TE AITUA KI MOTU.

Pipiwharauroa, Issue 31, 1 September 1900, Page 8

TE AITUA KI MOTU.

Kite Etita oTe Pipiwhrauroa, E hoa, tena koe ! Mau e uta atu ki runga ki nga parirau o Te Pipiwharauroa enei korero e mau ake nei, hei kawe atu ki nga iwi katoa o Ao-tea-roa me Te Waipounamu. Tenei tetahi parekura nui o Te Whanau-a-Apanui, ko nga tamariki o te Kura i Omaio kua mate, i tahuri kite awa o Motu. No te ahiahi o te Paraire, te tom o nga ra o Akuhata, ka hokihoki mai aua tamariki ki o ratou matua i Maraenui nei. E ono macro o Maraenui ki Omaio, hei aha kite aroha ki nga matua naana i kawe mai! I te Ratapu, te 5 o nga ra, i muri o te parakuihi ka hokihoki katoa aua tamariki ki to ratou kura i Omaio. Ka haere ko Pani Retimana te pakeke hei whakawhiti i aua tamariki i te awa o Motu. Ko te Whai-ora tetahi o nga pakeke i haere; he wahine tenei. Kite whakaaro i to ratou taenga kite awa kotahi tonu te whakawhititanga, mehemea hoki e rua whakawhitinga kua ora ano etahi. Ko to ratou tokomaha 18, — tekau ma ono nga tamariki, tokorua nga pakeke. Ko te waka e 23 putu te roa, e 3 putu te whanui, kaore i tika hei whakawhiti i te 18 i te whakawhitinga kotahi. Kaore i te tino mohiotia nga korero 0 te aitua nei, i te kore tangata rawa i kite, i te kore morehu hoki hei whakataki i nga korero. E whakaarotia ana no te whakawhitinga ka tahuri te waka, ka mauria e te au o Motu ki waho kite moana-nui-a-Kiwa. Tera te pokepoke mai ra i roto i te wai, tenei te noho he atu nei nga pakeke i te kainga. Neke atu pea i te hawhe macro te tawhiti atu o Motu i nga kainga o Maraenui. Kaore e kitea atu i te pouri o te rakau, mete ahua tawhiti atu hoki. Ko etahi o nga tamariki nei i ma runga ite hoiho, kua riro atu era i mua atu o enei i mate nei, kua tae kei Omaio. Ka tatari mai nga matua whangai o enei kua mate nei i te ahiahi a, ao noa te ra. Ka maharahara tonu nga matua whangai o nga tamariki nei e noho mai ra i Omaio, aue, he aha rate take i roa ai nga tamariki nei ? Ka mahara kei te ora. Tenei hoki matou ko nga matua o nga tamariki nei te noho he nei i Maraenui. Ka mahara katoa matau kua tae noa atu nga tamariki ra 1 te ahiahi o te Ratapu ki Omaio: kaore, tera te moe mai ra i te moenga kino, i te anuanu, i te matao, na wai te kainga o te ika i ki atu hei moenga mo te Kahurangi ? I te ata o te Mane, te 6 o nga ra, ka tae mai nga tangata o te rawhiti, ka korero : “ Kaore ano nga tamariki nei kia tae ake kite rawhiti,

kei te ngaro katoa aua tamariki.” I konei ka ahua takahuirangi to ngati-maua marae. Ko te mahi a te Whanau-a-Apanui e noho nei he hanga i tetahi whare nui. Katahi ka haere ko etahi o nga matua o nga tamariki nei kite titiro i te ngutuawa o Motu, ko Te Mate Rangatira (he wahine) me Arapeta Erueti Tiketikeirangi. Ka tae atu kite awa ka haere ki te titiro ite tauranga ote waka. Tae rawa atu kua ngaro te waka, katahi ka oma ki tatahi. Ko Te Mate Rangatira i tere i mua i a Arapeta. Rokohanga atu e te wahine ra e pae ana ko tetahi tonu o ana tamariki, ko Peed te ingoa, he taane ka whitu tau. Ka aue haere atu te wahine ra, ka hinga tapapa iho ki runga ki tana tamaiti tangi ai. Ka oma atu a Arapeta ka tae atu kite wahine ra e tangi ana, ka oma ki tetahi wahi ote one. Rokohanga atu e pae ana tetahi ko Kereopa te ingoa, he tane ka 13 nga tau. Ka haria eiaki te taha ote wahine ra, ka oma ano ia kite kimi i etahi. Rokohanga atu e pae ana tetahi ko Makere te ingoa, he wahii e, ka 7 tau ; ngaro atu kite rnoana tekau ma rima. Ka kitea atu e ngatimaua e powhiri mai ana, katahi ka mohiotia atu kua mate. Ka timata te aue haere ote tane, o te wahine, o te tamariki, i te akau. Kua kore i mohiotia te ahua o te tangata i tana ra. Kua porangi katoa te ahua, kua pokaikaha noa iho. Katahi ka mauria mai nga tamariki ra, ka takoto i runga i te atamira i te roro o te whare nui, o te ‘ Poho o Apanui.’ Ka rangona i konei he aue nui no te iwi katoa, he tangi pokaikaha i nga wahi katoa o te marae o Apanui. A, kia kaua ianei e hika ma e auetia te mate whakarihariha, tenei parekura nui whakaharahara! Ko wai ka kite i tenei ahua mate! “Takoto mai e hika ma e..., i roto i te whare kino, i te whare pouri, i te whare o Tangaroa. Ko wai ka mohio atu i nga whakaaro a nga rangatira nunui o ena iwi o Ururoa, o Tamure, o Takiari, o te tini noa atu o nga iwi ote moana. Anei ke te whare hei tirahatanga mo koutou e hika ma, ko te poho o to koutou tipuna o Apanui.” I te Taite, te 9 o nga ra, ka pae mai tokorua, ko Pani Reiimana (ko te kai-whakawhi-ti i aua tamariki), ka 26 nga tau, ko Tawhi Arapeta, he kotiro ka 6 tau. Ka mauiia mai ano enei kite roro ote ‘ Poho o Apanui,’ kite taha o era e takoto mai ra i runga i te atamira, ko Pani Retimana ia he mea wehe atu ki te whanga takoto noa atu ai. Kotahi haora e ngurunguru iho ana te wahine ka haria atu kite nehu. I te Hatarei, ten o nga ra, ka pae mai tokorua, ko Mere Heni Te Waewae, he kotiro

ka 13 tau, i pae ki Wai-o-mahau ; ko Paora Arapeta Erueti, ka 5 tau, i pae kite Ana-o-Hine-te-kahu : ko Mihi Arapeta Erueti, ka 12 tau, i pae ki - Hanca i Torere, tekau ma rua maero te tawhiti atu i Motu. I te Ratapu, te 12 o nga ra, ka pae mai kotahi, ko Iritana Mita, ka 12 tau, i pae ano ki Torere. Kite whakaaro i runga pea enei i te waka e tapapa ana, inahoki i pae ano te waka ki Torere. Hui katoa enei kua pae mai nei ki uta tokoiwa, tokoiwa ano hoki e ngaro ana ki te moana. Kei te kimi tonu nga poti weera i waho i te moana, me nga tangata eke hoiho i whakaritea mo uta. Ko enei tamariki he tino rangatira no Te Whanau-a-Apanui, he huihuinga no nga toto rangatira o nga iwi o Te Tairawhiti nei, (haunga hoki a Pani Retimana). [ Kotahi te tamaiti i kitea e te tima, e 40 maero ki waho kite moana.— Etita.] No te Ratapu, te 12 o nga ra, ka nehua ki te urupa i Omaio, ko Hakaraia Pahewa te minita nana i nehu. I tae mai ano to ratou mahita kia kite i te tanumanga o ana tamariki. He nui tona. pouri. Ko nga ingoa enei o nga matua o nga tamariki i mate, me nga ingoa ano o aua tamariki. Ko nga tamariki i tohungia kite K kua kitea, ko nga mea i tohungia kite N kei te ngaro tonu kite moana. Matua. Tamariki. Tau. Paratene te Waewae { Mereheni *6 n Paratene te Waewae ) Xamahou g N TT { Kereopa 13 k Wiremu Rape { Xe waka § N Henare ■ Akuhata { Wiremu 10 n Henare Akuhata { Makere 7 k Arapeta Tiketikeirangi | p a^ “ * Te Puke te Kouorehua { X Amokura 1 2 n . TT . f Te Rutene 9 n ToopiHamiora | Peeti ? K Arapeta te Rua Tawhi 6 k Akuhata Reweti Hariata 12 n Mita Marino Iritana .12 k Pani Retimana Erina 8 n (I mate a Pani Retimana) 26 k Ani Taramea 38 n Hui katoa tenei parekura tekau ma waru. Ka tae te rongo o te parekura nei ki nga iwi o te Tai-rawhiti o te Tai-whakararo, kaore i roa ka eke nga iwi nei ki Maraenui. Ka tau nga iwi o te Tai-whakararo ki te marae, ka puta nga iwi o te Tai-rawhiti, ka tae mai ki tera taha o Motu. Katahi ano ka tukua mai te waha o te pu, a nana, mehemea kei Awhe-

rika e pupuhi ana. Tau ana te paoro ki nga maunga. Tau ana te tuiri kite tangata whenua. Kua tae mai hoki te rongo kaore e orate tangata, he tikanga maori mo tenei tu mate. Ka noho tupato te tangata whenua. Katahi ka whakawhiti. Ka tata mai te ope ra, mau ana te wehi. Ka tu maua i runga o te tohu. E rima rau maua, hui ki a Ngaitai ki aTe Whakatohea. Ka hapainga ta maua ngeri pohiri:— “ E ko te puuru, ko te puuru koa e takataka kia ueue kia tu tangatanga i te riri. E kore te riri e tae mai ki konei i te ture a te kawana ka pukawautia koa ana te riri. Aha mate kino mate kino, mate taurekareka pea koe. He mate taua pea koe, e tataia he toroa e hoe ai te moana e ... !” Ka mutu nga taataa, e tangi ana ka puta a Ngati-Awa, a Ngati-Pukeko. Kei te haere ano aTe Whakatohea a Tuhoe. Nawai i kitea te whenua a, ka ngaro. He maha nga korero, engari e rua nga take nunui i whakaotia i tenei huihuinga nui o nga iwi o te Tai-rawhiti nei mo runga i tenei aitua. EHe tono atu kite Kawanatanga kia hangaia he piriti mo te awa o Motu, hei tohu whakamaharatanga mo te matenga o enei tamariki. 11. Ko te moana kua whakatapua, timata atu i tenei ra, te 15 o nga ra o Akuhata 1900. Ko te rohe o te tapu, timata i Toka-a-kuku, Waiorore, Te Awanui, Omaio, Whitianga, Motu, Maraenui, Hawai, Torere, Hauriri, ka mutu. Ko nga Maori me nga pakeha i roto i tenei rohe kaua rawa e haere kite hi ika ite moana, kite mahi kuku ranei, kina, pupu, paua, me era atu kai ote moana. Kite takahi tetahi tangata i tenei ture ka whiua ia e te iwi nui katoa. Ma nga rangatiratanga ra ano o te Tai-rawhiti e whakarite te wa e noa ai tenei tapu, katahi ka noa ai a muri ake nei, tetahi wahi anake ranei o tenei rohe, pehea ranei. Kua tae mai te tangi a te Kawana o te Koroni raua ko tona hoa wahine, mete Pirimia, me nga Minita o te Kawanatanga, i ra-rototia mai i te waea, i te 130 nga ra o Akuhata, ki nga matua o nga tamariki i mate nei, mete iwi nui tonu oTe Whanau-a-Apanui; na te Honore Minita o te taha Maori na Timi Kara i tuku mai; mete mihi mai hoki a nga apiha o te Tari Whakahaere o nga Kura o Niu Tireni. Tenei ake te wa e whakahokia ai aua tangi. Heoi ano, na to koutou hoa, na Timi Waata Rimini. Maraenui, Akuhata Bth, 1900.