WHAIKORERO A HORI KEREI KI ONA HOA.

Huia Tangata Kotahi, Issue 16, 5 August 1893, Page 5

WHAIKORERO A HORI KEREI KI ONA HOA.

Hune 16. Kua kore haere ahau e mohio me pewhea ra he timatatanga maku i taku korero kia tatou i te mea i nga takiwa katoa e tu ake ana ahau ki mua i o koutou aroaro, e mahara ana ahau, kua tata haere aku ra, a na reira ahau ka mea atu kia koutou, aha koa titi noa atu aku korero me aha. Ka korero ake ahau kite ahua o te takoto a to tatou motu i naianei, inga raruraru, me nga roagoa mo aua raruraru. TE MAHA O NGA TANGATA O NUI TIRENI. Konga pakeha i naianei kei Nil* Tireni kua tae kite 620 OUO, konga tane 327,000, konga wahine 292,000 ; konsa tino Maori e 38,900 ; konga tane 21,000; konga wahine 17,000. Konga eka whenua kei waenganui i a ratou 10.000,000. O tenei tekau miriona, e toru miriona e pai ana hei mahinga. Konga awhekaihe Maori e 2681. Ko te mea hei titiro ma tatou mo tenei iwi ko te iti o te taha kinga wahine. WHAKATU KAWANATANGA TAKIWA. He mea tika kie tu he kawanatanga penei mo enei matu e rua. kite pootiria tetahi ma hi, ka wini i tenei motu e pai ana. Ka wini ranei i tera motu kua riro ko ta tera motu hei mahinga. Hoi ano te main ma te kawanatanga nui ko te whakatau anake i te mahi a te taha i wini. Ma tenei whakahaere ka ngawnri ai nga taake e whiu nei i a tatou. Ko etahi o tatou kei te mea "kaore tatou i te utu take, konga Rangatira anake kei te utu take." E hoa ma e he ana tatou, ko nga tamariki nonohi rawa nei kei te utu ano i taua take, a mehemea pea kaore e utu kua Rangatira aua tamariki ina kaumatua ake ratou. HE HEREHERE TATOU. Ko te take i korero penei ai ahau, he mea naku mo ta tatou tukunga i te rua mete hawhe miriona eka kite kamupene tango whenua mo te Rerewe,ki te tirohia e tatou, tera tatou e kite, e riro ana e rima eka a te tangata kotahi o Nui Eireni. Ko nga tangata e takengia ana i runga i to ratou kuaaetanga, ehara rawa ratou i te iwi kaone i te herehere. He mea pai ranei tenei te riro e 50 eka o te whanau kotahi tekau mo taua Rerewe hei koha. He mea he tenei ki an, ko enei tu mahi i mahia i mua i runga i te kore e mahara ki nga tau e haere ana mai ; ko te take i kore ai e puta te turaki tenei, na te mea kaore tahi he mana i a tatou ake ara kaore o tatou ake kawanatanga, otira ko nga mema kei te mahi i roto i te Paremata, engari koa he

aha te kaha o nga mema '? Kite tirohia e koutou i roto i nga korero o roto i te Paremata, tera koutou e kite ko ahau anake te mea i tino kaha kite hapai ite whakatu i tekawariatangatakiwa,kotahi ano tft mema i tu ki taku taha, a i ki hoki ia he tino whanako te mahi a taua kamupene i te 2£ miriona eka i Nui Tireni. E hara itema ko nga pakeha anake i raru engari ko nga tamariki ano i taketia. Engari kaore koutou i te mohio. TERA E AHUA MATE. No runga i tenei mahi ka mohio ahau tera te koroni e mate ; ko tetahi mea kei roto i aku mahara i naianei e whaka kino ana koia tenei, ara ko te tino hiahia o nga tangata kia riro nga whenua kaore nei e tika hei nohoanga tangata kia nohoia. No tetahi rangi ake nei i tie mai ai tenei mahara ki au. lau e haereere ana i roto i te Arapata Paaka ( Albert Park) ka kite ahau i etahi tai tamariki wahine. I haere mai aua tamariki ki au ka ki mai. " E tino mohio ana matou e whai paanga ana matou ki tenei wahi pera ano me etahi atu tangata, a e mea atu ana matou kia whakaaturia mai te wahi ma tena ma tena o matou." I whakamarama atu ahau kei te pai te takoto o taua whenua a kaua hei wehewehea. Otira i mua o taku whakaatutanga kia ratou kua kite atu ahau nui atu to ratou riri. NGA TURE O MUA. Nga take i aranga ai nga korero mo te raina o te rerewe atu i karaitiati ki kereimautu ; otira ka hoki rawa taku korero ki te taenga mai o Riritana. Ia ia e kai ana ratou tahi ko ona hoa o Nui Tireni nei, ka ki atu ona hoa, kanui te whenua i a ratou e 50,000 eka. Iki atu ko tona mataku e kore e riro i a ratou i te mea ehara o ratou take i te take pumau, katahi nga hoa ka ki mai. "No te Kanatapere Kamupene ke." (Ko te nui o nga whenua i taua kamupene e 2$ miriona eka.) I mana katoa enei, ko> aua whenua kaua hei hokona i raro o te moni £3, kotahi pauna e puta ana kite Hahi o Ingarangi. E kiia ana nui atu te whakapaipai o nga pihopa. Nui atu t3 pai o taua kamupene kinga tangata e ahu mai ana i Ingarangi. I mahara hoki ahau tera e pai katoa nga tangata o taua kamupene. Otira i mahara tetahi o nga tangata o te kamupene e whai mna katoa ana ia kite mahi i runga i taua whenua i tana ano i hiahia ai, ko tetahi ona mahara ka taea e ia te hoko taua whenua ite moni £2. Ko tenei tu ahua e he ana, i te mea tera pea ka hiahia ia kite hoko i taua whenua, ka haere kite whakapai, ate taenga kite ra i hiahia ai ia kite hoko kua hokona eia konga wahi kino ka waihotia mo etahi. E tino mohio ano ahau kei te penei koutou me ahau nei ara kei te whakahe i tenei tikanga. He aha te pai o te 30,000 eka ki etahi mehemea kite tangohia nga wahi pai. Ko tetahi mea he ko tenei, mehemea ka haere atu tetahi tangata kite tono i tetahi wahi o taua 50,000 eka ka ki mai ratou ko mea ma ana ewhakamanamai to tono Pena tonu ki tetahi, a kore noaiho e mohio tia ko wai ra he tangata hei haeretanga atu ki te hoko. I te takiwa i ahau e tu kawana ana i tohe ano ahau kia kaha te haere o te mahi i nga rori rerewe. He nui nga tono kia pootiria kia kohia he moni mo nga rori tarewa ara mo karaitiati, Manawatu, mete mea i waenganui o Taranaki raua

ko Akarana. He aha i pata mai i runga i enei wahi katoa ? Kotahi tonu te mea i puta mai, koia tenei ara ko ahau j panaia ki waho (Kata katoa ) i konei te hunga whakarongo. WHENUA MO NGA RERIWE. I runga i taku tononga kia mahia nga rori reriwe, kiia mai ana kua korehe moni, keite noho nama tekoroni, kaati i taua takiwai reira tonu nga moni. Whakamuturiaana temahi ate kawanatanga monga reriwe, a riro ana ma nga kamupene e mahi, a kiia ana kia whai mana te kawanatanga kite hoko mai ano i aua reriwe, ko aua kamupene ko to Manawatu me to karaitiati ki kereimautu. I te mahinga i te raina o karaitiati ki kereimautu ka hoatu e 2,500,000 eka hei awhina i te. mahi, Haere ana taua kamupene kite nama moni ki Ingarangi ko te moni i tonoa e £5,000,000. Tangohia atu ana te 2,500,000 eka i te kore haere i rite o taua moni. He Take (tax) nui rawa tenei mo Nui Tireni. Ko enei tu whakahaere katoa he mea pai kia whakamutua. I te mea kua marama nei nga taringa o te motu nei, tera e kitea tetahi ara marama. NGA WHENUA MO A MURI AKE NEI. Me pewhea ra he whenua mo tatou a muri ake nei ? Titiro tatou kite Iwi Maori, ko ratou e 39,000, ko nga eka kei a ratou 10,000,000. He nui rawa enei mo ratou. I mua ko te Kawanatanga anake te mea e taea ana e ratou te hoko atu o ratou whenua, I runga i te inohiotanga kaore e puta he pai kite Koroni, pakeha, Maori, katahi ka paahitia e te Paremata he ture, kia whai mana ratou kite hoko ki ta ratou i pai ai, a ko nga hoko kia tika kia pono. I runga i te tuheratanga o tenei ture, katahi ano ka whao katoa nga tangata. He mea kino whakama rawa te mahinga i aua whenua kite kanohi o nga iwi matau. He nui nga whenua i hokona mo te waipiro, me nga moni hoki i moumoutia, ko etahi o nga mea nui nei ona whenua i penei, a ko etahi atu ka whakatu take ma ratou, a hinga iho era. Ehara rawa enei i te mahi tika, ko te mahinga a nga kai whakahaere, mohio kite reo Maori, kaore e mohiotia te tikanga te ahatanga ranei o etahi atu tangata, engari kei a ratou tonu atu e mohio ana a ratou mahi. HE MEA E POURITIA ANA. I tae mai nga reta ki ahau whakaatu mai i mate etahi Maori i waho noa iho i te mea he haarangi. Ko aua wahi he wahi kainga rama. I runga i enei' ahuatanga, kanui te pau o nga moni mo te Kooti mete haerenga mai ki konei, kaore nga pakeha e tukua kia mahi i roto i aua whakawa, konga kai whakahaere Maori anake e mahi. Ko te utu mo aua tangata he moni etahi, he whenua o etahi. Ma te moni anake ka wini ai nga mahi o enei ra. He nui te pouri i pa mai ki ahau mo enei mahi. Meata titiro tatou kiteTiritioWaitangi, kaua hei takahin. Me mahi tatou i te pai kia ratou. I to tatou taenga mai ki Nui Tireni nei, ka kite ahau e rua nga Iwi e tipu ake ana. E mohio ana ahau ki etahi o nga matua o te Iwi tuatahi a e tino mohio ana ahau ki a ratou tamariki i naianei. HOKO WHENUA. Kua rongo matou tera e hokona etahi whenua, a konga moni hei hokonga ma

matou kei whea? He penei ano te mahi mo te whenua o Tewiata. E koa ana matou tena e whakanohongia he tangata ki runga i taua whenua, konga wahi pai o taua whenua ka homai hei Eaamu. Konga whenua kua pai kua oatu kite Kamupene o Kanatipere; ko te nui o te whenua kua riro e 7,000,000 eka. O enei kua tangohia 2,500,000 eka. Kauarawa e puta atu te tangata kite aha i taua whenua. E tino mohio ana ahau kei te pohe katoa koutou ki enei korero Nui rawa atu te he mote tukunga i enei whenua kia peneitia. ME WHAKAPAI AKE NGA TAAKE. I ahau e kawana ana konga whenua kino nga mea e taaketia ana, kaore nga mea kua whakapatia, kaati i naianei konga whenua katoa kua whakapatia e utu ana i te moni Taake. Kaore rawa te kawanatanga i te pai kia kore e taaketia aua tu whenua, kote take he mataku no ratou kei mate ratou i tekore moni. Ko te taake e meatia'ana ki runga i nga tangata e nuku atu ana o ratou rawa ite £3OOO kei te penei tatou ko ratou anake keiteutu ite Taake, kaore, ka aua tangata kei Ingarangi ke e noho mai ana a ko ratou kei te tango atu i nga moni e £58,000 i te tau e riro, ka pewhea tatou e noho nei, a e whakapai nei i te whenua ? Kite ata titiro tatou ki tenei mea, ka kite tatou ko ratou kaore e utu taake ana, heoi ano ta ratou he tango anake i te moni, engari ko tatou ano kei te utu i nga taake. HOKO I NGA WHENUA NUNUL He mea tika me hoko mai ano nga whenua nunui. He tino mahara tenei naku. Engari me pewhea ra ? Ma te moni l.ui raano ka riro mai ai, ko aua whenua i nui ai te utu na runga i enei take (1) ko te whakapaitanga, (2) ko te taake, (3) ko nga mahi e mahia ana mo te hokonga o aua tu whenua. He tino mahara tenei e tae mai ana ki roto i tooku ngakau i au e tamariki ana, a e mohio iho jana ahau tera e oti i au enei mahi i nga ra kua hori ake nei, kaati inaianei kua kore pea e taea e ahau, konga whenua kino no te iwi ano, a konga taake i riro i au he iti noa, otira ko te timatanga tera o te pai mote iwi, a hei awhina hoki i a tatou e whiua nei ki te taake. Ko tatou katoa, rangatira ware, e utu katoa ana i te taake i roto i nga mea katoa e tangohia ana e tatou. Nga. tamariki e ngote u ana ano kua hoatu x tana rima eka, a ehara ranei tenei i te taake? Ko te tangata e ki mai ana ehara, kaore rawn ia e mohio ana he aha ranei taua mea, kua rongo matou he nui te utu mo nga whenua e hokona ana e matou. He pene ite whenua o te Kamupene i Karaitiati, ko te tino tikanga ma te iwi tetahi wahi o te moni o taua wkenua. He nui te moni i namangia, koia tenei te mate, ki taku titiro e he ana te whiu i nga tamariki etipu ake ana mo te utu i tenei moni nama i te mea e he ana te rironga ma te iwi e utu taua moni. ME MAHARA TUPATO ANO TATOU. Kanui nga he e kite ana ahau mo te hoko i nga whenua pakeha, Maori hoki, ka tino mahi te Paremata i tenei tau mo runga i enei take, kanui nga whenua o te Tairawhiti e hokongia ana e te pakeha, koetahi o aua whenua, pai atu i nga whenua i Nui Tireni nei; ki taku mahara me kati te hoko i aua tu whenua i naianei kia tino marama te tirotiro a te

komihana i te ahua o aua whenua katahi ano ka pai kia hokona. ara kia whakaaetia e te Paremata te Ripoata a taua Komihana. _ Me ata mahi nga mema o te Paremata kia ata takoto pai kaua hei ponana. MAHI O TE TINANA. Kia mohio tatou ki tenei i te hanganga mai o te ao ka kiia e te Atua kote Ratapu hei okiokinga kei te mohio katca tatou ki tenei, a kia kaha hoki tatou kite hapai i tenei tikanga. POOTI MEMA WAHINE. He aha tatou te mahara ai kia tukua nga wahine kia pooti ? Kei enei tetahi wah; ote matauranga ote ao. Me tuku to ratou matauranga kia puta mo te katoa, ka taea e ratou tenei mahi. He kore.noa iho te Ao mehemea kaore tahi he wahine hei awhina haere i a tatou. Me whai mana nga wahine kite korero mo nga ture katoa e paahitia ana. ME WHIRIWHIRI HE KAWANA. t< <« ku whakaaro he mea tika kia tu he Knwana, ma te iwi e whiriwhiri ma tenei ka puta ai he ora kia tatou. I runga i tenei ahua o te whakatu Kawana e tu nei, nui atu te ahua poturi o te haere mai o te pai, ko o atou Kawana e tu nei no roto rawa i tetahi o nga whare o te Paremata o Ingarangi. kaore talm o kaha kite mea noa ake i ta tatou i hiahia ai hei Kawana i runga i taua ture. Ko nga moni katoa e riro ana ma te Kawana j te tau e tae ana kite £L00,00; kaore i te mea e ki atu ana ahau me whakatu a mea hei Kawana, kaore, engari me ata whiriwhiri e tatou tet: hi hei upoko mo tatou. Nui atu te pai e puta mai kite Koroni. Titiro tatou kite Tumuaaki ote Unaititi Teiti, o Amerika. Nui atu tona kaha kite whakamutn i nga mahi herehere o taua motu, a ka nui hoki te pai o nga ture o reii-.i. ME WHIRIWHIRI HE KAIWHAKAWA. Ina ano tetahi mea e hiahia an:i ahau kia korero atu kia koutou. Otira tern pea e oho ngakau o etahi tangata; ki tooku mahara me whiriwhiri nga Kaiwhakawa Nui atu a tatou tamariki matau kei te kura roia. He mea tika kia tu ratou hei tiati, ka kitea hoki e he ana te mahi, ka pooti atu i tetahi. MO NGA KURA. Ko tenei pea taku korero whakamutunga ki mua i o koutou aroaro i naianei (karanga katoa "kaore, kia kaha.") Aha koa i waho, i roto ranei o te Paremata. e mohio iho ana ahau no Nui Tireni tonu ano ahau. Kanui te pai o nga kura me nga mahita, ko etahi tonu enei o nga tino tangata matau o te ao. Heoi anake te mea e he ana ki taku titiro ko nga whenua i hoatu hei mahinga ma te kura, kaati kaore nga tamariki e ako ngia ana kite ahu whenua. He mea tika kia ako katoa nga tamariki tino matau kite ahu whenua. Me kaha katoa tatou kite awhina i a tatou tamariki kite kura. Ka mutu nga korero a Hori Kerei katu a Paraone te Mea, ka whakaputa i te mahara o te hui koia enei ona kupu : —" Kanui te whakapai, te whakamilu o te hui ki o kupu e korero mai na, a kaore ke atu a ratou tangata e kite ana hei tu i to tunga." Kia roa ou ra e ora ana koe, hei whakahaere tikanga mo matou. I muri i tenei ka whakamutu lia te hui e te takuta, a ka tonoa kia hoki a Hori Kerei.