TOKA-A-KUKU.

Toa Takitini, Issue 3, 1 September 1931, Page 31

TOKA-A-KUKU.

E nga Etita, Tena Korua, I mahara au kua kopi nga korero mo t© riri ki Toka-a-kuku, ite nokopukutanga o Wi Repa, i tana korenga © wkakautu i nga korero a “Angiangi t© Hau,” i taia i t© marama o Oketopa o tera tan. No te Akukata rawa o tenei tan kataki ano ka wliakaliuarangtia ano te take nei e Koopu Emeti— rawa nga marama e wkakaata ana te korero, engari i aim katoa mai nga kupu ki taku tinana, kore rawa he kupu kotaki i aku mo “Angiangi te Hau.” Pai ke atu. me i kore nga korero a Koopu Erueti i panuitia i te mataotao rawa, kei wkakakoka noa i nga kai-korero i nga kai-karo koki. I wkai tonu nga take a Koopu i a Wi Repa, a ko te alma no Koopu nga ringaringa ko te reo ia no Wi Repa. Pai atu au me i hamumu tetaki reo o te Wkanau-a-te-IJkutu, no ratou koki ra tera pa a Toka-a-kuku ekara i a Koopu Erueti. Kaore noa iko he korero a Koopu ahakoa maka nga marama i wkakakaupapa ai ia i ana korero. Ko ana tino kupu o rua ano, ara:— Tuataki: Kaore raua ko Wi Repa i rongo i te ingoa o Kakatarau engari to Te Wera mete mea nei he mokopuna raua na Te Wera. He aka rate wahi ki a raua o tenei take? He tika pea kaore raua i rongo otira ekara koki i te mea ma kona e kore ai nga taringa o tetaki atu e rongo, e kore ai ranei he Kakatarau. He kuare tonu pea no raua ina koki ra na kaore ia raua i rongo i te riri ki Rangitukia i te tau 1834, i patua ai te Wkanau-a-Apanui e Kakatarau. Ko te riri ki Toka-a-kuku no te tau 1836, e rua ano tau i muri mai—te kokoro ra ote Wkanau-a Apanui kite wareware ki a Kakatarau. Kaati waikotia kia wareware ana. Tuarua: He ope tino nui ta Kakatarau-ta Te Wera ranei, kia tutuki kite kiakia o Koopu Erueti raua ko Wi Repa—tena ko ta te Whanau-a-Apanui he iti rawa, i Tikirau ano ki Hawai. (Ko nga roke nei i man i nga tangata nei ko Kakatarau me Rangitukia i warewaretia). He korero tino wkanui na Kakatarau i wkakataka te kaere ki Toka-a-kuku a i waiatatia koki e te wakine “te ope a Pape” ara a Kakatarau engari kaore he korero, max i Wairarapa ki Wkarekakika poto katoa nga tangata kite kaere kore rawa he tane i mahue kite kainga. E marama ana ka roa te takiwa ka uaua, ka tomtom, te kaere a te tangata; ka tata ka ngatere tonu te kaere. Ko te korero a Te Mete 1800 nga tangata o wako i kaere kite wkakaakuru i Toka-a-kuku-kaere uta kaere hoki te moana. Ko te kunga kua kite i Toka-a-kuku e mohio ana he pa tino nui tera e kore e tika kia,kotaki ano he tangata mo roto. No Ngatiawa . a te Ngarara a he ngaki i tona mat© i haere ai tera iwi kite roke o Ngati-Porou. Koinei tetahi

take a te haere ki Toka-a-kuku lie rapu utu, a he aha hoki a Ngati-Awa kia kore e awhina ite Whanau-a-Apanui? Ka tahangoi ra koki te takoto o te korero. No te tau 1910 ka panuitia e Te Pipiwharauroa nga korero a Moki Turei, he pukorero no Ngati-Porou, no te tan 1930, 1931, e 20 tau i muri mai kataki ano ka puta nga wkakake aWi Pepa raua ko Koopu Erueti. Kaore he wkakake o mna atu a Wi Repa, a Koopn Erueti, a te Wkanau-a-Apanni, a Ngati-Awa, a te Manihera Waititi ranei a t© pukorero, he tangata tuhituhi koki a te Manihera ki Te Pipiwkarauroa. Ko nga korero a Te Mete he mea uiui nana ki nga kaumatua, ki nga pukorero ekara i te mea wkakaaro noa pera me aWi Pepa raua ko Koopu. Ko te taenga wkakamutunga o Te Mete ki Te Kaka no te tau 1900. Kit© ki a Moki Turei e 205,te parekura ote Wkanau-a-Apanui ; ki ta Te Mete 140 te parekura ki Puremutaki! Kaore oku kiakia kite wkakakua i nga parekura nei keoi ano na te tangata i koko ina ra ka puta. E ki ana a Koopu Erueti he kupu taikaka tera naku i ki ra an na te manamanahau te Wkanau-a-Apanui i kawe ki Rangitukia. Kore rawa an i mahara he kupu kino tera engari na Koopu ke nga kupu taikaka, i mea ra ia:— “Pena ko an te uri a tetaki rangatira i liaere kite wkakataka i tetahi ope nui mana i nga iwi maha, hei whawhai ki tetaki iwi iti rawa e kore au e korero he toa toku tipuna kite riri, kei wkakatongatia au e nga iwi maka 0 te motu.” Ko nga kupu kino kaore a Koopu Erueti i mohio he kino tena ko taku kupu pai noa iko ka kiia e ia he taikaha, ara, ko te mea iti ka whakarahia e ia, ko te mea raki ia ka wkakaititia. Ko te ingoa nei ko Kakatarau te kekua o Wi Pepa raua ko Koopu Erueti a i te mea lie mokopuna au na Kakatarau ka kuri katoa mai ki a au nga kupu ka kapea a “Angiangi te Hau.” Noku ranei te he i mokopuna ai au ma Kakatarau? Ma Wi Pepa raua ko Koopu Erueti e wkakaatu nga makenu 0 Kakatarau. Ko ta mua To Wera e whakakorona nei raua no Ngapuki ehara i te Wkanau-a-Apanui, a i rangona ai nana pu. Ahakoa ra nga pu a Te Wera kaore tonu a Toka-a-kuku 1 takuri, he pa kaha koki, i kiia ra e Wi Repa ma te pu repu rano e koro ai. Ko te ora ote Whanau-a-Apanui na te kaka o te pa ekara i te toa o te tangata, a na te kore kai a te taua whakapa© i koki ai kite kainga na t© ea tonu hold o nga take i kaerea ai. E kitea i te Nama 103, o Te Toa Takitini, enei kupu aku:— “Ko nga korero onamata lie korero tapu ehara i a tatou 1 waikanga; a me waiho ano i te kangaitanga akakoa kino, pai ranei.”

Ko tenei te take i tukituki ai au, ke mokio koki noku kei te wkakariroia ketia e te tangata nga korero o Toka-a-kuku ekara i ta Koopu e mea nei ke wkakamanamana noku. Naku ano ra i korero te matenga o aku tipuna i te Piki-a-te-Atawbiua, i Wkarekura, © marama ai kaore oku kiakia kuna ite korero, ngakau wkakaki ranei. Kaati pea enei korero. Na R.T.K. East Cape.