TIROHANGA WHAKAMURI KI NGA MEMA MAORI

Toa Takitini, Issue 100, 1 December 1929, Page 1945

TIROHANGA WHAKAMURI KI NGA MEMA MAORI

1867—1929 No te tau 1840 ka ‘hainatia’ Te Tiriti o Waitangi, otira no Oketopa 10th, 1867 katahi ano ka paahitia te tare whakamana i Te Maori kia noho i roto i Te Whakaminenga Nui Tireni. Timata mai i tana tau tae mai ki tenei ra ka ono tekau ma rua nga tau ara nga tuunga Paremata o Nui Tireni nei. Koia enei ko nga ingoa o nga Rangatira Maori ote motu i taea te tirotiro haere i uru ki roto i Te Paremata hei mangai mo te Iwi Maori: — Waipounamu: — —7O Hoani Patihana 1871—78 Hori Kerei Taiaroa 187981 Ihaia Tainui 1881 —84 Hori Kerei Taiaroa 1885 —1911 Tame parata —l7 Taare Parata 1918—21 Hopere Uru (John Hopere Wharewiti 1921 — Hape Uru 1928 — Tuiti Makitanara

T aihauauru :— 1868—70 Mete Kingi Paetahi 1871 — Wiremu (Te Kakakura) Parata —79 Hoani Nahe 187984 Wirmu Te Wheoro —B7 Puke Te Ao (mate) 188793 Hoani Taipua 1894—96 Ropata Te Ao 1897— 1911 Henare Kaihau 1912 —29— Ta Maui Pomare Taitokerau: — 1868 70 Pererika Nene Rahera 187175 Wiremu Katene 1876—79 Hori Karaka Tawhiti 1879i — Hone Mohi Tawhai 188486 lhaka Hakuene 1887 Wiremu Katene —9l Hirini Taiwhanga (mate) 1891—93 Eparaima Mutu Kapa 1894—1908 Hone Heke (mate) 190921 Doctor Te Rangahiroa —29 Tan Henare Taira whiti:— 1868—70 Tareha Te Moananui —7B Karaitiana Takamoana 1879-—B4 Henare Tomoana 1884—87 Wi Pere 187893 Timi Kara 189495 Wi Pere 1905 1929 Hon. Ta A. T. Ngata Nga Mema o Te Whare Ariki:— 18721887 Hon. Hone Mokene 1872 —87 (Ka mate) Hon. Wiremu Tako Ngatata (Hauauru) 1879—80 (Koriwhai) Hori Kerei Taiaroa 1887—97 (Ka mate) Hon Rapata Wahawaha (Tairawhiti) 1898 — 1904 (Ka mate) Hon. Henare Tomoana (Tairawhiti) 1903 —10 (Ka rautu) Hon, Wherowhero Mahuta Potatau 1912 (Ka mate) Hon. Tame Parata (Waipounamu) 1913 (Ka mutu) Hon. Wiremu Kerei Nickora (Hauauru 1913 —29 Hon Rikehana (Taitokerau) Timata mai i te wa i uru ai he mema maori tae mai ki tenei ra he nui nga uiui tanga kei te pai, ranei kei te kino ranei te urunga atu o te maori ki roto i Te Paremata o te Koroni. He maha nga tikanga me nga ture i paahitia mai i Te Paremata kei te taumaha ki te iwi maori me nga tikanga na Te Paremata i titiro ka ora etahi tangata me etahi iwi i nga whakatau me nga whakaritenga he a etahi ropu.

Otira ko te mea whakamiharo ina ata whaka takina ko te ahua o te pootitanga a nga rohe nei i o ratou mema, ka kitea te kaha kite whai haere ite hunga taitamariki hei arahi, hei mangai mo tena rohe mo tena rohe. Titiro iho ki Te Waipounamu. Timata mai i a Tare Parata heke iho kua timata te kowhiri i te tamaiti matau hei reo ki te whare, Hopere me HapeUru heke iho kia Te Tuiti Makitanara. Titiro iho ki Te Tauhauauru, kei a te Maui Pomare tera nohoanga. Kei te Tokerau ka kite tatou na Hone Heke ka timata mai i te ropu tamariki, heke iho kia Takuta Te Rangihiroa, heke iho kia Tau Henare. Kei Te Tairawhiti nei ko Ta Apirana Ngata e tu nei, mai ano o te tau 1905 ki tenei ra. Ko nga mea i whakataetae ko Wipere ko Mohi Te Atahikoia ko Ihaia Hutana nga kaumatua me nga taitamirki o roto o aua ra. Ka rua tekau-mawha nga tau e tu ana a Ta A. T. Ngata hei mem a mo Te Tairawhiti, a kua ekengia e ia te tuunga nui 3pa ana ki te taha maori, ara te tuunga Minita mo nga Mea Maori. He turanga tenei kihai i ekangia e etahi atu mema maori. He tohu tenei no te whakaatu a te wa kua tawhai whakamua te iwi maori ina hoki i homai ai tenei tuunga nui ki tenei o tatou. Ahakoa e torn torn ana, kei te haere a muri te reanga tamariki.

I ekengia ano e Ta Timi Kara tenei tuunga, mo te rohe pooti pakeha o Turanga tae ahu ki Te Pirimia-Awhina mo Nui Tireni.

I ekengia e Ta Pomare tetahi wahi o tenei tuunga ara koia te mangai ote iwi maori nui tonu mete Minita hoki mo nga Moutere Maori. Otira he honore nui i riro mai i a Maui ara ko te rironga mai o Te Minita Mo Te Ora, mo te motu katoa, a, na te Kawanatanga o Kooti ka tukua kia langa. I riro mai hoki i a Takuta Te Rangihiroa te tuunga mangai mo te Iwi Maori i tona wa poto i te whare.

Otira ko te timatanga o tenei whakatu mangai mete iwi no Mahuta mai, i uru ai ia kite whare na taua ahua. Na Tareha “Ko te po kia moea ka ao te ra.”

Na Karaitiana “Kaore he painga! Ma te reo kihi ka mama!” No te takiwa i a Henare Tomoana ka tu ko Te Kawanatanga 0 Hall ka tukua mai kia ia te tahi wahi o te mana minita maori 1 tono ia kia homai kia ia te mana motuhake ki runga i nga whenua maori (i taua wa e whitu miriona eka) otira kaore i whakaaetia e tona kawanatanga. Katahi ia ka mahara he aha te pai kite noho i runga i tera tuunga kore mana noaiho. Ka tohe ia ki tona Pirimia kia homai taua mana kia ia, no te korenga e whakaae, ka tae kite pooti turaki ite kawana-

tanga, i runga i te tohutohu a te taha turaki ka whakaarotia tona tono e ratou ina tu ratou hei kawanatanga ka rere ia ki te taha turaki kawanatanga ka hinga tana kawanatanga o Hall. Kaore pea i tae kite rua wiki e tu ana taua kawanatanga nei ka hinga. Kaati koira te rongo nui o tera kawanatanga ara ko te poto o tona tuunga, i runga i te mahi a taua kaumatua ona pai me ona he ano; i runga i te rika kia whai mana ia kite whakahaere i nga whenua ote iwi e pokea kinotia nei e te pakeha me nga apiha kawanatanga o era nga raOtira i kite ia ite tahangoi o tona ahua ki roto i tera whare, koia ka titoa nei e ia tenei waiata:—

Tenei ka noho i te Paremata Parara kite uru nga whore o Kuini. Nga ivhare tenei e mahia atu nei Nga ture kihino mo te iwi maori na!

E noho nga iwi i runga rangi totohu Ka maewa noa ra i runga rangi kekeivha. Nga waka uru mate mo te iwi maori na! Ko Taiaroa rate heti o nga mema. Nana te motini mo te motu katoa. He aroha noake nga iwi o te motu I tu mai ai e a Te Mohi Tawhai Te mema o Ngapuhi e rapu nei te oranga e! Kumea mai rate pooti kia piri, Hei ngaki i te mate mo te iwi maori. Piki ake matou ko aku hoa ki runga , He whakaaro kotahi piri tonu matou. I hokona kite moni ka hinga nei matou na. Tera koutou kei te tuku kahiti Kite tumuaki e nga kooti whenua. Ka noho i reira ko nga kai-tawari. Ko te mea tera hei huna atu e I te mana nui tonu o te iwi maori na! Tenei ra e te iwi ko te mate i o memo*. Ko turi ko whango e ko pohe i aku whatu, Huri kaurapa noa te tinana i te ivhare, Tu tahanga noa te marae o te pakanga, Ko te kapetautanga te arero i roto ra e! Ehara a Kerei i te hoa piri pono. Mo te iwi maori e kimi nei te oranga Na ana nei hoki ra ka raru te Ati Awa. I mau ai a Te Whiti i runga o Taranaki Na ana nei hoki ra ko te pire reiti, Ko te tiuiti e, ko te heti o Kuini na!

Na Wipere “Whakamahia te whenua kite kaanga.” Na Timi Kara i runga i te takatu o te pakeha kia tukua nga whenua maori ki a hokona kia whakaritea te maori kite pakeha “Taihoa.”

Na A. T- Ngata “Kia kaha kite mahi, kite whakakaporeihana, kite whakatopu paanga whenua.”

Koia tenei ko nga reo kaha e paaha ana i roto i nga rohe e wha o te motu a kei Te Tairawhiti rawa e tino kaha ana tenei reo i roto i enei ra.

Ka rua tekau ma wha enei tau e penei ana te reo kite Tairawhiti, i roto i tenei ra kua tu mai a Ngata hai Minita Mo Nga Mea Maori, a kua kaumatuatia kaore ki waenganui i a tatou anake engari kite motu katoa me ana kupu tohutohu iaia e penei ana me tatou nei, kaati i a ia kua tu nei hei Minita mo Te Kawanahanga a he Kawanatanga kei te tu oioi noaiho, na reira e tika ana kia pan nga kaha o te iwi nui tonu kite tono tono i nga mea katoa, moni mai, whakatau mai, mahara mai mo te taha o te ora tinana, me nga mahi whakanohonooho whenua, whakawhiwhi ranei kite whenua.

Kaua hei hoki i te waewae tutuki, apa ano hei te upoko pakaru.” Ana etahi o tatou mema me o tatou hoa kei te whare e whanga mai ana kia hoatu he mahi ma ratou. Kei te kaha a Maui, a Tau Henare, a Te Tuiti Makitanara, me Te Raumoa ratou ko ana tamariki o tetahi wahanga o Te Ropu o Whanganui-a-Tara kei te rika katoa mai kite awhina i te iwi.

Mo te patai a nga mea e tauhou ana “Ko wai tenei ropu aTe Whanganui-a-Tara?” Kia mohio mai koutou ko te ropu taitamariki kei Poneke e noho ana ko Witako to ratou Kaumatua ma ratou koutou e whakatangata whenua ki nga mea katoa e hiahiatia ana e koutou, ahakoa no tewhea hau koutou e haere pohe atu ana ki Poneke mo a koutou nei mahara maha, ma taua ropu koutou whaka tangata whenua ki a koutou taonga e hiahia ana. Kei Akarana ko tera ropu ara “Ko Akarana Association” hei mokai hei rangatira ranei mo koutou.

Kei Te Waipunamu ko Te Ropu o Murihiku. Kei Wanganui ko Te Ante Kareti Old Boys’ Association. Kei Turanga ko Te Y.M.P. Kei Te Wairoa ko Te Kahunganu Welfare League- Kei Heretaunga ko Te Heretaunga Ropu. Kua tu mai hoki to Matatua Ropu.

I whakatuturia enei ropu i runga i te mahara kia puta he koha ma te hunga taitamariki kite iwi.

Kei te kitea whanuitia ake te haeretanga whakamua o nga mea katoa, ahakoa kei te takitahi te tu mai i tena wahi. E tika ana kia mana nga tumanako, ara kia nui nga toa i tena huarahi i tena huarahi, i tena mahi i tena kaainga i tena

marae, me nga huihuinga tangata. Titiro ake tatou ki nga huarahi o te whakapono, katahi ano ka ata kitea te nuinga mai o nga tuunga upoko mo tena wahi mo tena wahi o nga mahi niinui o tatou haahi ahakoa he aha tona ahua. Kua tatanga te whakaaro mete huri ote ngakau kite taha Atuatanga, he Pihopa enei kei Te Haahi Mihingare, kei Te Haahi Katorika, kei Te Haahi Tuawhitu, kei Haahi Weteriana, he Tohungatanga kei Te Haahi Momona, he Mangai kei Te Haahi Ratana, he Pihopa kei Te Haahi Ringatu me era atu Haahi Maori e tupu haere nei i roto ite iwi. He tohu katoa enei no te haere whkamuatanga o te iwi. Kei te marama ano hoki nga whakaatu, kei te haere mai te wa e kotahi ai. Heoi te mea inaianei ko tena haahi kei te noho tumanako kia hui mai ki tona haahi ki tona haahi. Kua ara nei nga Kai Hautu o enei tu waka whaka-te-wairua he mea tika kia huihui ratou me korc e hui nga haahi i runga i nga kupu marama o roto i te karaipiture, hei reira kite ai te mea tohetohe, te mea pohepohe, te mea moemoea, te mea tauwhainga kite marama noaiho ote huarhi kite mea tika. Kua kaumatuatia o tatou kai hautu i enei me era atu tikanga epa ana kite iwi nui tonu kite tangata takitahi ranei, na reira te pai o te hui ki tetahi marae tu takawaenga, hei reira koutou, aku Toa Takitini whakapau ai i o koutou kaha, whakatakoto ai i o koutou maramatanga mo te huarahi e kotahi ai te hapai i te hoe a te iwi nui tonu me kore e kitea nga tai o Tangaroa hei whakaunga i Te Waka o Te Whakapono i te ra e whiti ana. Kua mene nga kaumatua kite po ako a ratou i tumanako ai i wawta ai kaore i kitea e ratou nga hua, ahakoa te Karaipiture, Te Tiriti ranei o Waitangi, nga Mana Motuhake ranei i wawatatia ai e ratou; i te tino Mana Motuhake ngawari ranei, kaore i kitea. I mahue pea te manu i roto i te ringa, katahi ka tawhai atu kite mea i moemoetia atu i roto i te ngahere? Kua riro mai i nga tamariki, i nga mokopuna te ra nei, Whakamahia te morehu whenua! Hokona te taima! Piki ake i raro, mete ngakau whakaili! Kia harikoa ai ina eke ki runga i te pae. Koia tenei ko Te Mana Motohake ngawari, i tino tautokona e etahi o koutou matua me o koutou tupuna. Ko tetahi wahanga ito ratou kaha kite Mana Motuhake tuturu (Absolute) . E rua enei tono e haere katoa i raro ita ratou whakamaoritanga i Te Tiriti o Waitangi. I pau o ratou tino ra, o ratou tino tau kite moumou mo tenei ahua. I haere a iwi tonu ki tena hui ki tena hui moumou ai i te wa i te kai i te moni i te whenua. I roto i tenei ra kei te matau rawatu koutou ki o koutou

kai hautu marama, ka hui ki tetahi marae tu-a-takiwa (neutral) ki reira koutou whakahaere ai i tetahi ahua hei painga mo apopo. Kua haere whakamua koutou, kua maanu kei te huarahi marama rawa, kaati kia kaha kia marama, tangohia te kopani o nga kanohi whakatinana, whaka-te-hinengaro. Tuhia mo nga mea kei te kitea e he ana, engari whakapaua te kaha kite manaaki ki te mahi ite whenua, ki te whakamahi hoki • i* a ua Im n & a rGI ° kia noho ora roa ai ki te whakataki i le Rongopai o Te Rungrawa, me Te Ahuwhenua, e kitea atu nei nga Hua Atahua. Na te reo pea o te wa, na te tutuki ranei o nga whakaaro me nga poropititanga ma te penei o te mahi ka puta he koha ki te iwij koia enei tapuwae, enei pua-a-wai, enei matohu whakapaipai mo te haere whakamuatanga o te iwi, mo te wnakarongo kite reo karanga mete reo tohutohu ote wa Rte iwi in a ran ! Tapiki; Kia Kaha! ™ Kua no ‘Tekau-ma-rua tenei, nga tau o te urunga o te Maori ki roto i Te Paremata o Nui Tirenei, a tena hoki e itea e koutou i runga i te Kohiri i nga tikanga manaaki pai, moumou-kore i te Taonga, ka apiti ki nga matauranga pai ote pakeha mete matauranga-tu-a-rangatira, te whika tika, te reta atahua, i tuhia i runga i te kaupapa karaitiana, Ka marama ki te rapu i nga he me nga mte o nga ra ka mun ka tatanga hoki te waihanga i nga rongoa e ora ai aua mate i roto i Te Paremata a enei ra e heke iho nei. Ka pu te ruha! ,E hao te rangatahi!”