HE TIKANGA WHAKARITE MO TE TAKIWA O PEWHAIRANGI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 10, 23 May 1862, Page 7

HE TIKANGA WHAKARITE MO TE TAKIWA O PEWHAIRANGI.

Hei whakaaetanga mo nga Rangatira o Ngapuhi i to ratou Runanga tuatahi, i whakamenea kite Waimate, Maehe 26, 1862. Te Takiwa o Pewhairangi. Ko tcnei Takiwa e buaina ana ko te Takiwa o Pewhairangi, ara, ko ngawabi katoa i roio i enei rohe. Ka tiniaia i le taha hau raro, i le lino Wahapu o Here kino: ka rere aiu i reira, maro tonu am ki le lihi o Maungaianiwha; ka maro aiu i reira lika tonu atu ki le lana ki le longa o le lino wahapu ole awa o Whangaroa; ka haere aiu i reira i le lakuiai ole Moana (me nga Mom kei roio i enei robe,) a lae noa ki te ujtahau raro ole lino wahapu ole awa o Turokalia : ka maro aiu i reira lika lonu atu ko le kupioreo Maunganui: ka maro atu i reira ka ma le lakuiai ole moana a lae noa ki le wahi i limata ai nga rohe kei leKarere Maori, Pepuere 5, 1862, Ka webewehea ano lenei Takiwa ki nga takiwa-ili e toru; a ka karangaiia ko le lakiwa-iii o Kororareka,Vko te takiwa-ili o Hokianga, ko te takiwa-Tfi p te Waimate. Ko nga kai whakabaere enei i nga likai nga, ara, e i lum uaki-w ha ka haere; e 3 nga Kaiwbakawa Tuturu; e 12 nga Rangalira mo te Runanga Takiwa; ara, e 2 mo te lakiwaiii o Kororareka, e 4 mo le lakiwa-iii o Hokianga, e 6 mo le lakiwa-iii o lie Waimate; e 5 Kai-iiaki lure; e 20 Karere; e 4 mo te takiwa-ili o Koroparika, e 6 mo te lakiwa-iti o Hokianga, e 10 mo te takiwa-ili o te Waimaie. Na i nga wa e hiahia ai te Ru, nanga kia whakaturia ano etabi Karere, Kaiwbakawa ranei, me whakaaiu to ratou hiahia kite Kawana, a kite paingia mai, ma te Kawana ratou ko lona Runanga e wbakaae. , Ko le tumuaki-v, hakahaere me nga kai whakawa luiuru; ma le Kawana ratou ko tona Runanga e wbakaiu; ko nga Rangalira ole Runanga Takiwa, ma nga Hapu o nga takiwa-iti e wbakaiu* ma te Kawana ratou ko lona Runanga e whakaae. Ko nga Kai liaki lure ko nga Kaiwbakawa Maori, me nga Karere, ma te Runanga Takiwa e wbakaiu, ma te Kawana raiou ko tona Runanga e wbakaae.' Ki le lika te main o nga kai wbakawa Macri, ka lu tonu ano ralou a male noa, ki

te whakamulua ta ratou mahi, ma te Kawana anake ralou ko tona Runanga e whakamutu. Kia koiahi huihuinga o ic Runanga Taki-l wa irolo i teTau,ma le tumuaki-whakahaere ° e karanga, me pukapuku aiu e ia, ki nga I Rangaiira o nga takiwa-iti, me whakaatualu h le ra me le Kainga e huiliui ai lalou, me ki r aiu hoki, na le Kawana ralou ko lona Runanga i whakaae kia karangaiia. Hei te mulunga ole huihuinga, ite mea 1 kahore ano i mawehe nua nga langata o le l Runanga, hei knnei ano ka whakarite i le 8 ra, i le Kainga, e wakamine ai lera aiu huihuinga. Ki le biahia te Kawana raiou ko tona; Runanga, kia wakaminea le Runanga Taki- r wa, kite mahi i etabi o a ralou mahi, e lika r ana ano, kia Karangaiia, i nga wa katoa e [ buibuiai ralou; ama te tuniuaki-whakahaere \ e whakapuaki ki nga langata o te Runanga. Ko te langata e wakaturia ana mo le ■ Runanga Takiwa, roe wbiriwhiri i rolo i nga ' Rangaiira, hei te langata wbai mana i runga J i tona iwi, hei te langata mohio, hei te, langata wbai wbakaaro, hei la nga la a lea i v le nama, hei le tangaia e korerolia paitia ana e te katoa. Ko nga kai whakawa and boki < mana nei • e whakawa nga he katoa e kawea mai ana ' ki aia, hei langata mohio ia ki nga likanga; ] kia alea ia i le nama, kia kaua ia e haurangi, kia kaua e puremu, kia korerolia pailia e nga tangaia kaloa, kia whai mana ai ia i runga i tana mahi. Kia penei kaioa ano hoki nga Karere, ki le biabia ralou kia whakapumaulia to ratou mahi; me aia whakahaere a ralou likanga i runga i te pai. Ko nga tangaia kaloa, limaiaia ake ano i. nga tailu.mariki kua 18 nei o ratou tau, kia wbai kupu katoa i rolo i nga whiriwbiringa > i le mea hoki, he tikanga ano lenei mo le ' Maori, kia pa katoa nga tangaia ki le whakaae i roto i o raiou buibui Maori. Ko le likanga whakahaere mo nga wbiriwhiringa, me lauira atu kite likanga wba-' kabaere o nga wbiriwbiringa mo nga Runa- . ngaPakeha. \. i Me tatau, me tuhituhi nga ingoa o nga j tangaia katoa i rolo i nga <akiwa-iii, kia ahei ai le wbakariie telabi pukapuka bei t wbakarapanga mo nga ingoa o nga langata kuioa, e urn ana ki le whiriwbiringa, lie mea hoki kia lika ai le wbakahaerenga o nga wbiriwbiringa. Ko nga rooni mo nga Apiha Pakeha, me nga Apiha Maori hoki, e utua mai e te t Kawanaiacga kite lumuaki-wbakahaere, < mana e wbakaputa mai ki nga langata, ko ia

boki i wbakaritea bei kai liaki moni, mo te Tabiwa. Kua oti te whakatakoto etahi o nga mahi ma te Runanga, e le Ture whakatakoto Tikanga ki nga Takiwa Maori, mo a ratou mea ake i wbakatakotoria e te Runanga Nui o Nui Tirani, 4858, ko anei mabi ano hoki enei, ka apilia alu nei : 4. Ko te tiroiiro i nga Kura e utua ana e te Kawanatanga mete wbakaatu mai ite abua o aua Kura. 2. Ko te Karangatanga mo etahi atu Kura kia wbakaiuria. 3. Ko te wbakaarabanga whare luroro mete rapunga moni mo aua wbare. 4. Ko te tiakanga mete banganga o nga buarahi. 5. Ko te wbakaarabanga wbare Herebere, mete rapunga moni mo aua wbare. 6. Ko te wbakariienga o nga whenua katoa e tautotohetia ana e nga iwi, e nga hapu, e nga tangata. 7. Ko le whakamarama mai i letabi ritenga e tika ai te bomai be pukapuka Karauna mo nga wbenua. 8. He whakaiakoto tikanga kobikobi moni mo te Runanga, mo nga Kura. 9. He whakaiakoto tikanga kobikobi moni mo nga mabi wbakapono kaloa. 40. He rapu i letabi tikanga e whakalutukilia ai nga kupu o nga kai wbakawa, i rolo i nga koali whakawa. Kite male tetabi o nga Rangaiira ote Runanga Takiwa, kite biahia whakamuiu ranei letahi i tana mahi, me wbakakapi tona lunga, i rolo i nga marama e rua, i muri ibo i te ra i koreroiia ai ki to Tumuaki ole Runanga. Me pukapuka alu ete tumuaki-wbakahaere kite kai wbakawa tuturu o te lakiwa-iti kia buibuia e ia nga Rangatira o taua wabi; kia whakaturia tetabi tangata hou. A kite mea, lokorua tokoioru ranei te hunga e karungatia e nga Rangaiira, me tikanga whiriwhiri te tikanga; me tauira alu ko te tikanga wbakabaere o nga wbiriwhiringa mo nga Runanga Pakeha, me karanga te ra e whiriwhiria ai; ma tetabi o nga Kai Wbakawa Maori e luhiltmi nga ingoa; ma te Kai Wbakawa (uturu e tobutobu, me panui te ingba o te tangata i wbiriwbiria; me luhitubi alu kia rongo te Tumuaki o te Runanga; a me perebi hoki tona ingoa ki roto ki te Rare re Maori.

Ki le mate ko letabi o nga kai-wbnkawa, o nga kai-tiaki lure, o nga Karere ranei, ki te hiahia wbakamutu ranei tetabi i tana inabi, ki tepeia ranei tetabi i runga i tana mabi; ma te bai-wbakawa tuiuru raua ko te

rangatira o taua wahi e rapu he wbakakapi mo tona tunga, ka luku atu ai i tona ingoa kia whakaaeiia mai e te Kawana. e te Runanga Takivva ano boki. Ko nga rangatira enei kua karangatia mo > te Runanga akiwa, kua whakapumautia nei" o ratou ingoa e le Kawana, ratou ko lona Runanga. Ko Tamati Waka Nene, Maibi Paraone Kawlii, Hare Hongi Hika, Arama Karaka Pi, Rangaiira Mbetara, Aperahama Taonui, Kingi Wiremu Tareba, Wiremu Hau, Hira Te Awa, Uemi Marupo, Ko nga Runanga kainga me whakarite 3 lona ki nga rangatira o te Runanga Takiwa, k kotahi Runanga mo le rangaiira kotahi i rolo i nga lakiwa-iii katoa. Ko le rangatira 0 te Runanga Takiwa nei 1 tumuaki mo le Runanga kainga 0 tona/wahi t« ano, ko te kai-wbakawa inturu me nga kaiwbakawa Maori 0 le lakiwa ili bei boa mona. Ko nga rangaiira 0 le takiwa-iii e biabia 1 ana ki teiabi Runanga kia whakaluria me Q whakarite 0 ralou ingoa, aua e boki ibo i le n bunga tokotoru, aua e neke ake i le bunga kotahi te kau ma rua: ka tuku ai ito ratou hiahia kite rangajjjra ote Runanga Takiwa, 0 taua wahi, ki l* kai-whakawa tuiuru ano boki 0 te takiwa-iti, ma raua e wbakakileaiu 0 ratou ingoa kia whakaaeiia mai e le Kawana, ratou ko tona Runanga. Kite hiahia nga rangatira ole Runanga 1 kainga, kia huibui raiou ki le wbakarite i £ etabi 0 nga mahi, ka lukua alu nei bei mahi ma raiou; kia tokotoru 0 ralou bei whakaaiu mai, i ta raiou hiahia ki le tumuaki 0 to ratou Runanga, kite kai-whakawa tuturu ano hoki, a ma raua e whakaae, me haere aiu ano boki raua ki taua huibui, ma raua ano boki e wbakarite te ra, ire le kainga, e bnihui ai ratou. Me panui te karangalanga 0 tenei buihui 1 kia maiau ai nga langata kaloa 0 taua n kainga, ki le ra e wbakamene ai ratou. Ma nga Rangaiira i karangatia ai te hui* £ hui, e whakarite nga kai mo laua huibui, i fa te mea boki be tikanga Maori ano tenei, ka karangatia he bui, ka wbakatakoioria le kai mo taua bui. Me whakarite telahi langata bei kai tnhi { tuhi i nga mahi, ko teiabi tauira ano boki 0 1 enei luhiiubihga, e boalu kite lumuaki-wha-kabaere, a tuana e luku atu kia te Kawana. He maba nga mahi i roto i nga takiwa-iti

>katoa, etika anakia tukua hei mahi mo te Runanga kainga, na ko etalii enei o aua mahi. Ko te whakatakoto ture mo nga taiepa, e tika ana kia whakaarahia irotoiugatakiwaiti. ure mo nga kararehe takatakahi kainga. Mo te whakaarahanga Tokiari Pauni, ko te whakariteriga raoni mo nga kura, mo nga mahi wbakapono katoa. Ko te wbakaarahanga kura, whare koati, aba noa ranei. Ko te whakaritenga i nga rohe o nga whenua i ruto ile takiwa*iii, mete whakaatu i aua robe kite Runanga Takiwa. Ko te retitanga, ko to bokonga ranei o te wbenua. Ko te whakatakoto tikanga e ata whakariteaainga taonga o te huuga e marenalia ana. Ko te ture mo te Puremu. Ko le whakatakoto tikanga, e whakatutukitia ai nga kupu a nga' Kai Whakawa, i rolo i nga koati Whakawa. Ko nga Rangatira ole Runanga e whakaluria mo nga tau e wha, ka pah ure enei tuu ma te Kawana e wliakakabore te Runanga, a ma nga hapu o nga lakiwa-iti e uhiriwbiri ano be tangdla mo te Runanga, ma te Kawana ratou ko tona Runanga e wbakaae Ki le tika mahi o nga Kai Whakawa Maori, ka tu lonu.

Te ingoa o te wki'.va. me onn rohe.

Te wcliewc!:r« Hffo ki nya (a kiwa-iti.

Nga J-fti-wha-kahacre i nga tikanga.

To ratou wba-

Tc wa e tu ai

Ko nga mabi jnoteroaange.

Tewhakakapinga mo Dgft tnnga,tßwhera noa.

ftga mahi mo to runanga.