KIA TE PARAONE

Toa Takitini, Issue 100, 1 December 1929, Page 1963

KIA TE PARAONE

Atirikona Tuatahi o Tauranga. (Archdeacon Alfred Nesbit Brown) No te tahi onga ra o Tiheme 1929, i te 3 onga haora i te ahiahi o te ratapu ka tu te karakia whakamaharatanga mo te huringa o te rau-tau o te unga mai o Te Paraohe ki Niu Tireni i te tan 1829. I tu te karakia ki tona kainga i noho ai ia i Tauranga, ki runga tonu i te wahi i tu ai tona whare-karakia. Kua kore noatu te whare-karakia, ko te mea kei te tu tonu ko tana pere-karakia. No te wa ano e ora ana aTe Paraone te tanginga o taua pere. Ka mate atu ia, ka mutu te tangi tae mai kinainei. Ka wha-tekau-ma-rima nga tau ki naianei, katahi ano ka wbakatangibia, he mea ata kowhiri nga tangata hei patu i te pere. Tokorua nga kaumatua pakeha kotahi te kaumatua maori ko Te Reohau Piahana, ko ratou he hunga e mau mahara ana kia Te Paraone, mete wa e tangi ana taua pere. He mea whaka-whitiwhiti ta ratou patu i te pere, he hanga aroha nga mahi o taua ra. Ka timata te pere tuatahi, ka timata te whaka-heke mai o te iwi pakeha, kuia koroheke, taenoa ki nga kohungahunga. Ka whaka-tata te mutu o te pere tuarua, ka whakaputa atu nga minita, ka tu i roto i te whakaminenga i te wahi hoki i whakaritea hei tuunga mo nga minita. la te Rev. H. F. Hall minita o Tauranga te arahi o te karakia Rev. Manihera M. Tumatahi o Te Ngae, te panui o te waiata i te reo-maori Rev, E. M. Eruini Te Tikao o Ohinemutu te korero o te upoko pakeha, me nga kupu ki nga maori Rev. Rewi M. Wikiriwhi oTe Puke, me Archd. F. W. Chatterton o Rotorua ko te Kauhau kite iwi pakeha, mo nga mahi a Te Paraone, me nga mahi nunui o roto ite

Hahi, o roto i te rau-tau o te wa i a Te Paraone. Nga painga kite iwi pakeha, me nga painga kite iwi maori. I tata k te 400 nga tangata i hui ki tana karakia, he pakeha te hunga tokomaha, kihai i nui nga maori i tae mai ki tana ra. He mamao tonu tetahi no nga kainga maori, he ahua ahiahi rawa no te haore mo a ratou mahi kutete miraka. Ahakoa kaore i tokomaha nga maori, ma te aha, te hunga i tae mai kite whakanui i te ra. He karakia nui rawa tenei, e kore e warewaretia, ka waiho hei tohu, hei man mahara mo tenei whakatupuranga mo nga tau maha e takoto mai nei. E te Atua tohungia to iwi pakeha, me to iwi maori i roto i te pariha o Tauranga, me to pononga me Rev. A. F. Hall, me ana mahi i roto i te Hahi. I whanau a Te Paraone ki Ranana i te 23 onga ra o Oketopa tau 1840, i kuraina ki Ranana,na te Pihopa o Ranana i whakau i te tau 1823. No te 10 onga ra o Hune tau 1827, ka motuhia hei rikona, kotahi tau i muri mai ka whakapirititia. No te marama o Hune tau 1829, ka whakatika mai raua ko tana hoa-wahine i Ranana ki Niu Tireni ka u mai ki Pailiia ite 29 onga ra o Noema 1829. Inoho raua ki Paihia kite ako i te reo-maori, me nga ritenga maori katoa, e rima o raua tau ki reira ka heke mai ki roto o Tauranga, no te 6 onga ra o Hepetema ra o Hepetema tau 1834, ka noho ki Otumoetai he Pa nui i reira no Ngaiterangi. Ko te minita matahi tenei ki Tauranga, na ana i tiri te whakapono ki nga iwi i roto o Tauranga. He nui nga hapu o roto i a Ngaiterangi i maranga kite hapai ite whakapono i nga ra o mua. Hei tohu mo to ratou awhina i te whakapono, ka tapaetia kia Te Paraone e nga kaumatua etahi whenua hei tuunga mo nga mahi a te Hahi, hei kainga noho mo Te Paraone. He tokomaha nga tai-tam-ariki o Ngaiterangi o era wa i noho i roto i te kura mihana a te Hahi i whakatu ai ki Tauranga i raro i a Te Paraone. He mea tuku rangatira mai e nga kaumatua o Ngaiterangi o ratou whenua kite Hhi, mai i te tau 1834, kite tau 1863, kua maha enei tau i tu ai te Hahi i waenganui ia Ngaiterangi, ko Te Paraone to ratou minita, kua rite tonu ia he matua no ratou. Kua noho humarie te iwi, kaore he whakatupu-kino kaore he whakatonunu, kaore he aha. No te wa ote pakanga i ara ai kite Keeti-Pa ite tau 1864, ka tupu i konei nga raruraru, ka paoho ki nga wahi katoa. Ka whawhai nga iwi Hauhau, me nga pakeha. Te tukunga iho o tena pakanga, murua ake nga whenua o Ngaiterangi e te Kawanatanga ka noho kino nga kapu o Ngaiterangi, ka rorea atu ki roto i aua raruraru, nga whakahaere a Te Paraone i runga i nga korero whakapae, ka mahuetia i konei e Ngaiterangi to ratou whakapono, me nga whakahaere o te Hahi me to ratou matua a Te Paraone, i noho tahi tonu nei ratou.

mo nga tau e 29, i mua noatu ote pakanga kite Keeti-Pa. Kotahi rawa te tangata i piri pono tona aroha kia Te Paraone, ko Hamiora Tu, me tona hapu ake me Ngati-Tapu o te matapihi, tera atu ano etahi o nga rangatira o Ngaiterangi i aroha kia Te Paraone, i noho tahi tonu, i muri mai o te Keeti-Pa, a taenoa ki te matenga o Te Paraone i te tau 1884. Ka 45 nga tau ki naianei o te matenga o Atirikona Paraone, i nehua tona tinana kite Papa, ki waenganui ia Ngaiterangi, me ona hoa rangatira ka rumene atu ki tera o tatou marae, ki tera o tatau kainga. Keite waiho hei korero ma etahi tangata i roto i enei ra, nga whenua i murua e te Kawanatanga i roto o Tauranga, kua kiia na Te Paraone i mum, nga whenua o Ngaiterangi, koia te putakenga o nga mate i pa ai kia Ngaiterangi. Kaore tahi a Te Paraone i konei hei whakautu i a koutou kupu mona. Ka mutu tonu te mea hei whakahoki i a koutou korero, ko to koutou hoa ko te Wa. I noho a Te Paraone i roto i nga hapu o Ngaiterangi mo tetahi wa, mai i te tau 1834, ki te tau 1863, e rua-tekau-ma-iwi ena tau, i noho tahi ai, i roto i a Ngaiterangi, kua piri te aroha o tetahi ki tetahi, kua matua ia kia ratau, kua iwi tuturu ratou mona. Kua roa noa atu enei tau e noho ana ia ki roto i a Ngaiterangi, katahi ano ka ara mai te pakanga o te Keeti-Pa. No muri ke o taua pakanga kite Keeti-Pa, katahi ano nga muru-whenua. Mehemea na Te Paraone enei muru-whenua, e kore ia e waiho e Hamiora Tu, me era atu rangatira, kia noho i roto o Tauranga, tera ia e whakamatea, ki te kore ka panaia rawatia atu a ia, no te mea na nga maori te whenua i tuku atu, na nga maori hoki i hanga tona whare-raupo hei nohoanga mo raua ko tana wahine. Kati tena, i noho pumau tonu aTe Paraone ki roto o Tauranga, mai o te mutu-nga atu o te pakanga kite Keeeti-Pa taenoa kite ra i mate ai aTe Paraone. e ruatekau nga tau, no te 7 onga ra o Hepetema tau 1881, ka woe a Te Paraone i te moenga roa. E rima-tekau-matahi ona tau i noho ai i roto o Tauranga, e waru-tkau-matahi ona tau, i tona matenga. Kolahi te lamaiti a Te Paraone raua ko tana hoa-wahine, i whanau ki Paihia i te tau 1831, he tamaiti tane ko Maihi tona ingoa, i mate ki Tauranga i te tau 1845, ona tau 14, he uhunga nui ta Ngaiterangi mo tena tamaiti, i te ra o te nehu neke atu i te 200 a Ngaiterangi i tae kite urupa, uhunga ai ki tena taaiti. No te 26 onga ra o Hune tau 1887, ka mate te hoa wahine o Te Paraone, na nga pakeha me nga maori i tangi, taenoa kite nehu. Ko nga tangata e mohio ana ki nga korero tawhito, ka kite i te ahua o te takoto o nga whakahaere i waenganui i nga maori, me Te Paraone. E ki ana nga korero i piri pono nga maori kia Te Paraone ki nga maori.

Itu te Komihana ite tau 1927 kite uiui i nga whenua raupatu timata mai i Opotiki, nuku mai ki Whakatane, i mutu mai ki Tauranga, ko te whakatau a te Komihana, me utu e te Kawanatanga ki nga maori, tetahi moni e rite ana mo aua wherlua i riro raupatm I whakaae te Kawanatanga ki tona he, me ana whenua i murua mai i nga maori. Mehemea he tika te korero whakapae, mo Te Paraone e korerotia nei, nana i muru nga whenua o roto Tauranga,—l hea aua tangata e ngaro ana kite whakatakoto i ta ratou whakapae mo Te Paraone? Na te roia o te Karauna i panui i te ra i tu ai te Komihana ki Tauranga he mea hahu mai roto i nga korero tawhito, e ki ana taua rarangi —< He mea tuku etahi whenua kia Te Paraone, e Hamiora Tu, rangatira o Ngati-Tapu, me era atu rangatira o Ngaiterangi, hei whenua tuunga mo nga mahi a te Hahi i roto o Tauranga. Tera etahi tekihana kei roto i te Taone-hipi o Tauranga, kua oti te Karauna-karaati ki nga rangatira o roto i nga hapu 0 Ngati-Pikiao He mea pehea i pa ai, a Ngati-Pikiao ki enei whenua? He mea marama tenei, e hara ia Te Paraone, 1 hoatu mo ratou e hara ia Hamiora Tu, me era atu rangatira o Ngaiterangi i tuku kia ratau. Engari naw 7 ai oti? “Mene, Mene, Tekere, Uparahine.”