NO ROTO I NGA TURE O TE PAREMATA, MO NGA WHENUA MAORI.

Aotearoa : he Nupepa ma nga Tangata Maori, Volume I, Issue 1, 4 June 1892, Page 4

NO ROTO I NGA TURE O TE PAREMATA, MO NGA WHENUA MAORI.

Ko TE Paremata tua.tahi o Nui Tireni, no te tau i haere ai a Hori Kerei ki Ingarani, i whakaturia ai, ara, no nga ra whakamutunga o te tau 1853. Ko taua Paremata ka 30 tekau tau e hanga Ture ana mo nga Maori me nga Pakeha. Ko nga Ture i mania mo nga Pakeha, kaore e tino hangai mai ana ki nga rawa Maori engari, ko etahi o aua Ture e tino taumaha ana ki nga Iwi e rua, ko etahi o aua Ture e tino pai ana. Ko nga Ture e pa ana ki nga whenua Maori nga mea hei whakaaronga mana inahoki, ko nga Ture o pa ana ki nga whenua o te hunga Maori, ko reira nga mea e pa tuturu ana ki tona tinana. I te taenga tua-tahi mai o te Pakeha ki tenei Motu, ka tahuri ki te hoko whenua i nga Rangatira, ko te utu he paraikete, he pu, he huka, he paraoa, he peeka, he rama. lnaianei, ka nui nga Rangatira, me o ratou hapu, e kereme ana i nga whenua o etahi atu hapu. Na i runga i te kaha o te hiahia o nga Pakeha ki te tango whenua, me te hiahia nui o nga Rangatira Maori ki te hoko, ka riro pokanoa nga whenua o etahi atu hapu. Ko te takotoranga tenei o nga hoko o mua atu o te tuhinga o te Tiriti o Waitangi, ka 52 nga tau kua pahure ake nei. No runga i enei mahi hoko he, ka tipu nga riri i roto i nga Maori ano kia ratou, me nga Maori ki nga Pakeha. He nui nga Maori i tae ki te hui i Waitangi e mohio ana ki te take o te riri a Te Rauparaha me Rangihaeata kia Kapene Wekepuru me ona hoa, mo nga whenua o Te Wairau. No tenei takiwa ka whakaturia e Te Kuini a Komihana Fene hei uiui i te tika i te he o aua hoko. Mehemea i ata tatari a Kapene Wekepuru kia oti te mahi a Te Komihana, kaore e maringi te toto. I muri mai i tena ka korerotia ki nga Maori ka takahia e te Kawanatanga te Tiriti o Waitangi, ka tangohia katoatia nga whenua Maori, ko nga mahinga kai anake i waiho kia ratou. Ka wehi a Hone Heke mo tenei, turakina ana te pou a Te Kawanatanga i Kororareka, koia nei te take o te pakanga tua-tahi i waenganui i nga Maori me te Kawanatanga. I kaha te korero a Hori Kerei, me te Pihopa Herewini me te Tumuaki whakawa mo nga Maori, a ahakoa i pehia e te Kawana te riri, a i maatua tae mai ano te kupu a te Kawanatanga o Ingarangi ki a ia kia tika tonu te whakahaere i nga tikanga o te Tiriti o Waitangi. Ka haere a Hori Kerei, ka hangaia e te Paremata nga Ture. Te Ture tua-tahi, no te tau 1862, engari kaore i whai-mana. No te tau 1865 ka hangaia te Ture Kooti Whenua Maori, ko te mana i hoatu ki te Kooti i raro i taua Ture, kanui ana mahi hei whakamiharotanga.

Na, no raro i taua Ture (1865,) tangohia ana te whenua a te tokomaha, a, ka riro ki nga tangata kotahi tekau, te huuga i roto i te Tiwhikete. E hara i te mea na te Paremata te whakaaro kia pena nga whakataunga o nga Kooti Whenua Maori, kaore. Na te Kooti tonu ana mahi, i runga i te pohehetanga o ana whakatau. Na reira i riro atu ai te whenua a te hunga tokomaha ki nga tangata toko-iti. Otira, no taua wa rano, no te Ture o te tau 1865, i timataria ai nga mate me nga kino katoa mo

runga i te Iwi Maori, me ona whenua. Te take i puta ai aua mate, me nga kino, he kore mohio no te Paremata ki te hanga i nga Ture pai mo nga whenua Maori. Na reira i ahua raruraru ai tana whakahaere tikanga mo te taha Maori. Na, no te tau 1867 i hangnia ai e te Paremata tetahi Ture ano mo nga whenua Maori, i runga i te mana o taua Ture, e taea ana e te hunga kotahi-tekau i roto i te Tiwhikete, ko te tuku anake i te whenua ki te reti. E kore e ahei i a ratou te hoko, te mokete ranei i te whenua. Na, no nga tau o muri mai, ara, no te tau 1873, i tahuri ano te Paremata ki te hanga Ture mo nga whenua Maori. I roto i taua Ture i whakarereketia nga tikanga mo nga Tiwhikete, i whakaputaina i raro i nga Ture 6 mua, a, tapaina ketia, he Whakamaharatanga Take. I roto i aua Whakamaharatanga Take, i whakahuatia katoatia nga ingoa o nga tamariki i, whai-take ki te whenua. Na te kore mohio o te Paremata i pohehe ai tana hanganga Ture, ona tikanga mo nga mea e pa ana ki te Iwi Maori. Na reira i ahua raruraru ai tana whakahaere tikanga mo te taha Maori. Na, no te tau 1867 i mahia e te Paremata tetahi Ture hou mo nga whenua Maori hei whakatikatika i aua raruraru, --I runga i te mana o taua Ture, e taea ana e te hunga kotahi-tekau i roto i nga Tiwhikete, te tuku i te whenua a te Iwi ki te reti. E kore e taea e taua hunga te hoko, te mokete ranei, i te whenua, heoi, ko te tuku anake ki te reti. No te tau 1873, ka mahia ano e te Paremata tetahi Ture hou ano. I puta ano etahi raruraru i konei. Kaore i ata marama te whakahaere tikanga mo nga whenua, te hoko, reti, aha ranei, i raro i te mana o taua Ture. A, mau tonu te tipu mai o nga raruraru, no taua wa rano, taea noatia ki enei ra. Kei roto i te pouri e mahi ana. Kaore i marama te whakaaro a tetahi tangata a nga Kai-whakawa ranei o te Kooti Whenua Maori, o te Kooti Hupirimi ranei, ki nga tino tikanga katoa e mau ana i roto i nga Ture e pa ana ki nga whenua Maori. E aue ana te Iwi Maori i te huhua o nga mate e tau ana ki runga kia ratou me o ratou whenua. Kitea ana e ratou nga tau-mahatanga o te Kooti Whenua Maori, te nui o nga utu e tonoa ana mo nga whakawa whenua, me te nuinga o nga moni i pau i runga i aua huarahi whakahaere katoa. Kua kitea hoki nga mahi korero teka i roto i nga Kooti Whenua Maori. A, ka riro atu i runga i taua mahi korero parau nga whenua a nga tino tangata o to ratou Iwi ano, kaore nei e whai-take. Na nga mahi hianga a te Maori ki tona Iwi ake, enei mate. E tika ana kia kimihia e te Iwi Maori, me kore ranei tetahi huarahi ke, e taea ai te pehi i aua raruraru, hei arai atu i aua mate, kia whakamutua aua mahi he katoa, a, kia tipu ora ai te Iwi. Otira, me pehea? Era e taea te kimi i tetahi ara hou, kaore ranei? Me titiro tatou ki te whakaaro o nga rangatita Pakeha o mua, penei me Ta Hori Kerei, Herewini Pihopa, Ta Wiremu Matenga, Timuaki o te Hupirimi Kooti i nga wa kua pahure atu. Ko aua rangatira Pakeha, he hunga mohio tera, e whakaaro nui ana. e aroha nui ana ki te Iwi Maori. Na, ki o ratou whakaaro he tikanga pai enei i whakahuatia i raro iho nei, ara:—

Tua-tahi. Mo nga whenua a nga hapu me nga lwi.—Na, mo nga rone. Aua whenua, ki te whakaaro o

aua Pakeha, e tika ana, ma nga Maori e mahi taua mahi, te whakatakoto rohe i waenganui o nga Iwi me nga hapu. No te mea ko ratou te hunga mohio ki nga korero a nga tipuna mo nga roherohe whenua a nga Iwi, me nga hapu. Na reira i pena ai te whakaaro o aua rangatira Pakeha, he ritenga pai ia, mehemea ka riro ki te Iwi Maori te mana whakahaere i taua mahi mo nga roherohe whenua. A, mehemea ka puta ake etahi tau-tohe-tohe i runga i ta ratou mahi, i runga ranei i nga korero a tetahi taha, a tetahi taha, nga rohe, heoi, e pai ana, kia tukua atu aua tohetohetanga ki te Kooti, mana e whakaoti, e whakatau.

I mua i nga wa o nga tipuna, mehemea ka puta ake he tau-tohetohe mo nga whenua, ka mura te ahi, ka riri, ka mau ki te pu, ki te taiaha, ki te tao, hei patu, ara, i runga i te ngakau Maori. I enei ra, ka mahue atu aua tu ritenga o mua, a, ka waiho, ma te Ture e iri ana i runga i a tatou katoa, ma te Kooti e ata whakatau nga tautohetohe i runga i te korero a tetahi taha a tetahi taha ranei:—

Tua-rua. Mo nga whenua a nga Iwi, me nga hapu.—E tika ana ma nga Pakeha, ma nga kau-matua e whai-whakaaro ana ki te whakahaere tikanga mo nga whenua a nga Iwi, me nga hapu, kia puta he painga, he oranga mo te hunga katoa, nona nga whenua. He ritenga Maori tenei no mua, ma nga tangata mohio e tiaki te Iwi.

Ki Ta Hori Kerei whakaaro, he ritenga pai tena. No reira, no te wa o tona tuunga tua-ruatanga hei Kawana mo Nui Tireni, i whakaritea e ia te tikanga Runanga. Na, i runga i taua tu huarahi, i whai mana nga Runanga Maori ki te tuku i nga whenua hei reti, hei paamu, ki nga Pakeha e hiahia ana kite tango whenna mo ratou. E taea ana nga whenua te tuku kite reti, kaore hoki he raruraru i muri iho, no te mea i mua i te tukunga i te whenua kite reti, kua korerotia, kua maatua whakaaetia nga tikanga me nga whakaritenga o te reti i rotoi o ratou Runanga. Ko te nuinga rawatanga o nga tangata mohio o te Iwi Maori o tenei wa, whakaae ana ki aua ritenga e rua i korerotia i runga ake nei.—Ki o ratou whakaaro me pere ano nea tikanga mo nga whenua, mo nga ra e takoto ake nei. I mua, i te mea e hokona ana nga whenua e te Maori ki nga Pakeha mo ratou, mo te Kawanatanga ranei, i korerotia nuitia nga korero katoa mo te hoko i te aroaro o te Iwi katoa, a, i reira hoki, i to ratou aroaro i whakaotia, i whakaritea nga tikanga katoa mo aua hoko. Ko nga Rangatira Maori nga kai-whakahaere mo te taha ki a ratou. Ko nga moni katoa e whakaputaina mai ana mo te hoko, ka kawea ki te aroaro o te Iwi katoa, nona te wahi e hokona ana:—A, ka tuhaina atu nga moni e nga Rangatira ki te Iwi, i runga i nga Maori. A, pena ano hoki mo era atu tikanga whakahaere mo nga whenua Maori. Kei nga Kau-matua te mana. A, ki te haere he ta ratou whakahaere, heoi, ka mutu, ka whakakorea atu ta ratou mana, ka riro ko tetahi tangata hei riwhi mo tera kua turakina.

Ko te wehi nui, i tino wehi ai nga Maori, kei riro i te Pakeha o ratpu whenua. No mua, no te taenga tuatahi mai o te Pakeha ki tenei Motu taua whakaaro i whanau ai. Nga whawhai katoa o Nui Tireni no runga mai ano o te whenua, te putake mai o

i a Kapene Wekepiri me ona hoa i Wairau. Ko te whawhai a Hone Heke raua ko Te Kawiti, i raro. Ko taua take ; Na taua take ano i timata ai te whawhai o Waitara. Na taua take na te wehi, kei riro atu i a ratou te whenua, i timataria te mahi i te Kingi i Waikato i te wa i tu ai ko Te Wherowhero, ara, ko Potatau hei Kingi mo te Iwi Maori. He tautohe whenua ano te putake mai o aua raruraru, me aua whaiwhai; —Kati. Ko aua tu putake ano, ko nga raruraru mo nga whenua, nga take i karangatia ai nga Iwi kia huihui ki Waitangi i tenei tau, kia tu te hui ki reira, ki taua wahi ano i oti ai te Tiriti tua-tahi. Hei reira ka kitea, mehemea e tika ana ranei te haere i raro i te mana o taua Tiriti. kaore ranei.

He maha nga hui Maori i karangatia, i nga wahi katoa o Aotearoa, i roto i enei tau e toru kua kori ake nei.—I aua hui i korerotia nuitia nga mate, me nga ritenga e pa ana ki te Iwi Maori me tona whenua.

No te tau kua taha ake nei, 1891, i whakaturia e te Kawana Onero, tetahi Komikana ko Te Riihi hei Tiamana mo taua Komikana, ko etaki o nga Mema i whakaturia e te Kawana mo taua Komikana, ko Timi Kara, raua ko Te Make.

Ko taua Komihana i tae atu ki nga Iwi Maori katoa. I kite hoki ratou nga kau-matua, me nga tangata e whai matauranga ana, a, i korerotia nuitia e ratou o ratou whakaaro mo runga mo nga take e whiriwhiria ana e nga Komihana.

Na i roto i nga korero katoa, kitea ana e nga Komihana, e toru nga tino putake nui, i puta ake ai nga raruraru. Tua-tahi. Ko nga tautohetohetanga i waenganui i nga Maori me te Kawanatanga mo nga whenua, nga raruraru i waenganui i nga Maori me nga Pakeka, mo nga hoko, mo nga mokete, me nga reti. Nga raruraru mo te taha ki nga whenua o nga hapu, i puritia e tetahi, e etahi ranei o ratou i runga i nga tikanga tiaki. Ko aua whenua no te hunga tokomaha, engari, e puritia ana e te tangata kotahi, nga tangata torutoru ranei, me te mea no ratou tonu ake.

Tua-rua o nga mate o te Iwi Maori. Ko nga mahi a te Kooti Whenua Maori. Ko te roa ki te whakawa i nga whenua- me te nui o nga moni e pau ana i runga i te kore pumautanga o taua mahi. Ko tetahi, ko te kore marama o nga Ture e hangaia ana e te [?]mata, me te tau-patupatu o nga kupu o nga Ture e mahia ana i tena tau i tena tau. Na ena tu mahi ka tino taumaha rawa nga mate e eke ana ki runga i te Iwi Maori, me o ratou whenua.

Tua-toru o nga mate, ko [?] riihi, me nga hoko a te hunga Maori nga Pakeha i nga whenua e takoto a i runga i te ingoa o te hapu, I te [?] a kaore he Komiti i whakaturia h [?] whakahaere i aua mahi kia tika ai te mahi a tena tangata, a tena tangata, ka haere pokanoa tena tangata, tena wahine, tena tamaiti i runga i ta tona ngakau e hiahia ana, a kore noa iho he ritenga i oti, ko te hunga i whakaaro kia mahia tikatia te whenua, ka araia e te hunga i kotiti he o ratou whakaaro. Hei tauira. kua mohio nga Maori kua noho o ratou ingoa ki nga poraka nunui, kaore rawa kia puta he painga he oranga ranei mo ratou me te Iwi i te wa i a ratou te whenua pupuri ano, waihoki, ko nga Pakeha, akoa ko tona kotahi, ko ia ranei me hi atu e mahi Kamupene ana, nga

Kaunihera Takiwa, nga Rori Pooti i tahuri i raro i te Ture, me te ngakau manawanui ki te whakapai i nga whenua, ko te mutunga ko to ratou ora. I te takiwa i nga Maori tana whenua, kaore rawa tetahi wahi o taua whenua i whakapaingia. Ko nga poraka nunui kei nga Maori inaianei, mehemea i nga Pakeha kua tu noa atu he taone, kua mahia nga poro momona o te oneone, kua puta mai he oranga mo ratou (nga hua o te whenua) hei whakaako i a ratou tamariki ki nga mahi whai-oranga katoa o tenei ao. Na, ko aua whenua nei ano i raro i te whakahaere a te Iwi Maori, kore rawa atu kia kitea tetahi huarahi i puta mai ai he oranga mona mo te Iwi ranei. I waiho noa iho nga whenua kia takoto mangere, ko nga moni i maumautia ki nga mahi pokanoa, me nga mahi whakahaere whenua i roto i te Kooti Whenua Maori, ka mutu enei ka tahuri ki te whakararuraru i nga whenua. Ko te mutunga o enei mahi he tau-tohetohe, he kai waipiro. Ko tona tuturutanga, e mahi huna i nga whenua. Na enei tu mahi nga whakawa e pau nei nga moni i nga Hupirimi Kooti me etahi atu Kooti hei whakatikatika i nga mate. Apiti atu ki te hunga kua wehewehea o ratou hia, mehemea ka tahuri ki te hanga taiepa hei mahinga kai, ka tikina mai e etahi, ka turakina nga taiepa, ka tahuri hoki ki te atete ite hunga e hiahia nui ana ki te whakapai i te whenua.