NA TE TOA

Toa Takitini, Issue 108, 1 September 1930, Page 2147

NA TE TOA

TE UAUA O NGA WA NET Kua puta noa atu te reo whakatupato i a taua, E! kia tupato, tapiki! he wa hauaitu kei te haere mai. Ka nuku atu i te 18 marama teuei whakatupato. He torutoru nei i whai taringa, ko te tokomaha ia heoi ano. No te ekenga tonu ki te poro ote ihu ka tauu noa. Ka takawhitiwhiti, ka pewhea? Kua tae ke mai. Kei te aue te Pakeha, ko te Maori kei te koera. I te whakamotitanga a te WKawhai Nui i nga taonga o te ao, ka piki na te wariu o uga mea katoa. Mai o te whawhai ki naia tata ake nei, he hanga parekareka nga utu o nga taonga; ki te tango mai, ki le hoko atu. Puku mahi atu te taugata, hao atu hoki te ngakau. Ko te penapena pea kaore, i te pohehe tena e pai tonu te wa. Ko te koroka tenei o te Maahi ka uhia ki a te Kooti: ko te kawanatanga tenei o te Kooti, ara o te hunga whai moni, 0 nga rangatira. Ka mawhera noaiho nga putea a te hunga whai moni, ka nui ra hoki te moni ma te katoa. Ka rawe ra hoki te utu o nga mea katoa. Ka rawe ra hoki te tumata a le tangata i te moni mo nga mea tika, mo nga mea pohehe. T.era ano ia tetahi wahanga o te Pakeha, nga mea murere, te aata mehua mai ra i te wa. Ka mahia mai nga mihini, kia kotahi ai tangata hei tango i te mahi a le hunga tokoono. Ka whakakiia mai nga pataka nunui, kia ki puhake i te wuuru, Ite pata me era atu taonga. Ko te whakahau mai i naianei: kua ki aku whare, ko ena e mahia na e koe a taihoa kia hiahia ahau, engari maku e whakahua atu te utu, kaore i tau e ki mai ai. Ka makere i konei te utu o nga taonga, ka makere hoki te tangata kite mahi i nga mahi ka riro ite mihini. Ko te Waari tenei me tona whitu-tekau miriona. Ka ponana te Motu ite rongo o te moni. I te hiahia ote Motu kia ngahuru tonu te wa, ka akina atu a te Waari me tona Ropu hei kawanatanga. Ka makere mai a te Kooti me te hunga whai moni. Ko nga putea ra hoki e hamama noa ra, ka tahi ka kutia iho, te! Ka uaua te takahuri a te moni. Ka paheke iho nga miriona ate Waari kite tekau miriona ite lau. Kaati, i naianei kite rima miriona, engari me whakataka tonu taua moni i konei hei whakapiki nga mahi. Ko l ga taake nei enei. Ka mate roto nga tumanako ate hunga 1 kite i n S a painga o nga wa tata ka huri. Kua kore i whakaaro ki te mahi moni, kua awangawanga ke me pehea e rite ai nga take.

Kua korekore te moni. Ko te nuinga o te moni kei te maringi ki waho ole Tominiona. Kei te utu i nga nama mo

te wliawhai; kei te utu i nga moni paro; i nga moto-ka, ma te Merikana e tom miriona i te tau; i nga mihini korero haereere. Ko te hunga whai moni kei te noho kikii, kia ea ai nga take huhua, mete tiaki ite toenga o a ratou taonga. Kua heke te wariu ote wuuru mete kiriimi ki to te wa ra ano i nma ote whawhai. Kite heke o enei, e tika ana kia heke o era atu katoa, no te mea ko te iwi-tuara tenei o te Motu. Engari kaore i te pera. Kei te man tonu mai te utu o te rohi i te 7 kapa, a tena e 9 kapa a nga rangi ake nei. He tohu tenei he taruu noa tenei mo te wa poto. Kaore hoki i orite te hoki o nga moka e rua, o te hoko atu o te tango mai.

E ki ana nga tohunga o te Pakeha he ture whanui tonu tenei no te ao. Hei ia tekau tau e momona ana te utu o nga taonga ka makere iho ano kite utu iti. Na ka piki atu ano.

Ite mea kua raro te utu o nga taonga mete moni, ka raro hoki te oranga mo te tangata. Kaore pea taua te Maori e tino whara nui i tenei. Ka ora noa atu taua i nga kai maori i te tuna, ite watakarihi, i te taewa. Ko te Pakeha ia tino nui te tarauutanga. Ko te mahi a te Pakeha tona whenua, tona oranga. Ka kore nei he moni, ka kore hoki he mahi. He tokomaha kei te unu wai hupa i nga taone nunui.

Ko te rongoa mo tenei mate ko te penapena, mete tupato. Pehia nga hiahia maha e korerotia ra i te kauwhau a te Pihopa o Waiapu. "AOTEAROA" Me pewhea ra e tau pai ai te take e tautohetia nei, mo te ingoa nei Aotearoa? Ahakoa kua whakapuputa nga waka nei i tana i mohio ai mo tenei take, engari kaore tetahi e whakaae kite whakamarama a tetahi. Te aronga nei kua pau nga whakamarama e mohiotia ana mo tenei take. Tena ranei itiiti nei a te Wairama kei te toe ka kopi te taha ki a ia.

E whakaaro ana te Toa, pena e taea nga kai-korero o tenei take te karanga kia whaiti ki tetahi wahi aata-korero ai mo tenei take, tena pea e oti he tatutanga pai mo tenei take. Me ata whakarite hoki he tiati me ona ateha, ara he komiti hei aata whiriwhiri, wananga, uiui, i nga korerp a nga kai-korero. Ko te mea nui ke ia, ko te oti o tetahi korero rite mo te Motu. Ma te peneitia e mau ai ki roto i nga pukapuka he korero oti, ara he kupu kotahi hei taonga mo nga whakareanga e heke iho nei.

Ko tetahi hui pai hei whakahaerenga i tenei take ko te Hui Tenehi ka tu nei ki Akarana a te Maehe e heke iho nei. Ka rupeke nga tamariki matau o te Motu ki taua hui. Ka ngawari hoki te utu mo te tereina. Kite taea e nga morehu

kaumatua pu-korero mo tenei take te tae ki taua hui, tetahi mea atahua. Ko nga tamariki ki a ratou tu moino mahi, ko nga pakeke kite wananga mo tenei take. Tena tonu hoki e taea te whiriwhiri ko te Minita Maori tonu me tonu ropu hei whiriwhiri. hei whakatau i tenei take. NGA MAHI TAKARO He Iwi piranga te Maori ki nga mahi takaro. He toa tonu hoki. He aha te takaro he hiahia katoa te Maori. Ki te taea, ka nukuhia atu e te Maori taana takaro ki ko atu i nga ruuri e tika ana. A, ka korero whakatu ai te Maori mo tona toa ki ia mahi.

-Na te mea pea kaore ano kia lino roa te mutunga atu o te wa kai tangata: ko te takaro tino pai ki te Maori kia whakananu tonu na te puehu whero, a, ka pai. Kite tu ona kaumatua ki te tohutohu mo te toa ki te takaro, ka putaina ra ano nga kai-pakanga, a, kia pera te toa.

Ahakoa te toa o te Maori, engari he manawa poto. Ina ano ia ki te whakaritea atu ki ta te Pakeha rahurahu ite takaro. Ka mahi te Maori he aha te takaro ka taka ki waenganui e piki haere ana te kaha, ka pahuhu iho, ka hoha, ka mahue.

He tomtom nei o tana o te Maori i manawanui ki te u ki tana takaro i waingohia ai, a eke atu ki te karamata. Ko Hori Nepia tera; tetahi o nga whuru-peeke toa o te ao. Ko Tareha; i riro i a ia te toa mo te purei korowha mo Niu Tireni. Ko Rapana; i riro i a ia te toa mo te mamau o Niu Tireni me Poihakena. Ko Hiroa, te N.Z. Fern tuatahi mo te toa ki te whutu-paoro. Ko Hemi Kapa tera mo te peke titoko (vaulting) ko Te Rangihiroa tera mo te peke kotahi (broad jump). Ka mutu pea o tana i waingohia ki te whai karangatanga i roto i nga mahi takaro.

Ko te whutu-paoro te takaro tino rawe atu ki te Maori. 1 te wa e aata pureitia ana i nga ture tawhito, ahua papaki marie nei, ka pai ki te Maori. Otira ite lapiritanga o nga tine hou, ko te horo ki te oma te mea nui, ka tahangoi mai le Maori. Tena ano pea te wa e hopu nui ai te Maori ki te momo purei o cnei wa.

Te Tenehi, ae. Kei te rahurahu nui tana ki tenei takaro. He takaro pai i tona wa ano. Ko te poa i roto i tenei takaro ko te kukume atu i a tana ki nga taumata atahua o te Pakeha.

Ko te hooki he takaro hou ki a taua. Kanui hoki te kaha ote tipu o tenei takaro. I kaha ai pea te tipu i naianei, na te mahi tahi o nga tamariki tane, me nga tamaraiki wahine. Tetahi pea na te horo o te tuku mana a te Uniana whakahaere o tenei ngahau ki nga Maori. Kua riro ma te Maori tonu

ana whakataetae hooki e whakahaere, i raro i ona apiha ake. He mea pai tenei kite Maori. E rua etahi taonga nunui kei te Tai-ra-whiti nei hei whakataetae ma tenei momo takaro ma te hooki. Ko te kapu 0 Reri Arihia Ngata mete hiiri mo Taranaki Te Ua. Kei Heretaunga nei te whakataetae whanui tuatahi mo enei taonga ate takurua o te tan e heke iho nei. Te aronga tena e toha whanui te whakataetae nei kite Motu. He mea pai tonu a tatou takaro hei whakahuihui i a tana i te Motu. I nga wa ka huri, taki-wawa ai te tutataki o te Motu, engari i naianei e torn i te tan; ma te whutu paoro, tenehi, hooki. Ano nei ra, kua rarata te Motu, a, kua paku haere to tatou ao maori. Tetahi mea pai kua kitea ake kite mahi hooki nei ko te puku mahi o nga tai-tamariki kite pupuri i nga tikanga maori. Ka aata akonga tena ropu hooki ki ana mahi maori, hei rakau maana ki nga whakataetae. He hanga atahua te kite i nga whakareanga o naianei e pupuri ana i o tatou taonga maori. Te haka, te poi, nga waiata maori, pakeha, me era atu tu kanikani ate maori, a te pakeha. Kua takoto hoki 1 a Turi Kara mo he kapu mo Timi Kara me Taraipine. Ka apititia ma nga take nunui o te motu ki taua ra. He ra nui tenei.