TE WAKA TOTOHU O TE IWI MAORI

Toa Takitini, Issue 111, 1 December 1930, Page 2213

TE WAKA TOTOHU O TE IWI MAORI

Tenei te ngakau kei te mihi, ki tend kaupapa korero kua puta nei i roto i te “Toa” Naina 109, na C.R. (Te Ante College) Ko te hua nui i roto i ana korero, lie whakaoho tana i te Iwi Maori, kia Mataara, i roto i enei wa o te tauwhainga mo te ora tinana i runga i te noho-tahi, tana te Maori me te Pakeha. Kite kore tana e mataara, ka totohu to tana waka. Te tauwhainga e korerotia ana kia tana, he mahi tahito, no te orokohanga ra ano o te ao. Ina hoki,na te tauwhainga ka hinga a Hatana. Ka whiua iho i te rangi ratou ko ana anahera. Ko Arama tera faua ko Iwi ka hara, a, ka peia ki waho o to Kaari o Erena, ko tana tauwhainga ano te take. Ko Apera tera ka mate ia Kaina, he tauwhainga te take, mo a raua whakahere ki te Atua. Ko Ehau tera ka hinga i a Hakopa mote matamuatanga, na te tauwhainga. He tauwhainga a takitahi tenei, he tangata, ki te tangata mai i era wa tae mai ki naianei, haere ake nei ta taua mahi tenei ta te tangata. Koia nei ano te mahi a nga mana nunui ote ao, mai i era ra, tae mai ki naianei. Ina hoki, ko te Kingitanga tera o Papurona ka hinga i nga Meri me nga Pahi. He maha nga tau i muri mai, ka hinga nga Meri me nga Pahi i te Mana o nga Kariki. Muri mai ko nga Kariki ka hinga i te Kingitanga o Roma, 1 muri mai i tenei wa, ka whanau nga Mana maha luropi (Europe), a nga Kiingi, nga Kuini nunui o te ra wa, e mohiotia nei o ratau korero, he mea whaka-paipera na te Pakeha. Ta ratau “Tama” matamua, whaka-ipoipo hoki, ko “Tauwhainga.” Ki etahi Kiingi he humarei, ki etahi he nanakia— tutu ana te puehu! No nga pakanga nunui tenei ote Ao, mai i era wa, tae mai ki te pakanga nui ka hori ake nei. Kotahi tonu te Kaupapa he tauwhainga, kia puta ko tona ihu, ko tona, ko tona. TE AO MAORI. Tetahi kupu matau na o tatau tipuna. E ki ana, “Ruia taitea, ruia taitea, kia tu ko Taikaka anake.” Kua kite noa atu ratau, kua mohio noa atu ki tenei ahuatanga o te Ao, i runga tonu i a ratau tauwhainga, ara pakanga kia ratau ano. Kei te mohio tatau ki enei korero, tena tangata, tena whanau, tena hapu, ki ona warenga taurekarekatanga toanga, rangatiratanga hoki. Rapopoto katoa enei ahuatanga ki raro i tenei kaupapa i te tauwhainga. Na te Rongopai o to tatau Ariki o Ihu Karaiti ka mau te rongo. Katahi ka wehea atu te Ao-Maori-tahito, ka wehea mai hoki te Ao-Maori-hou, ara te Ao-hou. Nga tauwhainga o te Ao-tahito rereke o te Ao-hou rereke Taianei he tauwhainga ta taua ki Pakeha, i roto i te wa Pakeha

nei, kia puta to taua ihu, i rung a i nga hemanawatanga o te kimi i te ora tinana. f TE AO-HOU. 1 te mea, kua uru taua te Maori kei roto i te Ao-hou, kaore hoki ona hokinga whakamuritanga, ka tika kia oho te hinengaro Maori, o te tangata whai-whakaaro, titiro whakamua, a ka hopohopo te ngakau mo to taua Maoritanga, ka pehea ra i enei ra haere ake nei. He tika tenei korero na, ki te kore taua e mataara, ka totohu to taua waka. Me pehea ra e mau ai? E ki ana a C.B. (Te Aute College), kia mau ki a taua tikanga Maori. Ko nga haka waiata, patere nga mihi aroha ate Maori, te tangi mete hongi. Mehemea kei te wareware i nga tamariki, kia whai-kaha nga matua kite ako. A kua nei pea kua wareware ano nga matua.kua kore i hongi, kua kihi ke. Kua kore i mohio ki nga waiata maori, engari nga waiata Pakeha. Nga tamariki wahine kua kore i mohio ki ta te wahine-haka, engari te “Hula,” te haka wahine a te Hawaiana. E ngaringari tenei e whanaunga ana kite Maori, he tohu hoki, he “parani,” hei whakaatu kite ao, he Maori tenei. He taonga i whakato ngia mai i roto ra ano i te Kopu ote whaea. Ka whanau te tamati ki te Ao-turoa, ka takaia atu ano hoki ki aua mea ano, ara kite “Maoritanga.” Ko te mahi ma te matua me te whaea he whaka-mahanahana tonu 1 aua ahuatanga. “NOHO-TAHI, TU-TAHI, OMA-NGATAHI.” Nga Iwi nunui katoa o te ao, i mau ai tona ahuatanga, na te matauranga. Matauranga mo te tinana e toa ai, e ora ai hoki; mo te hinengaro e whanui ai, e matau ai; mo te wairua e tae tika ai, ki te aroaro ote Atua. Enei e toru ka tahi ano ka kiia kua tangata. Ko te mahi ma taua ma te Iwi Maori he whai i te matauranga o te Pakeha, kia uhi ki runga i te tinana, ite hinengaro, ite Wairua, katahi ano ka tipu ora, rangatira hoki to taua “Maoritanga,” katahi ano hoki, ka puta to taua ihu, i runga ita taua tauwhainga ki te Pakeha. He torutoru nei o tatau tangata kua puta i roto i te raataunranga o te Pakeha, ai whai-koha katoa ratau ki te hanganga-houtanga i te Iwi Maori mo te Ao hou nei. Mehemea kaore ratau, kua rite ke taua ki nga Iwi Maori o era motu, e whakakuritia nei e te Pakeha. Hei whakarite mo tenei kaupapa korero me tiki ake ko Ta Apirana Ngata. Tenei tangata i noho-tahi raua ko te Pakeha, i nga whare-wanaga ote Pakeha, kite rapu ite matauranga o te Pakeha. Ka mau te matauranga, ka tahi ano ka tu-tahi ite taha ote Pakeha, he matauranga ki te matauranga. Ka oma te Pakeha, ka oma ano hoki te Maori. Ka eke te Pakeha, ki ona turanga teitei, ka eke ano hoki te

Maori. Otira, i rolo i enei ahuatanga katoa te noho-tahi, te tu-tahi te oma ngatahi mete pakeha, taua maoritanga ia, mau tonu. Ka mau te matauranga ia Ta Apirana Ngata, Katahi ano ia ka hoki ki runga i te Maoritanga tu ai. Tana kaupapa tuatahi i whakatakoto ai kite Rohe-pooti o te Tairawhiti he ahuwhenua. Ka whanau mai i roto i taua kaupapa, nga ture niaha, hei awhina ia taua ki te ahu-whemea, me sna whakatikatika i ia tan, i ia tau, i ia tauNgature whenua maori me ona whakatkitika, nga Poari—Kaporeihana— Waipiro—hakatopupaanga Whakanohonoho—nga Raupatu, me era atu ture e ahu ana kite whenua. Tika tonu, kia tuatahitia te mahi kia Papa-tuanuku Notemea kite kroe he turanga waewae, kaore, hoki he waahi hei taunga iho mo to taua Maoritanga. Ahahoa i tenei wa kua rau te nuinga ote whenua i te mango-ururoa nei i te Pakeha, auwaatu. Ko nga mea kei te toe kia mau. Mehemea kaore he whenua o eta hi, hokona mai ano te whenua i te Pakeha. Kite kore e riro mai i a koe, e kuhu ki rare i nga mahi whakanohonoho ate Minita Maori. He pai ke tenei i era atu ahuatanga mahi e mahi nei taua ma te Pakeha. He hanga hoki i tetahi kaupapa whenua hei maunga iho mo to taua Maoritanga. Te ahu-whenua he mahi tohunga. Ma te hinegaro anake i ata whakarohia e pau katoa ake ai nga hua maha noa atu kei rare i te whariki o Papa-tuanuku e takapau ana. Me tapiriki te hinegaro, ko te tinana ora, toa hoki: E korero ana a Ta Timi Kara i roto i ana whai-korero e takoto nei i nga marae o te Motu, ko te whakapapa rangatira ote tangata ko tenei: — Na Rongomaiwahine ko Rongomaipakihiwi. >, Na Rongomaipakihiwi ko Rongomaiuaua. Na Rongomaiuaua ko Rongomaiwhiwhi. Kowai ra nga uri o enei tipuna kei te Motu nei? Kite rawa ake nei i roto o te “Toa” ko Ngatiporou. Na R.T.K. i whakaputa te whakapapa. Ma era atu iwi e whakaputa o ratou putanga ki enei tipuna rangatira o te Ao-hou. TE WAIRUA. Te tinana, te hinengaro, me te wairua enei e torn, te mea nui o enei ko te wairua. Te tinana he anga kau no te wairua. Te hinengaro he kai-whakaatu ki te ao, he penei na te wairua. kei roto i te tangata. 1 nui ai te wairua na te mea he ha no te Atua, a ko ia nei hoki te mea o ratou, hei mau ita ratou “Kereeme” ki te aroaro ote Atua, ate ra whakawa, mo tetahi piihi whenua ite rangi. Ite waahi i kiia ai, koi ara te waahi “e tangata-whenua ai tatau,” a e ora ai mo ake tonu atu. Ko te tipuna mo tenei Kereeme kotahi tonu ko Ihu Karaiti. Ko te “noho tuturu” (occupation) ko te whakarite i nga ture a te Atua a mate noa.

Ka pa tenei waahi o ta tatau korero mote whakapono. He take uaua, he take tautohe hoki, a kua tautohetia i nga tau maha ka huri ki muri. Tera hoki etahi e mea kaore tenei take a pai kia whakahaerea ano hei take, he whakatangata ke i a tana ite Iwi Maori. Otira, kite ata titiro tatau ki te nui o tenei take, tona teitei, whanui, mete hohonu, ahe mea e puta ai te ora pono kia taua kite Iwi Maori, i roto ite Ao hou nei, a he mea e toa ai taua te Iwi Maori i roto i ta taua tauwhainga ki te Pakeha, e tika ana kia whakawhitiwhiti whakaaro nga tangata whai-whakaaro o tena haahi, o tena haahi, o tena haahi, i runga ite pai mete rangimarie mo to taua whakapono e kotahi ai. No nga take tautohe i waenganui i nga haahi me waiho atu ki te Pakeha. Tango hia e taua ko te whatu-ora o te whakapono ka whakatopu taua ki runga. He nui ke te kaha, te ora, tinana, wairua hoki e puta mai i roto ite whakakotahi, i a taua e noho wehewehe nei. E hara ia taua nga take wehewehe nei, na te Pakeha ke, no tona whenua tonu mai. A he aha te take kia noho wehewehe taua mo ana whakaaro, kotahi tonu nei hoki te Atua e karakia tia nei, ko Ihowa o nga Mano. Ina ke nga whakapapa o Te Ahuwlienua i roto i Te Whare Wananga o Taewa i kitea ake e nga Etita:— Ka noho a Te Ure-Whakapiki i a Rongonui-a-Tara, rere rawa hi waho ko Kongo niai-Pakihiwi, ka noho ia Uaua-Maroro, k a puta ana ko Ringa-Pakari to mua ko Ringa-Makuru to muri, no muri rawa a Pohee ma ratou ko nga teina, Porangi, Wawau, me Mangere ma me te nui noatu. Na Ringa-Pakari ka noho i a Tupato ko Te Ora-te-Rikarika. Na te teina na Ringa-Makuru ka noho ia Whawha-i-Rangia ko Ratvaka-Nui-o-Rangi.