NGA TAKARO.

Toa Takitini, Issue 66, 1 February 1927, Page 536

NGA TAKARO.

HE KUPU WHAKATUPATO. (Na R. T. K.) O nga iwi nunui onamata ko nga Kariki te iwi kaha, te iwi tino ngakau-nui atu, ki nga mahi takaro. 1 te mea e haere tuhanga ana ano nga tipima o te Ingarihi kna whiwhi ke.ratou ki nga matauranga hohonu, kua waihotia e ratou te takaro hei tikanga whakataetae. Ko te oma roa i te ao kua huaina ko te reihi Marathon —he kupu Kariki tenei; ko te huihuinga takaro 0 te ao katoa kua huaina ko nga takaro Olympic—he kupu Kariki ano, Ko te tino papa takaro o nga Kariki i tata ki Koriniti, nakonei i nga korero a Paora Apotoro kite hunga o Koriniti he nui ana kupu i ahu mo te takaro —he iwi kua mohio ra hoki ki te takaro- I mea a Paora, Kahore oti koutou i matau kite hunga e oma whakataetae ana, e oma katoa ana ratou, kotahi ano ia mana te utu whakahonore?” (1 Kori. IX. *24.) Ite tino ngakau— o nga Kariki ki nga mahi takaro e whakamoroki ana nga taitarna i o ratou hiahia, e pehi ana 1 o ratou tinana i nga wa katoa ara e tereina ana i a ratou. Ko te tama e puta ite omaoma ka tiparetia ete kingi kite karauna rau rakau. Koia nei te '“utu whakahonore,” ko ia nei te “karauna pirau” e kiia ra e Paora no te mea he ran rakau c kore e roa ka ngingip ka maroke, otira he taonga tino honore ki te Kariki Ehara te takaro i te mahi ; ko tona tino tikanga hei whakamahorahora, hei whakapakari i te tinana kia kaha ai mo nga mahi piimau, mo nga mahi tika. Ko nga tangata e tino tika ana kia takaro tonu ko nga tangata kei ro whare nei a ratou na mahi, ko nga tangata ranei he mahi hinengaro a ratou. Ko nga tamariki kura, ko nga tangata kareti nga tangata tino tika kia takaro tonu. Hai aha te takaro ma nga tangata ahu whenua kei te pakari tonu nei o ratou tinana? Heoi ano ra hei ngahau. -+

Ehara te takaro i te mahi; ehara te takaro i te mahi moni. Ko te ture rangatira o te takaro Ida kaua rawa e utua te tangata. Na konei na te utu, na te utu kore ranei i wehewehea ai te takaro Ida rua nga ropu: ko te ropu utu ara ko te professional ko te ropu —kore ara amateur- Ko te taha utukore o te putupooro ko te Rakapi (Rugby) ko te taka utu ko te Riiki (League). Ko te Oro Paraki, ko te tiima Maori he Rakapi. I puta lie panui i Te Toa Takitini kia kohia he moni hei oranga mo te tiima Maori, no muri mai ka whakakorea taua tono, he takahi hoki i te ture tapu o te Rakapi ara kia kaua rawa he moni ma te hunga takaro. He tino kaha tenei ture ki Ingarangi. Ko te tupato kei uru nga mahi moni ki nga mahi takaro ka kino, ka ngaro te taha takaro, ka utu kite moni nga tangata purei kia hianga, nga rewhari ranei kia whakatau he. No mua noa atu i a Te Karaiti te aronga nui o nga Kariki ki nga mahi takaro otira i u pu ratou kite ture amateur ara kore utu na reira hoki i whakaritea ai he rau rakau noa hei utu whakahonore. Ko te men nui o te takaro ko te takaro, ko te ngahau ahakoa tu, hinga ranei. Ko te tino tangata, kaore ona pouri ina hinga ia, hinga ranei tona taha, a kite tu kaore e whakamanamana kaore e tawai. I rongo au tangi ai nga kaumatua 0 tetahi hapu Maori ina hinga to ratou tiima putupooro. Ehara te takaro i te tupapaku; i te parekura ranei Ida apakuratia. He takaro, he rekareka, waiho ite takaro ite rekareka., Ko te mea nui o te takaro ko te takaro ano, ko te whakaoraora i te tinana engari ra ki te wild he aha hoki te he, he pai tena. Ko te tinowhakaaro o te Maori ki tenei mea kite takaro ko te taonga: he kapu, he hiira, he poura-roohi he aha ranei. E ki ana ko te Maori he moumou noa te purei ki te kore he kapu. Ko tenei whakaaro he taina no te professional ara no te utu. Ko te kapu he tohu kau no te wininga pera mete karauna rau rakau a nga Kariki engari ia ta nga Kariki he mea niemeha noa iho ehara ite hiriwa ehara i te koura. Ko te mea nui ko te wininga ehara i te kapu. Kahore he honore o te kapu ki te kore i wini engari he honore tonu to te wini ahakoa kore kapu. Kaore he kapu i waenganui i Kin Tireni me Ingarangi mo te purei putupooro,*i waenganui ranei i Ahitereiria me Ingarangi mo te kirikiti. Ko nga kura, ko nga kareti rangatira, kaore e purei putupooro ana mo te kapu. Ahakoa kore kapu ko taua ngahau tonu, ko taua kaha tonu, kaha atu ranei. Ite wininga o te kapu i tetahi hapu ka tu te hakari, ka haere nga whai-korero; ka tapaea te kapu ki to ratou rangatira. Ka pupuri te kaumatua nei kite kapu katahi ka puaki ia ia enei kupu:— Katahi e te Ariki, ka tukua to pononga Kia haere i runga i te marie, Ka kite nei hoki oku kanohi i tau whakaoranga. E mohiotia ana ko te waiata tenei a Himiona i te temepara 1 a ia e hiki ana i a Te Karaiti ; hei te Maori ka meatia hei oriori hikihiki putupooro. Kaua e wareware ko te putupooro

he takaro ehura ite karakia ite whawhai ranei. Kaua e meatia te takaro hei atua whakapakoko. I te rironga o tetahi kapu putupooro i tetahi iwi he nui te hari i hari ai ratou. I powhiritia taua kapu i nga marae huhua, i tangihia, i tapaea kite taonga kite moni. Auc, taukiri e! Ano ko te whanau-a-Iharaira i koropiko ra kite kuao koura. Me i whai mana au ka wawahia c au nga kapu katoa, nga hiira nga poura roohi ranei. KIA ITI TAKARO, KIA NUI MAHI. Kua panuitia nga kupu a to tatou Pirimia, a Te Kooti, i mea ai ia kia iti te takaro Ida piki ko te mahi no te mea kaore te iwi e ora i te takaro; ko te oranga ke kei runga i te mahi, ara i nga mahi hipi kau poaka, i te kutete kau, i te ahu whenua. He nui te hari o toku ngakau i te putanga o enei kupu ite Pirimia no te mea ko te Moari te iwi kua porangi rawa ki tenei mea kite takaro ara kite putupooro, kite hoki, kite reihi hoiho. I tae mai nga rongo nui i era atu tau kite purei kirikiti nga maori o Hamoa, pan atu te rua wiki e purei ana. Kua whiti mai taua mate ki Niu Tireni nei, kua pa ki nga hapu purei hoki. Ka kitea he moni, he kai, he taima, mo te takaro kaore nei e kitea mo nga mahi nunui, mo nga mahi totika. Haunga ia nga maori o Hamoa, he panana noa hoki a ratou na kai, he rapaki noa te kakahu, he tihokahoka noa nga whare; kaore pea he reiti, kaore he taake; kaore he pakeha mate-kai whenua o reira. He pai tonu te takaro kite waihotia i nga rohe oto takaro, ki to kore e waihotia hei parakuihi, hei tina, hei ti, hei moemoea kite po, hei karakia i te Ea Tapu. He whakatauki na te pakeha:— Ko te mahi anake kaore he takaro Ka ponguru a Tiaki. Ko te he kei takaro anake ka iti te mahi ka pohara a Tiaki. He nui noa atu to kotahi pureitanga i te wiki, pera mete tikanga a te pakeha. Kore rawa he ora mo te Maori i te takaro. Ko nga rongo tea o te takaro he memeha, tena ko to toa mahi mo nga wa katoa. No nehe mai rano to whakanui .i te toa mahi; kei runga ake ite toa taua, kei runga noa ake ite toa takaro. Kaore he kai, he kakahu, he taonga he whare, e riro mai i te takaro. Ehara i te mea ma te takaro e puru te waha o te pakeha e hamama mai nei ki o taua toenga whenua. Kai te haere tonu mai nga heke pakeha o tawhiti. Kei te tangi whenua, kei te mate whenua, nga rnano tini o te pakeha, kei te pakari haere nga hire reiti; tena ko te Maiori kei te mangere, kei te mu, kei te takarokei te hoki. E kore ianei te pakeha e arita? Kei rite tatou kite iwi i kiia ra ete Karaipiture, “I noho te iwi ki te kai kite inu, a whakatika ana kite takaro.” (I Kori. X. 7.) ; kei rite ranei kite hunga i mea ra, ‘‘He rangimarie, He rangimarie!” i te mea kahore kau he rangimarie. Kei te takaro tatou, kei te huihui kite matakitaki i nga mea e takaro ana, kei

to moumou taima, kei te moumou kai, kei te inoumou moni, kei te moumou kaha me te matakitaki mai te pakeha, mete titiro mai ki o tatou whenua e takoto noa ana, e takoto kino ana. Kia kore ianei te pakeha e hae e whakatakariri ? Me tuku ranei nga whenua kite pakeha kite iwi kei te tangi whenua ahe whenua mo tana he takaro?

Kei te mohio au he reo mokemoke taku reo, he reo kei nga pari maunga noa e warowaro ana. Kaati ra waiho kia warowaro ana ma te manu e whakarongo- Kei te maumahara pea tatou ki nga korero a Te Hepara (J. P. Shepherd) i te Nama 43, i whakahauhau ai ia ki te Iwi Maori kia tautoko ite Kongo Pai o te main. Me whakahua ake e au etahi o ana kupu. I mea ia, “Me he mea he hiahia to tatou kia tu tatou hei tangata, e puta ai te iwi me mau-tu-maro te whakaaro me man totohe ki te main, mai ano i a tatou e tamariki ana a tae noa kite wa e wehe atu ai tatou ki te iwi nui i te po.” I whakahuatia ano e ia nga kupu tohunga a Rongopero (Longfellow) :

“Ko nga maunga teitei kua ekengia e nga tangata nunui o te ao Ehara i te mea i taea i to rerenga kotahi, Engari i te po i te mea e moe ana o ratou hoa, Ka pikingia a taea noatia te tihi.”

Kei te mataara te pakeha, kei te piki tonu; tena ko tana ko te Maori kei te moe. Ko tetahi rnoenga ngohengohe, eau ai te moe, ko te TAKAKO.