TE WHAI-KORERO O TE TUMUAKI KI NGA RANGATIRA O TE RUNANGA.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume II, Issue 10, 23 May 1862, Page 2

TE WHAI-KORERO O TE TUMUAKI KI NGA RANGATIRA O TE RUNANGA.

E hoa ma, e nga rangatira o te Runanga. Whakarongo mai ki aku kupu. Nui atu te hari o toku ngakau i tenei ra. Ko te tuatahi tenei o nga Runanga Takiwa o Niu Tireni, i karangatia e te Kawanatanga. Kua liuibui talon inaianei i ruuga i te rangimarie, ki le wbakaiakolo i telahi likaBga hou, likanga pai, e nobo alawhai ai lalou katoa. E boa ma, e nobo mahara ana ano ahau, ki letabi Runanga Maori, i karangaiia e o koulou maiuaimua, (kolenuinga nrioratou kua male), meake pabure te whale kau tau, i mnri ilio i laua Runanga. I reira ahau e wbakarongo ana ki nga kupu o nga rangatira, ko Hongi Hika i reira, ko Kawiti, ko Muriwai, ko Te Taonui, ko Pi, ko le lokomaha atu ano hoki o nga rangatiia. Ko nga wbakaaro o laua Runanga be whawhai, be wbakamaie ia Ngaiiwbaiua ki Kaipara. Kibai ahau i matau i reira, e kile alum i le ra, e kiia mai nei, makn kouiou e huihui, i runga i te rangimarie. Ngaro noa o kouiou malua, olira, ko kouiou, ko a ratoutamariki, ka- huibui kouiou i xenei ra, i runga i le rangimarie, i le aroba. Ko nga wbakaaro o nga Runanga omua, be whawbai, he iulu,-ko nga wbakaaro o lenei Runanga, he tnaunga rongo, be nobo lika. Ife aba koia boki le mea i huihui mai ai tatou? He panga koia ile kupu wbakamate tangala? Kabore. He rilenga ke la taiou c rapu nei. Ko la talou mahi i leuei Uu-

nanga, lie whakalakolo i letatii tikanga, e ora ai le langata, e noho lahi ai te Pakelia me le Maori, i runga i te rangimarie. Kia lubonoa tatou, bei iwi koialii, kia koiahi ritenga lure mo tatou katoa, kia koiahi Una upoko, ko to tatou rangatira atawhai ko Kuini Wikitoria. Na te Kawana ralou ko tona Runanga tenei whakaaro, kia karangatia tenei huihuinga, kia whakaturia he Runanga, kia mahia ai e talon he likanga, e whakaritea ai nga ture e nga tangaia katoa o lenei Takiwa. Ko la koulou mabi tenei, i nga lau kua pahure ake nei, be lohe kite Kawanatanga, kia homai ki a koulou, be lure e rite ana ki ole Pakeba, kia abei ai koulou te noho tiku. £ matau ana koulou ki le he o tetahi o a koutou rilenga Maori; le mea i ngoikore ai le mahi ole tangaia, be whakaaro nona, kite whai taonga ia, ka rapua e tetahi atu, be take e murua ai ana taonga. Na nga mahi penei, te rite ai te Maori kite Pakeba, kabore hoki be lure, hei kai liuki mo ana taonga. He nui ano te'pai, o eiohi o o koulou whakaaro, i rolo i a koutou Runanga Maori; otira, ngaro noa ana whakaaro pai, i te rnea hoki, kihai i wbakakotahitia le mahinga. Ahakoa ano hoki, whakaae katoa nga langata i le kilenga o lelabi whakaaro pai, ngaro noa taua wbakaaeiauga, kihai i whakaritea, i le mea hoki kihai i korerolia nuitia, i luhituhia tanei. Na, ko nga mabi o lenei Runanga, e luhiluhitia katoatia, a ki le wliakaaelia e le Kawana raiou ko tana Runanga, ka laia kite perehi, kia whakapuaiautia, hei ako tna le langata, kia ahei ai nga tangaia kaioa o lenei Takiwa le wbakarile i nga Ture. Ko tetahi mea ano hoki i raruraru ai koulou, he kore kai-wbakabaere i nga likanga. Ki la koutou rilenga Maori lioki, be kai-whakariieriie, he kai-whakawa, nga tangaia katoa, inaboki, he kau tetahi, ekore e Whakawakia marietia le langaia i le he, otira he mea haere-a-taua atu kite muru i tana kainga, ka wbakapangia te harao te langaia koiahi ki runga kite 10k maba, ka murua kaioalia le hunga o laiia kainga, ahakoa pani, pouaru, turoro ranei, raru katoa ralou i nga mahi o lenei mea, ole tauamuru. Na konei pu ano, i rawakore ai te langaia Maori. E boa ma, kaiabi ano koulou ka ora, ki te whakariiea e koulou nga tikanga bou o te Kawana, ka lukua mai nei ki a tatou, la te mea hoki, ma te Runanga nei e whakalakolo te likanga o nga ture, ma nga kai-whakawa e lohutobu e whakahaere, j rolo i nga Koaii,

ma nga. Kailiaki, ma nga Karere, e pupuri, e Uaki, te rongo kia mau, kia rangimarie ai to latou Takiwa. Kiano pea koutou i ware ware noa, kilo koulou hoa aroba ki a Te Maienga (kaumatua) ? I tone koulou ki aia, kia homai eia he ture, kia mutu ai te he, olira ki mai ana ia, he mahi ke tana, he Minila ia, he kaiwhakaako i nga lure ole Alua, me lona rongo pai. I lohe ano hoki koulou ki o koulou hoa, ki nga Mihinare, kia homai be lure e ralou. Rile tonu aho lo raiou kupu whakahoki mai, . ki ia te Maienga (kaumalua.) Muri iho ka inoi koulou kite Kawanatanga o lngarani, kia whakarilea mai he lure mo koutou. No mua atu lenei i te haereiiga mai ole Kawanalanga ki lenei moiu. Na le ngakau lupalo, na le whakaaro wehev.ehe o nga rangalira, le rice ai i reira enei tikanga. I le haercnga mai o le. Kawanalanga ki tenoi mptu, ka tiliro lupalo ano koutou, kihai fc'.whakaponohia nga whakaaro pai o te Pakeha mo koutou. Kolahi mea ano hoki i rnruraru ai koulou*he mahi whawhai tonu, i rolo ano i a koulou, no konei mutu noa a koutou hiahia ki le lure Pakeha. I naianei kua rapu ano koulou ki nga tikanga pai, a e hiabia ana le Kawana ralou ko tana Runanrja kia mahi lahi koulou, ki le whakatakolo i elahi likanga e kake haere ai te langata Maori, i runga i te huarahi tika, kia t iie lahi a lalou lure, kia whakakolahilia lalou ,kia noho lahi ai te Pakeha raua ko le langata Maori, i runga i te aroha. Koia lenei huihuinga i karangatia ai e te Kawana, kia whakaluria hei Runanga whakatakoto mo nga likanga. E hoa ma, kia mahi lahi lalou ko le* Kawanatanga i lenei mahi pai, kia kukume lahi a latou whakaaro, kia whakapaua o talou kaha r kia riteai lenei whakatauki o te Pakeha, e mea ana " he kukume roa, he kukiime kaba, he kukume reo lahi"—taea katoalia nga mahi katoa. E pehea koia le haere o te parau, mebemea ka whakanohoia ko elahi o nga okiha, ki mua, ko etahi ki muri, lo haere ai? Ka iu noa le parau i runga i te whenua. E pehea koia te tere ole waka mebemea ka ahuwhakamua te hoe a elahi, ka aim wbakamuri le hoe o elahi ? Ka manu noa le waka i runga i le Moana. E lu lonu ano hoki ta talou mahi, e manu noa ano hoki to talou waka, melieniea ekure e whakakptalulia a talou whakaaro, i runga i lenei mahi nui, kua lukua mai nei, hei mabi ma tatou. Kei pouri noa a latou whakaaro; mehemca ka kua re 'tatou i runga

i tenei timaianga mahi o la ton. ekore te tamaiti e kauroatua ake i roto i te ra koiahi, ekore hoki te koare, e. whakarakau nui i a ia, i roto i le wiki koiabi. "E maiau ana abau he maha nga likanga i rolo i tenei mahi hou, e kore e lino marama ki a tatou i te limaianga, otira me lolie e laiou. I runga i te mahi lobe, maiau noa koutou ki nga tikanga o te karakia, o te noho marie i rolo i le whare ote Atua. I runga i te mahi tohe, maiau noa koutou, ki le tuhituhi, ki tekorero kapuka, ngawari noa ki a koutou i naianei nga mea i tirohia kuarelia e koulou i mua. Kite noa koutou i le langaia Maori e \vhakaminitatia ana, rongo noa o koutou ki ngakupu ole rongo pai e kauwhaulia mai ana e ratou Tukua ake nei pea, ka korero elahi o koulou, o a koutou lamariki ranei, i roto i nga whare Runanga ole Pakeha. Mehemeaenoho maiau ana koulou ki le reo Pakeha, rawe rawa koutou ki tenei mahi. Me tohe koutou ki o koutou lamariki kia wbakaakona kite reo Pakeha, ki ie luhiiuhi, ki ie korero kia whakahaerea hoki raiou i runga i nga likanga pai katoa o te Pakeha. Na, me korero aiu boki e abau kite Ru ■ nanga elahi o nga mahi mo tenei huihuiVa i . Fte luatahi ;—ka whakakiiea atu e ahaii kia,,koutou, nga likanga mo ie mahi; kua whakatakotoria nei mo te Runanga; kia wbakaaelia e koutou, 2. Ko leiuarua;—ko nga likanga e whakaarohia ana hei likanga wbak-iriteiite mo tenei Takiwa; kia tino hurihurihia eriei e le Runanga, la le mea hoki, kite oti mai i te Runanga, kite whakaaeiia mai e(e Kawana, ka lakea atu i konei nga mahi kaioa e lakolo ake nei. Kia oii enei te hurihuri e te Runanga ka tukua mai ano e ahau ko enei. ■■ * ' «. Kia hurihuria e te Runanga, kia ipkohia ranei rangatira mo te Runanga Takiwa Ka koiahi te kau ka oti te whakaiu e le Kawana ratou ko (ana Runanga. 2. Kia tokorua Kakiaki ture e whiriwhirto, kia kotahi mo le taMwa-iUo Kororareka. Kia kotahi mo ie takiwa-iti o te Waimaie.' Me whakaalu mai o raua ingoa e le Runanga, kia whakaaeiia e te Kawana. ' 5. Me whiriwhiri e te Runanga elahi Karere kia 20; ara, e 7 mo le takiwa-iti o Hokianga; e 9 mo te takiwa-ili o te Waimaie* e 4 mo te takiwa-ili o Kororareka, ' A. Me hurihuri auo e te Runanga, kia whakaiuria ranei elahi aiu kai-whak;iwa ranei, ki ie whakaiuria, me whiriwhiri i n*a laugatA noho lika. .*

Me wbakaari, me cautoko ake e le Runanga, enei mea ka takiwa atu nei, ara:— 4. Konga taua Maori katoa kia whakamutua,konga totohe katoa kia wbakaritea e te kai-whakawa lutura ralou ko Dga kaiwhakawa Maori. 2. Aua teiahi tangata e lukua kia hapai noa i tana tikanga; erangi, mehemea he raruraru lona me tuku marie, kite aroaro o nga kai-wbakawa i tana ake ano. 3. Ko te ture o Ingarani te lure e wbakahaerea ai nga mahi, me nga whakawakanga, i nga wa katoa e tika ai. A, Ma te Runanga e wbakakite, e whakanterite ture mo nga robe whenua e totohetiaana. 5. E whakaae ana te Runanga ma ratou e whakaiuiuki nga whakaotinga whakawa i rolo i nga Koaii. 6. E tohe te Runanga kia whakamulua, e nga tangata Maori te kai kino i te rama, i nga wai wbakahaurangi katoa. 7. Kia wkakaiuiurulia le kainga mo ara atu buibuinga o te Runanga. 8. Ko le whakaaro mo etahi wbare mo te Runanga, kia whakaarabia. 9. Ko le whakaaro i te tikanga e puta mai ai be moni, i te mea hoki e kore e oti enei mahi i te 100/., kua homai nei e te Kawanatanga. 40. Ko te whakaaro mo nga kura, mo nga mahi whakapono, mo nga Rata ano hoki. 41. Ko te kainga, mete wa, mo tera atu buibuinga, kia wbakaritea i te mea kahore ano i mawebe noa nga tangaia ole Rulianga. Ko nga mea enei hei wbakaarohanga mo koutou i to koulou buibuinga luatabi. A ma le Atua o te maiauranga katoa, ki te kabore nei ia, ekore leiabi mea e kaba, e kore e tapu, mana o tatou whakaaro e tobutobu, e arabi, kia haere ai X runga i te tika, kia mabia ai e tatou nga mea e tika ana ki tana titiro.