta kite perehi. Heoti ano te mate ko te rmi o nga moni c pau i te utunga i te kai ta, koinei te taniwha e noho mai ra i tena huarahi. E mohiotia ana e tatau tenei karanga — 44 Ma te huruhuru te manu ka rere.” Ko nga korero o mua kua oti iaau te tuhituhi e tae ana kite rima mano wharangi ki taku mohio. Ko nga korero tino pai o roto i te putea no te Tai rawhiti. No taua takiwa nga tino korero marama o te motu nei, nga kauwhau i puritia, i tiakina e nga koeke i roto i te whare wananga i Maungawharau, i Te Rawheoro, me etahi atu. E mohiotia ana ki nga korero a Kapene Kuki me ana hoa he iwi tino mohio tenei ki nga mahi a ringa,. ano muri mai ka kitea koinei hoki te iwi mohio kite wananga o te Whare Takiura. Koinei te mahi e toe nei ma tatau, ko te whakapumau i aua reo a Nehe ma, e mohiotia ai e nga uri te tu o te iwi rangatira 0 nga moutere i te wa kaore ano te pakeha kia tae mai He mahi totika tenei. Me whakaaro hoki ki o koutou tipuna ki a Ira-tahu, ki a Hinaanga, tae noa mai ki a Mohi Ruatapu, ko enei tangata he taura, he whatu, he ahorangi no roto i te whare wananga, a he uri hoki na Tamatea-ariki-nui, na Ruawharo, na Tupai-whakarongo-wananga. Na reira au ka ki—Kohikohia nga maramara o Takitumu, aukahatia, whakamaua te tauihu, te taurapa, pania kite kokowai, toia kite wai, wbakainu rawa, kia mohio ai a tama ma, a hine maa koinei a Takitumu e rere nei; he tika te ki a nga kaumatua he tino waka a Takitumu, koinei te heke i tino kaha kite pupuri i nga kete e toru ote wananga, ara ite kete aronui, te kete tuatea, mete kete tuauri. 1 timata mai tenei mea te wananga i Rangiatea, i Wharekura, haria ana mai ki Hawaiki, ko te Kohurau tena; haria mai ki Aotearoa nei, na ko Rangi-te-auria tena, ko Te Ra-wheoro, ko Te Poho o Hinepae, me etahi atu. Kaore e rangona ena ingoa i tenei wa, te wa pakeha nei. Kua kore e rangona nga ingoa o nga kete o te wananga i haria mai e Tane i te Toi o nga rangi. Akuanei ka ngaro ite ngaro ate Moa. Kite kore e whakapumautia nga korero me nga mahinga a nga tupuna, me pehea e mohio ai nga uri a nga iwi e rua he iwi totika aua tupuna, he iwi kaha, mohio hoki i roto i nga whakatupuranga e kore e taea te tatau. Ma tatau tahi tena mahi. Koinei te take o ta matau haramai, ara he kohi i nga maramara o Takitumu o Horouta. E inoi ana matau ki nga morehu o tenei iwi kia tahuri kite awhina i tenei mahi, kia whakamaramatia mai nga mahi a ringa a nga kauwheke, me etahi atu mea e hiahiatia ana. Kaua e penei—A, he mahi pakeha tenei, kaore ona huanga ki a matau. E whakahaerea ana tenei mahi hei painga mo nga iwi e rua o te motu, mo nga tangata o nga whakatupuranga e takoto ake nei. He mihi tonu taku kiteKawanatanga me etahi o nga mema, mo to ratou kaha kite awhina i tenei take.

Otira e to ana te ra ki tua o nga pae maunga, akuanei ka uhia a Papa-tuanuku kite kahu o Whiro. He mea pai kia mahara tatau ki tetahi pepeha a nga koeke:— 44 Ka riro he au heke e kore e hoki ki tona matapuna ano.” Ka huri i konei, e heke ana. NA TE PEEHI (ELSDON BEST.).