PIWA TAIPO (Typhoid Fever).

Toa Takitini, Issue 83, 1 July 1928, Page 820

PIWA TAIPO (Typhoid Fever).

T. I-RE PA, M.8., Ch.B. (Ko te timatanga o enei korero kei te pepa o Aperira p. 768.) NGA TOHU 0 TE PIWA TAIPO. He maha nga tohu ote mate nei. Heoi ano nga mea e tuhia i konei ko enei. Tuatahi: He ivera te kiri. Mehemea ka torn nga ra e wera ana te kiri, me maharahara; ka wha ra, tae atu kite rima, me haere kite takuta, kite neehi ranei; ka tae kite wiki e man ana taua wera, he piwa taipo, Tuarua: He anini te mahunga. Kaore e mutu ite ra kotahi, ite rua ra, ite torn, i te wha, tae atu, kite rima. Kia tae kite wiki ka ngaro haere taua anini. Tuatoru, he toto no te ihu i roto ite wiki tuatahi. Tuawha: He matotoru no te arero, mete ma a runga mo nga ra e torn. Tae rawa atu kite wha o nga ra kua paruparu te ahua o taua arero. Tuarima he torohi. Otira ko te mea nui ko taua wera. Ka roa tonu te wera me whakaat uki te takuta, kite neehi ranei. Te ingoa tuatahi ote mate nei: Ko te “Piwa man rod!’: (continued fever) e toru wiki hoki tae atu kite ano wiki tona roa. No reira me mau hei tikanga pumau ma te tangata: rongo ana i te wera mate, maharahara ana. Rua tahanga nga ra e mau ana taua ivera, haere ana kite Neehi . Kaore noa hoki he utu ote haere kite neehi, ote karanga ranei ia ia. Mehemea hoki ehara ite piwa taipo, kaore he he ote tupato. Kaua e hianga kite mate nei. Ina ra, kauaka hei rongo tonu iho ite mate, ka haere kite mahi. Ko te haraki tena ote mate ngi. Kei whakamanamana te tangata ki tona kaha tinana, ka whakakaha ia ia kite haututu. Ko te kai-whakaka he tena ite mate nei. Ka kaha te tutu, ka kaha te mate. Ko nga tangata hau-tutu i te timatanga o te mate, e aitua ana ite mate nei. He ture pumau tena no te piwa taipo. NGA TOHU TAUMAHA. Ko nga tohu enei hei whakaatu kei te taumaha te mate. 1. Ka pupuhi te puku. , 2. Ka ngutu ngutu alii. 4. Ka piki te wera ote kiri kite 104 degrees F. mo te nuku atu i te toru ra. 5. Ka puta te toto ite where. Taua toto he pango: rite tonu kite ngarehu te pango. 6. Kaore e moe i te po, i te awatea. 7. He torohi: Nuku atu i te ono parunga i te ra. TIAKI ME TE RONGOA I TE MATE PIWA TAIPO Ko tetahi tenei o nga mate e taea te arai: ara, o nga mate e kiia nei e nga tohunga he 44 preventable diseases.” Nga mate e taea te rai kaore i tika kia mate i a ratau te tangata. Mehemea ka pangia te tangata o roto o te pa e tetahi o tenei momo mate, kaore ite kaha te arai. Kite hemo te tangata ite 44 preventable disease,” e tika ana kia pouritia, notemea, kei te hunga

arai te he. Titiro tatau kite taha pakeha. He uaua te rangona e pangia ana tetahi o ratau ete piwa taipo. He aha te take? He marama no tera hunga kite arai atu ite mate nei, Ko te whakaaro tuatahi tena ma tatau ko te arai atu i te mate. Kua rua tekau aku tan e takuta ana. I roto i ena tan, kua nuku atu ite 200 nga turoro ote mate nei kua mahia e an. E torn ano o tena hunga i aitua i raro i tooku mana motuhake ake. Ko nga korero mo te tiaki o te mate nei ka tuhia nei, ko nga korero kei te mau i roto i tooku hinengaro, i man i roto i enei tau e rua tekau, ite tiakanga i tenei 200 turoro. No reira c tika ana pea kia whakarangona te reo o te rata kua penei rawa te roa o tona piri kite mate nei. TAKE TUATAHI: Ko te karapoti ite mate kia whaiti. Ki te pa te mate nei ki tetahi ote whanau, ote pa ranei. Kaore e taea te whakamutu tona 44 ngau ” i raro iho i te torn wiki, tae atu kite ono. He mate roa hoki tenei. Heoi ta tatau he arai ia ia ki tona tangata, mete 44 taiepa ” i te toenga atu o te ivhav.au, ote pa ranei, kei pangia e ia. He mahi tohunga ano tenei. Mehemea he whare ruuma kotahi nei te whare, me hanga he teneti mo te turoro kia tawhiti atu. Me tup a rawa te teneti kei haea, kei turakina ranei ete hau. Mehemea he whare wha ruuma- nei, me wehe tetahi o nga ruuma mo te turoro. anake atu. Kia kotahi, kia rua ranei o te whanau hei tiaki. Ko nga mea pakupaku ote whanau kauaka e tukua ki roto i taua ruuma. NGA PAEPAE KAI: Me motuhake nga paepae kai ma te turoro: ara nga pereti, nga kapu, nga naihi, paoka, pune, me era mea katoa. Tera ano nga kapu whangai turor,o kei nga toa o nga wahi katoa. Ka mutu te kai ate turoro, te inn wai ranei, miraka ranei, me riringi ona toenga ki roto i te tahi paepae: ara tini karahini: Me paera ona paepae kai katoa kia tekau meneti e takoto ana i ro wai koropupu. Ka whakamaroke, ka whakaputu ki runga i tona tepu motuhake i roto i tona ruuma. Ko nga toenga kai, toenga wai i roto ite tini karahini me paera ano. mo te tekau meneti ka riringi atu ki waho. Ona tauera kai, tauera konohi mona anake. Kauaka ona paepae kai hei horoia kite tvai horoi o nga .paepae. kai a .te katoa. NGA KAI-TIAKI: Te tikanga tika ia, ma te neehi whai tiwhikete e tiaki te mate piwa taipo. Kua whakaakona hoki ia ki nga tohutohu ote tiaki ite mate nei. No reira, mehemea he neehi e tata ana mai, me karanga kia haere mai hei tiaki, hei tohutohu ranei. Ko enei tohutohu mo nga mea tawhiti i nga neehi, i nga takuta: ara, mo nga tangata o Maunga Pohatu, o Te Whaiti, o Ruatahuna, o Maraenui, o Omaio, o Te Kaha, o Raukokore, o Whangaparaoa me Potaka. Tuatahi mo nga Kakahu. Me tuitui he kaka kareko hei uhi i nga kaka ote kai tiaki; penei mete kaka ma ote minita karakia nei. Ka

tomo ki roto ite ruuma, ka kakahu i taua kaka. Ka puta ki waho, ka unu. Tuarua mo nga ringaringa. Me tango mai he peihana motuhake hei takotoranga wai rongoa hei horoi i ona ringaringa. Kite kore he peihana me tini karahini noa. Kia tata tonu te ki ite wai. Ka riringi iho he Jey’s Fluid ki roto. Me whakaaro noa kia rite te rahi kite rahi e pan ki roto ite tepara puunu. I nga wa katoa epa atu ana ona ringa ki te turoro, me horoi ona ringa kite wai nei i muri 'lho. Kanaka tenei tohutohu e takahia. Ki te takahia, tera ka piri mai nga purapura piwa ki runga i ona ringa ka nanao atu ki te kai, ka pa ki runga i aua kai. Ka kainga e ia aua kai, ka uru ki roto ia ia aua purapura, ka pangia ia. Engari mehemea kua pangia ia ete piwa i mua atu, kaore noa ia e tino whakatupatotia mo tenei taha ote mahi. Kaore hoki te mate piwa taipo epa tuarua ki te tangata. Ahakoat he mau mimi tona mahi, he mau paru ranei, he uhi noa atu ranei i nga kaka o te turoro, me horoi rawa ona ringa i muri iho. Me tauera motuhake ano mona. TUATORU: Nga wai unu, me nga miraka ma te nuinga o te whanau me paera rawa, hei patu i nga purapura o te mate. TUAWHA: Te tikanga tino tika, kauaka rawa tetahi tangata e haere ki roto ite ruuma ote turoro. Mehemea kite haere, kauaka hei hongi, hei kihi ranei. Me horoi nga ringa i muri iho o te whariru-tanga. TUARIMA: Ko nga mea o te iwi kaore ano kia pangia e te piwa taipo, me haere kia 44 werowerotia ” e te neehi ki nga rongoa ate Tari ote Ora (Inoculation). Engari kauaka e haere i te wa kua puta te mate piwa ki tetahi o te whanau, ki te takiwa ranei. Taua rongoa 44 werowero ” hei karo ite mate. Ko iana e ahuwhenua na nga neehi kite mahi i taua mahi. Engari ki te mahia itewa he piwa taipo kei te tata mai, aka pangia tetahi i 44 werowerotia ” tutata-tia, ka tahuri mai taua rongoa hei hoariri ara ka aitua te tangata. No reira kia tawhiti noa mai i nga paanga piwa ka haere kia 44 werowerotia.” TUAONO: Me arai nga kai a te hunga ora kei nohongia e te range. Me uhi ki te 44 butter-muslin ” ranei, kite 44 pepa paraone ” ranei, ki te 44 tauera peeke ” ranei, ki etahi kaka noa ranei; i te mea tonu e uhia ana nga kai kei eke mai te rango. Ko te rango hoki tetahi o nga kai-mau haere i te purapura o te mate piwa taipo. Ko nga mea e taea e ratou, me hanga he 44 kapata”; me tini puareare me wire gauze ranei mo nga taha. Ko te tangata e hiahia ana kia, taha ia ia te wero a te piwa taipo, kia kaua rawa e hapa ia ia enei tohutohu. MO TE TAHA KI TE TURORO. Me takoto te turoro i runga ite moenga. Kauaka hei maranga mai mo te ono wiki. Kia rua nga tangata hei tiaki ia ia: Kotahi mo te awatea, kotahi mo te po. Kauaka rawa hei mahue noa te turoro, kei mahi i nga mahi he. Kauaka hei heke ki raro ote moenga kite paru, kite mimi ranei. Me Taria te roanga.