KI TE ETITA O TE MATUHI.

Matuhi, Volume II, Issue 102, 13 September 1905, Page 3

KI TE ETITA O TE MATUHI.

E hoa tena koe, me mdu hoa e mahi maina i to tatau taonga, kia ora. E te Etita mau e uta atu aku kupu e whai ake nei, ki runga i te tuara o te Matuhi hei inauuga atu mana ki nga marae e rere haere nei aia, hei titiro iho ma oku hoa i nga waahi, katoa o Aotearo, mete Waipounamu. E whakamarama ana i enei korero ka tuhia iho nei ki raro, notemea kua waiho tenei take hei take kauhoutanga ma nga tangata, hei take taunutanga •ma oku hoa, ma nga kai-whakahaere pooti, kia kore ai nga tangata e aro mai ki au. Koia tenei, Ko Huia te poraka, kei te takiwa o te Wairoa, ko taua whenua no te tau 1868 i whakawatia ai, uru ana tokowhitu matau ki roto o taua whenua, ko te tau i pahitia ai e te Kooti Whenua Maori, no te 1865. Tekau ano tangata e uru ki roto i te Karauna Karati, i te tau 1866 ko taua Ture ano. I te tau 1867 ka paahitia te Tiwhikete ka uru te iwi ki roto i te tiwhikete, ko te tekau ano ki roto i te Karaati, i te 1868 ka whakawatia taua whenua, me etahi whenua atu o te Wairoa, i whakaurua ano etahi tangata ki roto i nga tiwhikete o etahi o nga poraka i whakawangia i taua tau, kati ko au tonu tetahi i uru kite tiwhikete o Paeroa, i taua tau ano, ka hoki taku korero mo te whakaurunga i au ki taua whenua i te tau 1862, ka haere au ki Nukutaurua ka tae au kite Wairoa. Ka haere tetahi o nga kaumatua o reira, a Matiu Karihuka, me Teretiu, me Tiopira Kaukau, me nga tamariki hoki, ka tae matau kite hangaitanga ki taua poraka ki o Huia ka whakaatu aua kaumatua ki a au he paanga tou kei tenei whenua, i na ano te taumata o to tipuna o te Rakiraki e takoto mai ra, ka

inutu ka tae matou ki Nukutaurua ka hoki inai, i te 1864 ka hoki ano an ki Nukutaurua, ka whakauano aua kaumatua i ta ratou korero ki a an, i te 1868 ka haere mai a Ngati-Kahungu-nu (o te Wairoa), ki Waimaraina i te kawenga mai ia Henare raua ko Hiria, i reira ka tono ano aua kauuiatua (e korero nei etahi ki a au), ki toku tipuna kia whakaae atu kia whakahokia au ki hei pupuri i te whanaungatanga ki runga i a ratou, ka whakaaetia, i taua tau 1868 ka tu te kooti ka tuhia mai e aua kaumatua te reta kia haere atu au i te whakawatanga o taua wbenua, ka tae au kite Wairoa, ka whakaurua au e aua kaumatua ki taua vvhenua, no nga tau o muri mai, ka mate etahi o aua kaumatua, katahi ka.tonoa he whakawa "whakapuinau-take-tika," e nga mea i ora ake; i tena whakawatanga kaore aui tae, ka mea au ma nga uri o aua kaumatua au e whakaaro, mehemea e whia nga eka i taua kooti, kaore nei au i tae, ka kiia kia kaua rawa atu he eka moku, whakataua ana e te kootikotahite eka moku, ka piiratia ano e etahi o,ratou, ka ara ano te whakawa kaore au i tae, ki taua whakawa; otira i tu a Tiopira Kaukau i roto i te kooti ka ki, ko nga eka moku kia 70, whakataua ana e te kooti taua 70 eka moku.

Ka piiratia ano e ratou, ka ara ano te kooti ka whakataua nga eka moku e 8, i muri i tena ka putihanatia ano e ratou kite Paremata, i Poneke au i taua tau, 1903;-ka kite au i te putihana, patai ana au kia te Pereiha.—A mehemea he aha te ritenga o te putihana ? Ka mea mai ia he whakahoki i tenei whenua ki le "papa-tuputanga" mai ano, ara, kite kitea kaore he take o te tangata ka puta ki waho, ka uru ano ko nga tangata e tika ana, katahi au ka whakaaro

ko te wa tika tenei moku, kia tu ai au ki te korero i nga korero a aua kaumatua i korero ai ki a au. Ka tuhia e au taku ingoa ki roto ite putihana, ka ara -te kooti Komihana ki Heretaunga nei, ka tu ko te Pereiha te kai-whahaere, te tuheratanga o te kooti ka korero a te Pereiha ki nga maori o te VVairoa, me tono e nga maori he roia tino mohio kite ritenga o nga ture, hei whakahaere mo te taha ki nga maori, me o ratou take, koia ko te Pereiha, ka whakahaere i te taha kite Karauna, kaore, nga maori i whakaae tu tonn ko ratou ano hei whakahaere i ta ratou keehi ka haere te keehi, ka korero a te Pereiha kaore e tika te whakaurunga o nga tangata kite poraka o Huia, mehemea no te 1865, no te 1866, ranei ka tika, he kai-tiaki ratou, ko tenei note 1868, kua paahi noa atu te Ture Tiwhikete i taua takiwa, kua paahitia hoki o te 1903, e te Paremata, kia kaua e pakarutia nga taitara o nga whenua i whakawatia ai i aua takiwa ite tau 1867 mete 1868, koia nei te ahua o tenei lake, ehara i aau tenei he, engari na te ture, mehemea kaore ratou i putihana haere penei, kaore aku whakaaro kotahi o te eka, pehea ranei; he rite tonu ki a^au.

Ko te poraka o Paeroa e 5 nga eka i a au, he tiwhikete, e noho na ahau i roto kei te pera tonu inaianei, kaore aku whakahe tahi, toku mahara ko au anake te tangata kei te ao nei kei te penei te ahua, e aku hoa e whakarongo nei ki enei tu korero, kei te penei ke te ahua o ena korero o tena mate e kiia nei, kua mate i a au nga tangata he tangata au kaore e hiahia ana kite tuku korero whakahe mo tetahi tangata. i roto i nga nupepa hei matakitaki ma te mano.

Na te nui o taku rongo i tenei korero koia te take i panui ai ahau kia mohiotia ai tona ritenga koia tenei. Na to koutou hoa. Mohi'Te Atahikoia, Pakipaki. Hepetema 4th 1905.