TE WHAKAPONO I ROTO I NGA HURAI.

Maori Messenger : Te Karere Maori, Volume 1, Issue 1, 1 January 1855, Page 20

TE WHAKAPONO I ROTO I NGA HURAI.

Na tetahi hoa aroha o nga tangata Maori i tuku mai ki a matou te nupepa "Te Whakapuakaaga a-ra o Tapirini," a, kei roto i taua pepa te korero mo nga huihuinga Hurai, a, hiahia noa matou kia whiriwhiria mai i rcira etabi korero. E wbakaaro ana mao, e paingia putia tenei korero e nga boa Maori, no te mea e whai tikanga ana, e manawareka ana, e boa ana kia a maua, ki nga hapu ano hoki o enei motu. Ko nga korero o te kai ta o te nupepa enei:— "Ko te buringa tau o te Huinga Hurai te toru te kau ma rima i turia i nanabi, —Mei te 9, 1854, —kite Whare Rangi Waiata. Te tikanga o tenei Hui, be whakataburi kite pono tera iwi wbakamibaro, i waiho bei tauira e te Atua, he ako hoki mo nga tauiwi o te ao. Ko nga mate me nga be o taua iwi i tirohia e tenei Hui, me le kakenga haeretanga o te whakapono i roto i a ratou; aua puaki enei mea nunui kite hunga whakapono, ka oho te ngakau, a ka aro atu nga whakaaro ki ia iwi. I roto i nga mahinga o tenei Hui, he nui te whakawhirinakitanga mai o te tini, no te mea, ko nga tikanga i tauaraia ai nga Hurai kua whakawateatia e tenei Hui; a kua wbakakitea nu'tia kite ao nga hua ote pono i roto i nga hapu o Iharaira. No muri i te huihuinga i tauhou, i pera te kaba haere o tenei, mete rau atu o nga mahi Mihinere; a, me ratou, kua wbiwhi tenei, kite tini o nga boa pai, o nga hoa wbakau pu. Ko te wbakaminenga i nanahi, i nui ake i to mua ; a, ko nga mahi i haere tonu me o mua 1 roto i te ahuareka, i roto i te whakatohunga/' Ko nga kupu i muri nei no nga pukapuka o taua Hui, ho mea panui na Rata Maaka, Minita:— " E meinga ana ko nga Hurai i roto i te ao katoa, koia enei, 10,000,000. E marara haere ana ratou ki nga wahi katoa. No konei to hui i

mea ai, me whakanoho nga wahi anake e pai ana hei whakaako mo ratou. Ko nga Hurai, me a ratou whanau e tata ana ki nga tangata o to hui, kua whakaahurutia e ratou, a, etoru te kau ma rua nga kainga kua nohoia e ratou. Heoi ano hoki nga wahi i taea ai e ratou i tenei takiwa. Koia enei ko nga kainga: Ewha ki Paritaina, ki Ihipa, ko Hiruharama, ko Hepere, ko Hawha, ko Kairo j erua ki Takei Ahia, ko Pakirara, ko Mana; etoru ki Takei i Oropi, ko Kanatinopara, ko Hahihi, ko Pukarehi j kotahi ki Autiria, ko Karako; ewha ki Porana, ko Wahaa,ko Raparini,ko Huwaki, ko Peterika ; etoru ki te rangatiratangao Pohena; ko Pohena,ko Riha,ko Rihena; ewha ki Puruhia, ko Tanite,ko Konipara, ko Pearini, ko Tetini; kotahi ki Hirihira; ko Pererana; erua ki Wireni, ko Tenemaka, ko Kotenepara; erua ki Horana, ko Amatarama, ko Roterama; etoru kite takiwa kite awa ote Raina ki Parani, ko Parakipota-ki-te-Maine, ko Kuruhaka, ko Hatapara ; kotahi ki Awherika-ki-te-Tuaraki, ko Tanehia; a, etoru ki Ingarangi, ko Ran ana, ko Maniheha, ko Ko nga Kai-whakaako ote hui eiwa te kau ma iwa. E noho ana ratou i runga i nga kainga whakaako. Erima te kau 0 enei he hunga whakapono no nga tamariki 0 Iharaira. I roto i te mahi whakaako tamariki nonohi o nga Hurai kite whakapono ki a te Karaiti, kotahi te kau ma ono kura, ko nga tamariki o roto 1,000. I roto i nga tau kua pahure, he mano tini nga tamariki kua akona ki enei kura a, e mea ana maua, ko nga whakaakoranga o te ohinga e piri ki a ratou taea noatia te koroheketanga, te kuiatanga. Ahakoa he nui Qga whakawai me nga he e karapotia ai ratou, ekore pea e ngaro rawa nga hua o te pono. "He mea tino whakaahureka tenei i te ngakau te ngawaritanga mai o nga Hurai kite whakarongo i te pono. Ko tetahi tangata nui i haere i roto i a ratou e mea ana, nga kainga katoa i tae atu ai maua e tu pai mai ana ratou kite whakarongo. Ano ko te kuaha anake i puare ki nga Minita o te rongo pai, ko te kuaha ki nga Hurai.' ( Me he mea, e kapi ana te tatau ki nga Hurai, —ehara ianei tenei i te tono i a tatou, e te Atua i roto i ena tohu, i roto i tana Pukapuka engari, haere ki nga hipi mahue 0 te whare 0 Iharaira.' " I Hiruharama e mana haere ana nga tikanga ote Hui i nga wa katoa- Ko nga Hurai e noho mai i to ratou kainga i Hiruharama 8,000 ra nei, 10,000 ra nei. Ko te tuatahi o nga Hurai i Huraharamaitahuri mai ki teKaraiti,koßapi,Hohepa no Hepetema tenei i te tau 1838. He Hurai hoki a Rata Arikihana ijtahuri mai kite Karaiti, a, ko te tuatahi ia onga pihopao Hiruharama i muri iho o nga Apotoro. He mea tono atu ia, ki reira ite tau 1841, ite marama o Noema. No te 21 0 Hanuere 1849 ka whakapangia a Pihopa Koka ka tonoa atu hei matua mo te Hahi i Maunga Hiona. Ko te Kura, ko te Whare Ahuwhe-

mea, ko te Whare Turoro i Hiruharama, e whakapaingia ana, na enei, i tino aro mai ai nga Hurai kite whakapono. Ko nga kura, hei whakaako mo ratou hei tiaki ite he; ko reira whakakakahuria ai, ko reira kai ai, a. kia matau ra ano kite mahi, ki nga tikanga ote kura, ka tuku kia haere kite rapu ite mahi hei oranga ma ratou. IKo te whare turoro i hanga mo nga mea mate, imo nga Hurai rawakore hoki, he nui hoki nga [ Hurai pera e noho mai nei i Hiruharama. I Ranaj na, he whare karakia ano mo nga Hurai tahuri ki a te Karaiti, a, he kura whakaako, he kura ahuwhenua hoki mo nga mea tane, me nga mea wahine. I te orokowhakaturanga o enei kura tomo tonu ite tamariki, a, moroki noa nei. Erinaa te kau tane, erima te kau wahine i te kura kotahi, 100 kite huihui. E whangainga ana enei, e whakakakahurialana, e tiakina ana. Ite korero o tauhou, e mea ana, kotahi te kau ma rima tama tane, ka riro atu i taua kura, —i haere i runga ite pai; tokoiua i tukua kite mahi ete Komiti, tokoono e mahi kc ana, e tiakina ana e nga hoa Karaitiana; tokowha i waiho kia roa te nohoanga kite kura, kua haere hei kai-whakaako kura ki etahi atu waKi. Kotahi te kau ma rua kua tukua mai kite kura i tenei tau. I roto i taua takiwa kotahi te kau ma toru kotiro kua puta i te kura, kotahi te kau ma rua kua tomo mai. Ko enei i puta, kotahi kua waiho hei kaiwhakaako kura e tetahi minita o te Hahi o Ingarangi, na taua kotiro i tino ora ai nga kura Heperu. Kotahi atu kotiro i whakaritea hei kaiwhakaako, pangia ana e te mate a, kihai i niaha nga wiki i pahure ka marere ia i roto i te tino marietanga, okioki tonu ia ki runga ki a te Karaiti. Tokotoru kua riro atu ki nga whanaunga Karaitiana, ko etahi kua tae ki nga whare ke atu mahi ai. Ko nga tamariki o nga Hiperu i tukua mai ki enei kura i te matati, taeanoatia enei wahi 624. " I ia, i ia tau. nui ana nga tangata o Iharaira e iriiria ana kite whare karakia i Petena Kirini. Ko nga mea kua tukua mai ki roto kite Hahi, 700, a, e whakaaroa ana, ko nga Hurai i roto i Ranana, i tenei takiwa, kua tahuri mai ki ate Karaiti, 2500. Ko nga Hurai whakapono ki Perini, 2,000 ko etahi o enei he tino tohunga whakaako i roto i nga whare rata i reira, ko ehinu he kai-kauwhau no te Kongo Pai. Ka kitea nei, kua nui te aro mai ote Atua kite Hui, a, kua nui nga hua e kitea ana. He nui te hiahia o nga Hurai kite Kupu ote Atua, he nohinohi hoki to ratou matau ki nga Karaipiture o ratou ake, kahore hoki he mea hei hoko- Ko nga Paipera Hiperu tatakirau kite hokonga ;ko nga Hurai o Porana hei hoko i aua Paipera i nga mihinere, hei kawe ma ratou ki Ruhia. I ITeamani, e whakahoa mai ana nga Hurai ki nga mihinere kite hoko ite pukapuka ote Atua; i etahi o enei hokonga, e kawea ana e ratou ki nga kura, ko to ratou pukapuka ake ko te Tainura e whakarerca

ana; a, e akona aua nga tamariki o nga Hurai ki nga kupu a Mohi, a nga Poropiti. He mea ano, i nga Hurai tino rawa kore, ka pinene haere ia ki ana hoa, kite kapa kotahi, a, ka tini ana mea i kohikohi ai, ka haere kite hoko i nga pukapuka a Mohi, nga waiata ra nei a Rawiri, hei whakakaoranga ngakau mona. E meinga ana, ki Horana, kahore i rite te hiahia o te tangata i mua ko te Kupu o te Atua ki tenei wahi, e tino liiainu ana ratou i roto i tenei wa. E mea ana nga mininere, e kake haere ana te manako o nga Hurai kite hoko ite Kawenata hou. E mea ana nga pukapuka tuhituhi mai o reira, ki tc kakenga haeretanga o nga hiahia o nga Hurai, kite Kawenata Hou, ki " Nga ara Tawhito," me "Te Ara o te Manene." No Porana nga Hurai e hoko nei, no Ruhia. E rangona ana nga kupu i roto i enei pukapuka te mea e korerorero nei. Kua tae mai nga pukapuka kite Komiti, na aua mea, i kitea ai he nui te mahi whakapono i roto i nga Hurai o te whenua nui o Ruhia, e haere puku ana to ratou whakapono. Ko te nui o taua mahi ekore hoki e ata matauria i konei; engari, na nga pukapuka tuku atu o tenei Hohaieti i oho ai nga ngakau o nga Hurai, i tahuri ai kite rapu ite pono. Ekore hoki nga mihinere e tukua ki tera whenua ki Ruhia mahi ai. E mea ana nga Hurai o Ruhia, he tini" Nga Ara Tawhito" kei waenga nui o taua whenua, e tirohia pukutia ana e nga Hurai; e mea ana hoki ratou, kotahi pukapuka o taua korero, he mea tuhituhi kau, hokoa ana mo nga pauna £2. E mea ana hoki, ko to Kawenata Hou ite reoHiperu, he mea tuhituhina ratou, ekore te paipera e whakaaetia kia tukua ki Ruhia, ekore noki e whakaaetia nga mihinere kia haere ki reira, ka kite iho tatou ki enei mea nui, ka mahara te ngakau he tohu enei no nga wa o te whakamutunga. Ekore e tika kia tirohia te kaha o tenei Komiti ki nga mea c tuhituhia anaki nga pukapuka o te ,hunga iriiri. E matauria aaa, ekore a hono te mahi iriiri a nga mihinere, e kawea ketia ana hoki tera mahi ki etahi. Engari, kei nga minita puman o aua tini whenua nga mahi pera. Ha tini ke nga mihinere tino whakapono, tino uekaha kite mahi ote Karaiti, kihai i waiho hei minita pumau mo nga Hahi, he haerere tonu ta ratou. Otiia, e matauria ana, ehara i te mea, e kauwhau noa ana nga Mihinere, ehara i te mea, e korero noa ana te tangata kite pukapuka ote Atua, e kitea ana ano nga hua. E kitea ana te whakapainga mai o te Atua ki runga ki enei mahi, inaboki i nga tau ewha te kau ka pahure, kahore kau he kai-hauwhau o te whare o Iharaira i kitea e matou i roto i te Hahi o Ingarangi j ko tenei, eono te kau o nga Hurai kua whakapangia hei minita mo taua Hahi. I roto i enei ono te kau, nui nga mea o tenei whenua ake, kua waiho j hei kai kauwhau pumau mo te hahi. Ko etahi kei_ nga whenua mamao ; ko etahi he mihinere ki te hunga kuar e i roto i nga tauiwi; kotahi te

knu ma rua kua tonoa hei kai-kauwhau ki nga Hurai ake. I roto i etalii atu tangata e whakamahia ana e tenei hui, eono te kau Hurai, be hunga whakapono. Na, kite mea, kihai ano i penei te aro mai o nga Hurai, ekore e ahei te whakarere i tenei inahi, ka tika ano kia haere atu kite ki ki nga tangata katoa, "E haere mai ana matou ki a koe i roto i te ingoa o te Atua o nga mano waioio." Me haere atu tatou i roto i te mahi tapu, i roto i te manako whakau pu, no te mea na te Atua te kupu ki a tatou mo tenei mahi, kua panuitia hoki e I A ki nga topito o to ao, 'Korero koutou kite tamahine o Hiona, na e haere mai nei tou whakaoranga;' a, ahakoa pehea te ahua o a tatou mahi kua tango nei, 'kua kopania ngatatahitia ratou katoa, e te Atua kite whakateka, kia atawhaitia katoatia ai e ia.'" [Tera atu te roanga.]