TE HUIHUINGA I TU KI WAITANGI.

Aotearoa : he Nupepa ma nga Tangata Maori, Volume I, Issue 1, 4 June 1892, Page 5

TE HUIHUINGA I TU KI WAITANGI.

Ko TAUA hui i tu nei ki Waitangi, te take he whakariteuga kia tu tetahi hui nui ki Heretaunga a tenei marama nei.

Ahakoa he torutoru nga tikanga i paahitia; ko te Ripoata ia a te Komiti he tino mea nunui nga tikanga o roto, a i whakapai katoa te huihuinga ki nga tikanga o roto o taua Ripoata. He tino roa rawa taua Ripoata, e kore e hei kia perehitia katoatia nga korero o taua Ripoata. Ko nga tino tikanga o taua Ripoata koia enei:—

Me hanga he Mapi mo nga takiwa e nohoia ana e nga Maori, kia whakaritea ai he takiwa pooti, pera me nga takiwa pooti Mema mo te Paremata. Ma nga tangata o roto i aua takiwa e whakatu he tangata mo ratou hei haere atu ki taua hui ka tu nei i te marama o Hune.

Ko nga takiwa, me whakarite i runga i nga wahi e nohoia ana e ia Iwi e ia Iwi.

Kua oti te whakarite me tu taua Hui ki Te Waipatu wahi o Haku Pei. No te mea he wahi tera e tatapu ana ki waenganui o te Motu nei; He wahi hoki e pai ana mo te haerenga mai o nga tangata o nga wahi maha o te Motu nei.

He tino kaha nga kupu a nga tangata i tu ki te whai korero ki te kii, ko te mea pai kia tu he tangata mo nga wahi katoa o te Koroni, hei haere atu ki taua hui, mea ake nei ka tu.

He maha nga korero mo runga i te whiriwhiringa i nga tikanga o te Ripoata. A i whakaatu nga tangata tokomaha i tu nei kite whai korero i to ratou marama ki nga tikanga, me te no nu[?] hoki o nga ritenga o roto i [?]poata, me te whakaritenga hoki [?] hui ka tu nei.

Heoi, riterite katoa te whakaaro o te hui ki te paahi i taua Ripoata. I muri iho o te paahitanga o taua Ripoata, ka tu a Timi Kara Mema o Te Tai Rawhiti ki te whai korero ki te hui, he roa tana whai korero. Ko te timatanga o tana whai korero he whakapai ki te Komiti mo te pai o ta ratou Ripoata. Ko te tirotirohanga mo taua Ripoata, ka ki a Timi Kara, kaore ahau e miharo ana mo runga i te whakaotinga a tenei huihuinga i nga tikanga kua oti nei; Engari e koa ana ahau i runga i te whakaarohanga iho ; Tena ano tetahi atu hui kua whakaritea i raro i tetahi atu ahuatanga, hei tikanga e taea ai te whakahaere nga tikanga e pa ana kia koutou.

Otiia i runga hoki i te mohiotanga iho ki te uaua o te haere atu ki aua tu hui, ko tana tumanako, tera ano e penei te tukunga iho me tenei kua oti nei ; A, ko te paahitanga o nga tikanga o te Ripoata kua tuhia ake i runga nei, he tino otinga tena mo nga huihuinga, e whakahaerea peneitia ana, ara, e hara nei ona kai whakahaere i te mea ata whakarite, ko nga tikanga i oti i tenei hui nui, e whakaatu tuturu ana, kaore e taea e koutou ake ano te whakaatu tetahi huarahi motuhake mo te whakahaere i nga tikanga e whiwhi ai koutou i nga mea e whakaarohia nei e te nuinga o koutou, ara :—

Mo te Kawanatanga motuhake:— A e whakaatu tuturu ana hoki, me tango koutou i nga whakaaro a te Pakeha, a ko a koutou tikanga me whakarite atu ki nga tikanga Pakeha, e kaha haere nei te tupu, no te mea kua tino pumau tera Iwi ki tenei whenua.

E hari ana a Timi Kara i runga i te mohiotanga, koi nei te take o te hui nui ka tu nei, a mo te whakaritenga hoki kia tu taua hui ki tetahi wahi pai (tata pu ana ki waenganui,) e tata atu hoki ki te nohoanga ote Kawanatanga. Na, mehemea e tino whakaaro ana koutou ki te whakarite i a koutou whakaaro, ara, kia haere atu ki taua hui, nga tangata o nga takiwa Maori katoa, puta noa te Koroni.

Ma tena e tino mohiotia ai ka taea nga raruraru katoa ki taua hui, ara, e kore tetahi e mahue ki waho, ka tae atu hoki ki taua hui nga whakaaro katoa mo nga tikanga e pa ana ki te katoa.

Ko te tikanga e taea ai tenei otinga, e maharatia nuitia nei, me tupato koutou, kaua e tukua mai etahi tangata o waho, ki te whakahaere i nga tikanga o te hui, no te mea ko nga mahi o taua hui, na nga tangata anake i whiriwhiria nei, o ia takiwa o ia takiwa.

Mehemea ka kore e penei te whakahaere, na, ka kawea mai ki te hui nga tikanga hanga noa iho, a te mutunga iho he raruraru. Ko tana ia e tino whakaaro ana ko nga mahi hei mahi mo taua hui, a i te mea hoki he Maori ia, apiti atu ki tana Minitatanga, ko tana hiahia, kia kite, tera tetahi tikanga na nga Maori ake i hanga hei mea e taea ai o ratou raruraru te whakaoti, kaua he whakararu mai a te Paremata. Na, kua whakaaturia ano hoki e ia i era atu korerotanga i mua atu, nga tikanga maha a te Pakeha, a ki te whaia e koutou tera e whiwhi ki te painga. Ko ta ratou mahi he whiriwhiri i o ratou ropu whakahaere tikanga, a kei nga tikanga e whakaarohia ana, tona mutunga iho he pai. A e tino mohio

ana ia Timi Kara. Mehemea ka taea e koutou to mahi tetahi "tikanga" pai, hei tikanga e taea ai te whakahohoro, me to pai o te whakaotinga i nga raruraru i runga i o koutou whenua, ara, mo runga i nga huarahi e puta a he pai kia koutou, a, hei kukume mai hoki i nga tikanga e nohoia ai nga whenua, a e tino mohio ana ia tera te Paremata e whakamana i a koutou tikanga e whakaoti ai, ara, e kore ia e whakaware mai kite tohe ki te Kawanatanga kia whai kupu ki te Paremata kia whakamana aua tikanga a koutou, a, e hara tenei i te kupu whakahihi, ara, te ki, kaore te tunga whakatete e kaha kite turaki i te mana o te Kawanatanga mo runga i enei tu mea. No te mea ka tuaratia mai te Kawanatanga e nga whakaaro kaha o te katoa. Tera koutou e marama i runga i aku whai korero, tera e kore rawa ahau e awhina i etahi ropu o mahi tikanga ana kia pa mai ai he mate kia koutou, ki te whakaae ranei kia paahitia etahi Ture e pa ai he mate kia koutou. I runga i enei kupu aku, ki taku mahara, tera enei kupu e pa ki nga whakaaro o etahi o nga Mema o te Paremata e noho tahi nei, a me nga Mema katoa ano hoki o te Paremata. Kei te hiahia ahau kia whakahaerea ano nga mea kua korerotia ake nei e ahau, ara, i runga i a koutou whakahaere katoa, kia whai kanohi kite titiro atu ki te tikanga nui e takoto nei i mua i o koutou aroaro, ara, ki te awhina, ki te tautoko hoki, me te whakatupu i te tikanga pai mo te whakanohonohoanga o te Motu nei ki te tangata, Pakeha. No te mea na tenei tikanga, ma tenei tikanga anake e ora ai te Waka, e kaha ai ki te tu i nga ngaru o te moana. Ko Mangakahia tetahi o nga tangata i tu ki te whai korero, i whakamahara ia ki te Ripoata a nga Komihana mo nga Ture Whenua Maori, ko ahau hoki tetahi Mema o taua Komihana, i mea ia, ka kitea i roto i taua Ripoata nga korero mo nga raruraru e pa ana ki te Iwi Maori, he mea kohi mai i runga i nga korero a nga tangata o Aotearoa, no tetahi pito puta noa ki tetahi pito. Na, e ki tuturu ana ahau, ka whai tikanga taua Ripoata mo roto i ta koutou hui nui, no te mea hoki ka kore koutou e ngenge i te rapunga i te ahua o nga tini raruraru, a, tetahi hoki kua whakamaoritia taua Ripoata ki te reo maori; Ko taku kupu kia koutou, me ata titiro koutou ki nga wahi o taua Ripoata, e whakaatu ake ana i nga whakaaro o nga tino tangata nunui, e whakahaere nei i nga Ture o te Koroni, apiti atu hoki ki nga korero i whakina nei e nga tangata whai mahara o te Iwi Maori, me nga korero a nga Pakeha. Ko to ratou mohiotanga nei kite titiro iho i runga i nga tikanga whakahaere, he tino mea nui rawa. Na, i te mea hoki kei te mohio kouton, ko nga tikanga o tena Ripoata he whakaari i etahi tikanga kia mahia hei Ture whakaoraora. Kaore aku hiahia kia akiakina ahau i enei mea kia tangohia e koutou; Engari ka tino koa rawa ahau, mehemea ka taea e koutou te mahi o etahi atu tikanga pai atu, e taea ai te whakaoraora o koutou mate. Otiia, kia marama ano koutou, ko aua tikanga (i roto i te Ripoata,) he mea whiriwhiri i runga i te ata whakaaro, me te mahi nui, mo reira, he mea tika kia ata whakaarohia aua mea.

Kei a koutou ano te whakaaro mo te tango i aua tikanga me pewhea ranei. Ka whakanui ahau kia Meiha Keepa kite Tiamana o tenei hui; mo runga i te marama, me te whai tikanga o tana whai korero. Otiia, mo runga i tana kianga kia whakaritea e tenei hui he tikanga kia kohikohi moni, kia whai uaua mo te pakanga, hei whakahaere mo tenei mahi nui. Ko te tikanga kia whakaaturia ano e ia te tikanga kia koutou mo tana whakahaere kia taea ai nga tikanga e whai rawa ai, kia whiwhi ai hoki i te moni. Ko te tikanga kia penei tana korero kia koutou, me taku ka korero atu nei, a, kua whakaaro ano hoki ahau kia whai kupu ki nga Maori katoa, ara, ko te mea e taea ai tenei mahi, (te kohi moni,) me tahuri koutou ki te ahu whenua, me whakarere a koutou tikanga o nga tau kua taha nei. Na aua tikanga hoki, i mahue ai koutou ki muri o nga whakahaere, me nga tikanga e whai rawa ai. Ko te mea e whiwhi ai i te rawa, me mahi e koutou o koutou whenua, kia tangohia ai e koutou te momonatanga o te whenua, ma te pena ka tata ai te tae atu ki te turanga e whakaarohia ai. Ko tenei te tino korero o taua ra. Whakamutua ana e Timi Kara tana whai korero, me te nui ano o tana whakawhetai kia Heta Te Haara te Tumuaki o te hui, mo runga i te mahaki, me te ahua rangatira o tana whakahaere i te hui. Kia Meiha Keepa hoki, koia nei te Tiamana o te Komiti. Me tana whakawhetai ano kia Ngapuhi nui tonu, mo te pai, me te atawhai pai ki nga Iwi i haere atu ki taua hui. Ko nga mahi o taua hui, ahakoa kaore i pera te otinga, me o era atu hui i tu ra i mua atu, ara, pera me te mea i tu ki te Wairoa i tenei tau kua taha nei. Engari kua whakapuare i te huarahi e pa ai te Iwi nui tonu o te Maori ki te tirotiro i nga tikanga e kiia ana e ratou he mea tino nunui rawa. E kore ano hoki e ahei i te huinga o nga tangata 1500 ki te tino tirotiro atu kia aua tikanga nunui, ara, ki nga mea anake e tino whakaarohia ana, pera ano hoki i roto i nga hui a te Iwi Pakeha, he nui ano te maramatanga e puta mai ana i runga i nga whai korero mo runga i nga putake maha, otiia, ka whaia ano ko te tino whakaaro a nga tangata toko-ono i whakaritea. Ko nga rangatira, me nga kai-arahi, ka whiriwhiria e etahi atu o ratou. katahi rano ka pono te mahi, ka taea hoki te mahi o nga Ture. Ko te tikanga o te hui nui ka tu nei ki te Waipatu, wahi o Hehitingi, "He Paremata na te Iwi Maori," Ahakoa, kaore e whai mana ki te hanga Ture mo te Kawanatanga Maori, engari ko nga mea e oti i tena hui, tera e whakaarohia e te Kawanatanga, me te Paremata o Nui Tireni. Ko te mahi ma nga Iwi Maori he whiriwhiri i o ratou tino tangata matau hei haere atu ki taua hui ka tu nei ki te Waipatu, wahi o Hehitingi, kaua hei nga tangata rupahu noa iho, me nga tangata hapai i ratou ano. Engari hei nga rangatira whai whakaaro, me te ngakau pai. Tera nga Iwi Pakeha o tenei Koroni puta noa, e tino whakaaro nui mai ki nga mahi a te Paremata a te Iwi Maori. No te maa ko te wa tua-tahi tenei i hui penei ai te Iwi Maori ki te whakahaero mo runga i o ratou mate, me a ratou mea e hiahia ana i ruuga i te whakaaro kotahi.

Ki te whakaari hoki ki te Kawanatanga me te Paremata, i etahi Ture hei whakahaere mo te Iwi Maori. Ka koa hoki te Kawanatanga, no te mea kua roa te wa i hiahiatia ai kia mohiotia te tino whakaaro o te Iwi Maori. Ka koa ano hoki te Paremata, no te mea tana mahi i ia tau ia tau he hanga Ture mo te Iwi Maori, a kaore noa iho ona mohiotanga atu ki nga mea Maori. Ka hari ano hoki te Iwi nui tonu o te Pakeha, no te mea ka tae mai te whakaaro. Ma tenei pea e taea ai te otinga o nga mate o te Iwi Maori, kua takoto noa mai nei, mo te takiwa roa, —me nga raruraru, me te nui o te pau o te moni, me te haere ki te Ture, koia nei nga raruraru e karapoti ana i a ratou whakahaere ki te Iwi Maori, a katahi pea ka mutu.