"TURANGA TANGATA RITE": "TURANGA TANGATA NGARO".

Toa Takitini, Issue 74, 1 October 1927, Page 672

"TURANGA TANGATA RITE": "TURANGA TANGATA NGARO".

E torn nga iwi motuhake o Turanga. Ko Eongowhakaata, ko Ngai-Tamanuhiri, ko Te-Aitanga-a-Mahaki. He rohe motuhake o enei iwi. Kia Rongowhakaata Tuturu e piri atu ana a Ngati-Maru me Ngai-Tawhiri. I nga tau 1868 ki 1877 ho iti rawa atu nga pakeha ko te mana o te whenua i te Maori. He malm nga ingoa rongonui o tana wa. I rokohanga e tana wa aTe Kani-a-Takirau, a Te Eketu-o-te-rangi, a Kahutia, a Paratene Turangi, a Wiremu Kingi Paia, aTe Waaka Mahuika, a Te Waaka Mangere, a Eaharuhi Eukupo, a Te Meiliana Hohoro, aTe Matenga Tama-i-oria a Hineikoia, a Paora Pomare, a Te Matenga Tukareaho, a Te Waaka Perohuka, a Eangiwhaitiri, a Tarnati Te Eangituawaru, a Henare Ruru, a Ihaia Te Noti, a Te Poihipi Eangiwhakamoea, a Te Eangiwhakataetaea, a Kaumoana, a Tawheo, aWi Te Honotapu, me etahi atu. No nga tau i muri rnai, ara no te 1869 ka aim mai kia tatau nei, ka kohiri ake ko a ratou tamariki mokopuna hold. Ko te wa terra o te Kooti whenua. Ka whakaputa i kona a Riparata, a Wi Pere, a Te Otene Pitau, A Hirini Te Karri, a Keita Waore, a Pimia Aata, a Tamihana

Ruatapu, a Anaru Matete, a Hoani Ruru, a Rapata Whakapuhia, a Paora Haupa, a To Wherakaraka, a Petera Te PTiwirori, a Henare Kakapango, a Panapa Waihopi, a Hori Hiko, a Te Peka Korekere, a Anaru Ratapu, a Karaitiana Taro, a Raniera Turoa, a Te Matenga Taihuka, a Hape Kiniha, a Hirini Haereone, a WiParaone, a Tiopira Tawhiao, a Karaitiana Rum, a Pa Ruru, a Hapeta Kuare, a Hoera Kapuaroa, a Ruka Te Aratapn, a Rawiri Karaha, mete tini noaiho ote tangata ko Te Matenga, Taihuka anake te morehu e ora nei. I tenet ra, ara i roto i nga tan e 50 o te whakanohoanga o te Pakeha, kaore i arikarika te huripokitanga o Turanga kua riro katoa te whenua ite Pakeha. He iti nei nga paku i toe iho ki nga uri oto hunga i runga ake nei. E whiwhi ai te tangata ki ona eka mania nei me hoko mai i te pakeha mo etahi moni nui! Kua ngaro te whenua; no reira ka ngaro ano te tangata me tona mana. Whakaarohia hohonutia tenei ahua. I roto i nga tan e 50 noaiho, haere atu ana a Turanga i te ringaringa o ran o tangata! A Turanga te putahi ote Tai-Rawhiti; te kohanga o to iwi; i tenei ra kei te'Pakeha! He iwi ano o enei tangata. Ite mea kua riro te whenua kua mana-kore nga uri. I tae pea kite kotahi miriona nga eka whenua o te takiwa o Turanga i raro ia Rongowhakaata, ia NgaiTamanuhiri, ia Te Aitanga a Mahaki, me Ngati Konohi. I te pootitanga ka taha ake nei i raro iho i te 800 nga: pakoke i pooti ki nga \Ehare-pooti o Turanga. Ko etahi o nga hapu kua ngaro rawa atu. Ko nga ingoa anake e rangona ana. Ko Rongowhakaata Tuturu, ara ko Ngati-Kaipoho, kua tino ngaro rawa atu, Ngaro whenua, ngaro tangata, ngaro mana! 3vo ona raarae anake ko Pakirikiri raua ko Manutuke e rangona ana. Ko te Aitanga a Mahaki kei te tala haere ano te ngaro. Tna te patai Ida tatau: He Aha tatau i kore ai e kaha kite tiputahi mete pakeha? Enei tan e rima tekau ka taha nei he tan rangimarie: kaore a tatau pakanga kite pakeha. Enoho ana tatau i runga ito aio. Otira i roto i enei tan ngaro pai te tangata o Turanga. I roto i enei tan e 28,220 nga pakeha o Turanga. No Kihipane taone anake 18,675. I tenei ra, kua tarewa noa enei whakatauki: “Ka tore Raua; ka tore Pipiwhakao.” “Tini whetu kite Rangi ko Ngati-Maru ki raro nei.” Na enei whakatauki i whakaatu he tini te tangata i nehera.