TE WHAKAMĀORI KŌRERO

Muka, Volume 8, Issue 2, 1 July 1995, Page 7

TE WHAKAMĀORI KŌRERO

Kua roa Te Taura Whiri e anini ana i te iti o te putea-a-tau e homai ana e te Kawanatanga hei kawe i te huhua o nga mahi. I tenei wa o te aro nui mai kite reo, kua maha ake nga kaupapa e tino plrangi ana matou kite whai atu, engari kaore e taea te nuinga te paku whatoro atu, kei tere pau ta matou putea.

Ko te whakamaori, whakatikatika korero tetahi o nga wahanga kua raru i tenei tuahua. Ko te whakamaori korero Pakeha , kua tino kore nei i

taea e tenei pito, engari ko nga mahi whakatikatika korero Maori, kei te tu tonu, tona tu nei. Ina ra, he iti noa iho te wahi ka taea e te Taura Whiri, ko te paku tirotiro, whakapaipai i

nga korero kua oti ke te whakamaori i tetahi atu. Mena e awangawanga ana te kaiwhakamaori, te

tangata ranei nana ake nga korero kua whakamaoritia e tetahi atu, mo te tupono paku kotiti te noho mai o te tohuto, o te aha noa iho, kei te pai, tukuna mai ma konei e tirotiro.

Kotahi noa iho te here, me utu ano te tangata mo tenei mahi. Ahakoa aia atu ai tenei ahuatanga kohuru i nga tau ki muri, kua kore i taea te pare atu inaianei, a, ko te whakatikatika korero te wahanga tuatahi kua rongo i te panga mai o te weriweri nei, o “Me-Utu-Rawa”. Ehara i te mea he mahi moni te kaupapa, engari kia ea noa ai te wa ka pau i te kaitirotiro ki nga tuhituhinga.

Ahakoa kua kore tenei mahi a te Taura Whiri, (haunga ia nga kupu hou me nga ingoa whakahaere hou, kei te haere tonu tenei mahi, kaore he utu) e tika ana pea kia puta he kupu whakaahua i tenei mahi, mei kore e mama ake te wahi ki nga kaiwhakamaori kei a ratou nga taumahatanga o tenei mahi e prkau ana. Kei te mohio tenei pito he mahi tino uaua rawa atu tenei, engari i te ahua rereke noa iho o etahi o nga tono kua tae mai ki teTaura Whiri, kaore pea e tino kaha ana te marama mai o te hunga tono whakamaori ki enei uauatanga. Na reira kia paku korero ake nei au mo te ahua o tenei mahi.

Mena i rite te whakamaori korero kite eke paihikara, katahi na te mahi parekareka kite tini whaioio, ko tenei. Ka mau ana nga tikanga whanui o te mahi, kua mau mo ake tonu atu, ahakoa pehea te tamariki o te kaieke, te koroua ranei o te paihikara. Mena i penei te ahua o te whakamaori korero, heoi and ta te kai whakamaori, he noho, ka tuku i tana pene kia rere, kotahi atu, oti tonu atu.

Engari kaore ke e whenei ana te ahua o te whakamaori korero. Ko te kake tuparipari ke tona rite, ka mutu, ko ia whakamaoritanga, he tuparipari hou, me ki, me ona wahi makinikini, ona wahi pahekeheke katoa atu. Ahakoa pehea te pai o te kaiwhakamaori, kaore e roa ka rangirua i ana whawhatanga atu i te rau o nga kupu, me te kore tonu ona e mohio mena i tika ano tana i nanao atu ai, ka kitea ranei te he o tana mahi a taihoa ake nei.

He mohio tonu tatou, kei tena reo ona ake whakaaro, kei tena reo ona. He pera ano nga tikanga, nga kupu kawe i te whakaaro. He nui tonu te wa, ko te pokatata hei whakaatu i te whakaaro i tetahi reo, me araroa ke i tera o nga reo. I etahi wa, ina ke te matotoru o te kupu Pakeha e takai ana i te whakaaro mama noa iho, a, i te kaha powhlwhiwhi o nga kupu, kua kore e aro i te kaiwhakamaori me tlmata i hea e matara mai ai te tino o te korero. He wa ano, ka taea nga kupu Pakeha te tatau kite ringa kotahi, engari ina hurihia ana kite reo Maori, e hoa e, me wheke whai matimati ke te tangata.

Koinei etahi o nga ahuatanga whanui e pa ana ki te whakawhiti whakaaro i tetahi reo ki tetahi atu. Ki te kore e marama te kaiwhakamaori ki nga kupu Pakeha, ka he. Ki te kore e ata kimihia nga kupu Maori e tino hangai ana kite whakaaro e whakaatuhia ana i aua kupu Pakeha, ka he. I etahi wa, ahakoa tlkina atu he paku maramatanga i hea, ahakoa katohia mai he kupu Maori i hea, kaore tonu e tino eke te whakamaori, eke panuku nei.

Tena ia, kia tuhono haere au i enei pahupahu mo te eke paihikara, mo te piki maunga, mo te aha noa iho, kite kaupapa i tlmatahia ai tenei korero, ara, kia marama mai te hunga tono whakamaori ki nga uauatanga o tenei mahi. Kia whakaae mai

ano hoki ratou kaore e tika kia whakahaua te kaiwhakamaori kia tutuki te wahi ki a ia i roto i te wa poto. Ki te whakahaua te kaiwhakamaori kia mahi i tana mahi i runga i te ponana, me atua ke te tangata e oti pai ai tana mahi. Anei ano tetahi ahuatanga hei komekome maku. Ko te roa ai o te wa e whakapaua ana ki nga kupu Pakeha, kia tino tika ai te takoto mai o era, engari ka mahue te whai whakaaro kite wahi kite reo Maori i roto i whiriwhiringa tarai kupu. Tahuri rawa ake kite tono kia whakamaorihia aua korero, ehara, kua eke tonu kite mura ote ahi, meta ratou inoi kia oti te mahi ate kaiwhakamaori inamata tonu nei, paku mua mai ranei mena ka taea. Ano nei he mama noa iho te wahi ki a kaiwhakamaori; heoi ano tana, he pehi noa i tetahi patene, nawai hoki kua puta mai nga wharangi reo Maori. No korua ko te kaiwhakamaori tena wawata. Heoi ano ra, kua nui pea tenei hei whakaahua i tenei mahi. Mena kua paku marama ake te hunga e tono whakamaori ana i enei maramara korero, kua whaihua tenei rerenga pene. Mena e whakaaro tonu ana ko te eke paihikara tona rite, kia mataki atu ko au!