HE RETA MAI KI NIU TIRENI, E AHU ANA KIRUNGA I TE WHAWHAI O TARANAWARA.

Puke ki Hikurangi, Issue 20, 15 December 1899, Page 7

HE RETA MAI KI NIU TIRENI, E AHU ANA KIRUNGA I TE WHAWHAI O TARANAWARA.

Ko tenei reta he mea tuhituhi mai na tetahi Tai-tama ki tona matua, ara, ki a (Mr T. Chivers) o Karaihitiati, he mea panui kite "Riritana Taima." I mea ia i roto i tana reta kai te tuhituhi atu au i enei kupu ruarua,. i roto i te Parepare, i a au e takoto ana e whanga ana kia kokiri mai ano te boa riri, kua tata hoki te Whawhai ano matau, i Whawhai hoki matau i te Hatarei ka hori nei, a, e whakapai atu ana au kite Ariki nana nei au i whakaora. I mate nga Hoia o toku roopu 150, haunga nga Hoia o era atu roopu, engari ko toku roopu tonu taku e whakaatu atu, he maha ano nga Hoia o te Poa i hinga, engari kaore au e mohio e hia, notemea i mauria tonutia e ratau o ratau mea mate, me nga mea hoki i tu-a-kiri. Na, me korero atu au mo te Whawhai o te Hatarei ki Reirimete, ara, te Pa nui e whakahaerea ana nga mahi ma nga Hoxa, ia matau e ata whanga ana, ka tae mai nga whakaatu a nga kai-toro, kai te kokiri mai te hoa riri kite Pa, i taua wa hoki ka tae mai te whakahau kia haere matau kite whakanei, ka haere atu ta >tan Wtriri e wha nga roopu, kaore i roa ; : , -jre anaka Waipufcia mai matau e nga Purepo a te hoa riri, na, ka utua atu hoki e nga Pa nuiiul o to inatau taha, ka Whawhai ite tuatahi ko nga P'ircpo, ka takoto matau ki muri i a matau Puropo ka mahi nga Pu nunui o tetahi taha, me tetahi taha, kotahi haora tinana e mahi ana, ka mutu te utu mai ate hoa riri i nga Purepo a to matau taha, i a au e takoto ana e kore rawa e wareware iaau te ahua. Ko te tangata tuatahi o to matau taha i mate i riro tonu atu tona upoko i tetahi mataa o te Purepo, na, ahakoa kua mate nga Purepo a ts hoa riri, engari ko te mahi nui ma matau kai te toe, ara ko te whakaoti i te Whawhai, ko te kokiri a o matau roopu e toru ki nga 5 mano o nga Poa e whanga mai ana kia matau, heoi ka puta te kupu kia haere matau mete pupuhi haere, ka timata hoki te- hinga haere o aku hoa i taku taha, kaati he mea wetiweti rawa nga mea i kitea e oku kanohi ia matau e Whawhai ana, e wha haora tuturu e kaha ana te Whawhai, kaati e 250 nga mataa i pau i a au i taua wa, i puta ano te whakaaro ia matau e kore rawa te hoa riri e mate ia matau, otira no te putanga mai o te whakahau kia whakamaua iga Peneti, kia kokiri atu matau kite hoa riri, no te kicenga hoki o nga Poa i te kokiri o nga Hoia o te Ingarihi, ka timata te heke haere i te Maunga a tae noa kits Mania, no tenei wa ka kokiri atu to matau Ropu haere Hoiho, a he mea, atahua taua kokiri ki ta matau titiro iho, na ko te hingahinga anake o te hoa riri i a ratau i nga waahi katoa, ko etahi o nga Poa i tuturi, mete Inoi ano kia whakaorangia ratau, i riro i a matau te Wikitoria, otira i pouri ano matau i te karangarangatanga i nga Ingoa i runga i te Rouru, kitea iho ana ko te nuinga 0 matau Apiha i mate, pa ana te aroha kia matau, mo te hunga kua mate, me nga mea hoki i Tuakiri, e hora mai ra i runga ite Paenga ote whawhai, mete karanga mai ano nga mea kua tu, kia haere atu matau kite awhma i a ratau, otira kaore e taea e matau te haere atu, i te mea e noho tonu ana matau 1 runga ite ohiti, kei hokia tuaruatia mai ano e te hoa riri, no reira i waiho ai e matau 0 matau hoa i kona takoto ai mete heke o ratau toto, a, mate iho ki reira, kaati iho he korero maku ki a koutou, he kore taima hei tuhituhitanga atu, kaore hoki au e mohio he aha te taima e karangatia ai matau kia haere ano kite whawhai, iau hoki e tuhituhi ana 1 tenei reta, kai te whakarongo tonu oku taringa i nga waiputanga, a etahi ropu o aku hoa e whawhai ana mai e toru maero te tawhiti atu i konei, ko matau kai te tiaki i nga Parepare o Reirimete, mete Iwi hoki e noho ana i roto, kaore h 6 wa hex tuhituhinga ki aku hoa, ma au e whakaatu atu kia ratau, kai te ora tonu au. He mea whakamaori na, "Te PukeKi Hikurangi " TE INGARIHI ME TE POA. Ko nga Hoits o te Ingarihi i naianei kai te pito whaka-te-tonga o Awherika ; neke atu i te 50,000 mano, e 80 mano kai te takiwa o

Neitera, 10 mano kai te pito whaka-te-tonga ote Arani Piri Teiti, 10 mano kai te taha whakatehauauru o te Arani Piri Teiti waahi e tata ana ki Kimari, e 50 mano kai te moana ano e haere mai ana, ko te mahi nui a nga Hoia kai Awherika i naianei, ko te whakahou haere i nga Raina me nga Piriti onga Rerewe, kia tere ai te haerenga ake onga Hoia kai te moa.ia e haere mai ana, ki nga takiwa o uta, ara ki nga takiwa mo te Kakari, me whakamarama atu hoki i konei, kanui te uaua o te Whawhai i naianei, kai te mate te Poa, kai te mate hoki te Ingarihi, ko nga kokiri o te Ingarihi kai te ata haere atu, kanui ano te kaha o nga Poa kite Whawhai ki nga kokiri nei, na kite whakaaro iho hoki, tera e roa tenei "Whawhai e haere ana, i mua atu ite tuunga o te Whawhai e 37,000 mano ano nga Hoia o te Poa, no te rerenga atu o te Iwi o te Arani Piri Teiti hei wnakapiki i nga Poa me a ratau Hoia 85,000 mano, ka apiti atu ki nga Poa o Neitera, o Eorihia me era atu cakiwae patata ana kite Taranawaara, 11,000 Hoia, ko nga Hoia Twi ke, e 4 mano nga Hoia Tiamana, e 6 mano nga Hoia Tati, e 2 mano nga Hoia Airihi, 1,000 nga Hoia Nowitini, e 600 rau nga Hoia Marikena, ko nga Hoia o te Wiwi, mete Itariana me era atu Iwi, e 800 rau, kaati kite huihuia enei Ropu kafit&.era e tata atu kite kofcphi rau mano, 100,0000 Hoia o te Poa, me whakamarama atu i konei ko te tatau o nga Hoia i runga ake nei, he mea panui ano i runga i te whakahau a te Poa, i panuitia hoki ki Parahera (Brussels) kaore matau i te mohio kai te penei te nui nga Hoia o te Poa, engari kai te 75 mano .oi p*i. _ _ Me ai. l : kororo to roopu Hoia i raro 1 a Tianara Roore h. 1 -rn .-saw a c-o kaha ote Poa kite Whawhai ki tenei rooj/u, ina hoki e 3 ng-a Whawhai nui i Whawhaitia e tenei roopu I roto i nga ra e ono, kite hinga nga Poa i tenei ra, ka neKe atu ano ratau ki tetahi waahi pai whanga mai ai, ara, ki runga i nga Maunga. No te 30 o nga ra o Noema ka tae mai nga whakaatu mo te Whawhai nui kite Awa o Moota, i haere atu a Roore Matiuna, me ona Hoia e 7,000 mano, ka tata atu kite whakawhitinga ote Awa o Moota, ka kitea atu nga Parepare ote hoa riri i runga i nga tahataha o te awa o Moota, ko etahi i runga Moutere i waenganui o te awa, ko etahi i roto i nga uru rakau, no te 5 o nga haora o te ata, ka kokiri atu te Ingarihi kite Whawhai ki nga Poa, ka timata te Kakari, a, po noa te ra, tekaii nga haora e Whawhai ana, katahi ano kai hinga te Poa, kite ki a nga Hoia o te Ingarihi, ko tetahi tenei o nga, Whawhai uaua i Whawhaitia e nga Hoia o te Ingarihi; i enei tau maha ka hori nei, e 438 nga Hoia ote Ingarihi i hinga, he nui rawa te mihi a Roore Matiuna, kite kaha ona Hoia, i tu hoki a ia, i roto i tenei Whawhai, engari kua pai ia i naianei, kua heke atu nga Poa kai te takiwa o nga Hiwi o Makawhonotiini tekau matahi maero te tawhiti atu i te awa o Moota. i noho a Roore Matiuna me ona Hoia kite mahi ite Piriti ote awa o Moota, mete whanga hoki ki nga Hoia, me nga Pu nunui, kua tukua atu hei whakapiki i a ia. TE KUPU 0 MURI. Kua tae ata nga Hoia me nga Pu nunui kia Roore Matiuna, kua whiti atu hoki ratau ko ana Hoia i te awa o Moota, a kua kokiri atu hoki kite hoa riri, ko nga Poa kai to ratau Kainga kai runga Hiwi, neke atu ratau i te 18,000 mano, no te Hatarei i te 9 o nga ra o Noema n ei, i timata ai te Whawhai, ka mutu tonu te rongo kua tae mai, kua mato nga Purepo o te hoa riri i nga Purepo a te Ingarihi. I tae atu a Perehitana Teina, Timuaki o nga Poa o te Arani Piri Teiti, i mua atu ote Whawhai nei, kua tae mai te rongo, kua tipu he kino i waenganui i a ia, me Tianara Koronoti, a, he nui nga Hoia o te Arani Piri Teiti kua hoki ki to ratau Whenua i runga i taua rarurara. HE AITUA I PA KI NGA HOIA 0 INGARANGI. Kua tae mai nga whakaatu i te matenga o nga Hoia o te Ingarihi, i raro i te whakahaere a Meiha Tianara Kateka, i kokiri atu a Tianara Kateka i te Hatarei ka hori ake

nei, hei aukafci atu i nga Poa, e haere mai ana ite taha whakaterawhiti kite whakapiki i nga Poa o te taha whakate-hauauru, i raro i te whakahaere a Tianara Koronoti, e aakati nei ite Ingarihi, ara, i te ropu ote Ingarihi i raro i a Tianara Roore Matiuna, e haere nai kite whakaora itePa o Kimari. Ite poo te Hatarei, i haere atu a Tianara i Moroteno kite takiwa o nga Poa, kite awa o Arani, i tae atu hoki te rongo ki a ia, e 2,500 nga Poa kai reira e noho ana, i haere ia me ona Hoia e 3 mano, na, ka tata atu ia kite takiwa e nohoia nei ete boa riri ka kokiri ohorere mai te hoa riri, i te mea kaore ano kia pai te tu a ona Hoia, ka timata tonu te ahua raruraru o te Ingarihi, engari i kaha ano ratau kite Whawhai, ko te hoa riri neke atu i te 6,000 mano, i kokiri atu ano te Ingarihi kite hoa riri, a, riro ana i a ratau te turanga o te hoa riri, engari i te huhua o te hoa riri kore rawa i taea e ratau te pupuri tauawaahi, e 3ngahaorae Whawhai ana ka tae mai hoki he Hoia hei whakapiki i nga Hoia ote Poa, no konei ka hoki haere te Ingarihi, mete whai haere ano te hoa riri ia ratau, e3O haora e mahi haere ana, ka tae atu ratau kite taone o Moroteno, e 600 rau nga Hoia o te Ingarihi i riro herehere, kua tae te Waea a Tianara Kateeka, e ki' ana ia i arahina hetia ia me ona Hoia e te kai arahi ote ropu, mete nui hoki ote hoa riri. E ki ana i te Whawhai ohoreretanga mai 0 te hoa riri, i kitea e rua nga ropu toa o te Ingarihi, ko te ropu Airihi mete ropu Isotamapurani, e kiia ana ko to ratau ahua i roto ile Whawhai, e rite ana kite mea etu ana ratau i runga ite whaKatutu-ngarehi 1 , a na enei ropu hoki i ora ai te Ingarihi. NGA HOIA 0 NIU TIRENI. Kua tae atu nga Hoia o Niu Tireni, ki to takiwa o Aronatera, kai raro ratau i te wbakahatre a Tianara Wherenihi, no te Paraire 1 Whawhai ai ratau kite hoa riri, engari kaore he mea o ratau i mate, kotahi tonu te mea i mate he Hoiho. KORERO MO NEITERA. Kai te haere atu a Tianara Pura me nga Hoia i raro i a ia e 24,000 mano, engari kaore ano kia Whawhai kite hoa riri, engari kua tae mai nga whakaatu kua tata te pipiri kite hoa riri. Kua tae te whakaatu kai te mate a Tianara Tiopaata ; kua tu ko Tianara Paaka hei Riiwhi mona i te wa e mate ana ia, he Tiamana ona hoa Apiha kai te tohutohu i a ia. Kua ahu Whakatetonga mai te nuinga o nga Hoia o te Poa, hei aukati ia Tianara Pura, kua noho ngoikore hoki ratau kite takiwa o Reirimete, no te Taite i te 7 o nga ra, i Kakari ai a Meiha Tianara "Hanita" me ona Hoia ki nga Poa, kite takiwa o Romo-paata-Kopa, i te taha whakararo o te Pa o Reirimete, a, horo ana nga Poa, ka riroi a ratau nga Parepare o te hoa riri me nga Pu hoki o roto, a wahia ana nga Pu mete Pa hoki kite Paura, a hoki ana ratau ki to ratau Pa. I kokiri ano he ropu Hoia o te Ingarihi, he hunga eke Hoiho, kite takiwa whakatehauauru o Reirimete, i te takiwa o Peheta, a, riro ana ano i te Ingarihi nga Parepare o te hoa riri, tahuna ake hoki nga Parepare me nga mea katoa o roto kite ahi. I inau tetahi Hoia o te takiwa o Neitera e • hoatu rongoa ana ki roto ki nga kai, mete wai, e whakainuinu ana ki nga Hoiho o nga Hoia, kua puhia taua tangata. TE > WHAWHAI A TE WIWI RAU A KO TE TIAINAMANA. Eua tae mai tetahi rongo kua Whawhai te Wiwi raua ko te Tiainamana, i Whawhai ki te pito whakatetonga. o Tiaina, he ropu iti ner to te Wiwi e haere ana i te taha Kawanga-hau-wanga, katahi ano ka whakaekea ngarotia mai e tetahi ropu Tiainamana, katahi ano ka Whawhaitia e taua ropu iti ote Wiwi, ka hinga kotahi rau o te Tiainamana, e toru tonu o te Wiwi i tu-akiri kaore he mea i mate. TE KOTAHITA.NGA O TE AUTE. No te Turei i te 12 o nga ra o Tihema nei i tae mai ai nga tamariki o te Kareti o te Aute ki Papawai nei. Kai te whakabaerea

nga tikanga ote Kotahitanga o nga tamariki ote Aute, a, kua tautoko a Tamahau me nga Kaumatua o Wairarapa i taua Kotahitanga. HE NGAKAU POURI. Kua panuitia e nga Nupepa Pakeha, kua pangia to tatau Mema a Wi Pere ete mate, kite korero a nga Rata he nui rawa te taimaha o tona mate, era hoki ate Honore Timi Kara, e haere ki nga takiwa Maori Kauwhau ai, tautoko ai hoki i nga ritenga whakahaere aWi Perc. [He nui te pouri 1 pa mai kia matau mo tenei rongo, mo te paanga o taua Kaumatua e te mate, i te mea hoki kua tata mai te ra pooti, otira e tumanako atu ana matau e nga Iwi, e nga Hapu, me nga Rangatiatanga, ahakoa kaore ia e kaha kite toro a-tinana atu ia koutou, i runga i te taumaha o tona mate i mua atu i te ra pooti, kaua hei waiho e koutou tenei hei ahua awangawangatanga i roto 1 o koutou ngakau, i te mea kai te marama kia koutou ana ritenga whakahaere, na te mate hoki i kore ai e taea eia te haere kite whakau haere i ana take. Heoi ma te Ariki ia e whakapuea ake i roto i tona mamae. "Te Puke Ki Hikurangi."