TE POARI O NGATI TUWHARETOA.

Toa Takitini, Issue 66, 1 February 1927, Page 539

TE POARI O NGATI TUWHARETOA.

Na Taite Te Tomo.

Tukuna atu enei kupu hei wahanga ma Te Toa Takitini ki nga pito e wha o te motu mo te taonga o Ngati Tuwharetoa i hanga nei e Ngata raua ko Pomare i Poneke i a Hepetema ka taha nei. No te 24 ote mamma nei ka paahitia nga mema ote poari kai-tiaki o Tuwharetoa. Ko te Heuheu te Tiamana, ko Puataata te Hekeretari. Nga mema: —Taite te Tomo o Kakariki, Kahu te Kuril o Kakahi, Werihi te Tuiri o Tokaanu, Pan Marin o Tokaanu, Paora Rokino o Waipahihi, Pitiroi Mold o Taupo, Te Takinga Kereihi o Taupo. Hid katoa e 8 nga mema, kite Hekeretari ka 9 ai. He mea miharo tenei te otinga paitanga o te Poari o Tuwharetoa, i runga i te rangimarie o Te Raumoa kite whakatakoto i nga tikanga e tau pai ai nga ritenga o te Poari-kai tiaki o Taupo Moana.

No te 25 o nga ra ka tukua mai a Ngati Tuwharetoa kite whakaputa i o ratou mamaoa. No te tuunga o Haare Waaka ki te korero pa atu ana kite Kawanatanga tana whakahe mo te korenga i waiho ma te iwi ano e pooti nga mema. No te rironga ma te Kawanatanga e pooti, koia te take o tana whakahe. I muri ko Tiaki Karani, he pakeha moe wahine Maori, e tu ana mo te taha ki tana wahine. E tautoko ana ia i te whakahe a Haare, me tana patai ki nga apiha a te Kawanatanga, ki a Te Raumoa raua ko Hori Hepara: — “He pewhea te tiini kotahi i

hoatu hei haerenga mo nga turuhi i te taha o te moana, mete tiini i te taha o nga awa, mou atu ranei mo te Kawanatanga mo te Maori ano ranei. Tuarua:Kei whea te huarahi i riro ai ma Hoani Te Heuheu e haina te kirimina tuku i te Moana o Taupo kite Kawanatanga, no te mea ko te nuinga atu o Tuwharetoa kaore i te whakaae ki tana tuku.” Ka mutu ia ko Mita Taupopoki. Ka mutu ana mihi ka ki atu nui atu tana koa i te tuunga o te Poari o Tuwharetoa. Nui atu hoki tana koa i te tuunga ko Te Heuheu te Tiamana mo tenei taonga, no te mea ehara i a koutou ia i whakatu, na te wa, i hekc taane iho a tae iho ki a ia. « I muri i a ia ko Taiahiahi, ka ki i tae atu ano ia ki etahi o nga Katana kia haina mai mo taua tuku tangata ki poneke, a kore rawa he mea i tuhi. No reira ehara tena he i a rnatou. Ka patai a Haare: tena e Tai i tae ano ranei lie whakaatu ma koutou kite Hikuwai o Taupo? Ka utua kaore, engari i tae ake a Tiaki Ehia ki to matou whare hui. Iki mai ia ki a matou, ko ia te mangai o nga Katana katoa. Heoi ano ko ia ano te mea i haere ki Poneke. I muri ka tu ko Te Waaka Komene, ka tautoko ano ia i nga korero mo te tu o te Poari. Nui atu ana kupu mihi me tana kupu ki a Haare Waaka kia man kite awhina ite iwi kia kaha. I muri ko Aperahama Wiari, ka tautoko ano i aua kupu mihi kite tuunga o tenei o nga Pbari, me tana ki ano kite Poari o Tuwharetoa, kia maia kia toa kite awhina ite iwi. “Noreira e Tuwharetoa e mohio ana ano koutou ki to koutou marae ki Te Pakira. Haere ake ano me a koutou whariki. E tautoko ana ano ahau i nga korero a taku tamaiti i te marae inanahi nei.” Ka mutu ko Pitiroi ka mihi kite Poari hou, ka mihi kite iwi, ki aTe Arawa hoki. Ka ki a Pitiroi: “E mea ake ana ahau mo te kupu a Patatai i whakaotaota nei i a matou i te Poari hou nei. No reira whakarongo mai. Na Tuwharetoa ko Tute tawha he taane, ko Taringa, he taane ko Te Kangiita he taane, he taane katoa tae iho ki a Te Poihipi, tae iho ki a Mohr tae iho ki a au, Na wai koe i ki hei whakaotaota i a au? Ko koe te otaota! - I muri ko Paora Kokino ka ki, e tama ma, waiho iioaiho maim, o koutou matua mo tenei ma tau e haere ake nei. Ka kitea mai rate he, heoi me pana ake ki waho. Ka mutu a Paora ko ahau. Ka patai ahau kite iwi katoa, tena mo wai taku tuunga? Ki to ki mai tetahi moona, ae, notemea e taea ana e tetahi o tatou te unu i a ia ki waho. Na reira kaua e wehi kite karanga ake te mea e pirangi ana moona. Kaore ahau e tinihanga ana. Ka tu mai a Haare Waaka ka ki kaore matou e mea ana me unu mai koe i to nohanga. Ka karanga ano au mo wai taku nohanga? Kaore rawa he tangata i karanga mai. Ka tu au ka utu i nga korero a Tiaki Karani. “Whakarongo mai Karani; nui

atu taku poun ki a koe mo to patai e ui nei koe ki nga apiha a te Kawanatanga mehemea na wai i whakarite a te Heuheu hei tuku ite moana o Taupo, ahe aha ranei tana mana. Taku utu kia rongo mai koe, ka mate a Tawiri-o-te-rangi me Te Rangika Hekeiwaho, na wai i takitaki te mate? Na Te Heuheu. Kaore he tangata e kaha ki te ki mai ehe ana. Na te Heuheu Turahui ka ea te mate. I a Noema 1895 kaki a Hitiri ki a Te Heuheu i Waiwharangi, “e tama whakahokia a Tongariro ki a N«ati Tuwharetoa. Kua mene katoa a Ngati ' Tuwharetoa ki *Poneke Noreira taku tamaiti, whakahokia, kanui taku aroha kite iwi ” Ka utua eTe Heuheu: “Taku papa, tena koe. Mo to kupu eki mai nei kia whakahokia e ahau a Tongariro ki a Tuwharetoa, he kupu atu naaku ki a koe, i reira tonu ahau e noho ana, kaore te iwi i haere mai ki a au korerorero ai. Rangona rawatia ake kua tae kgi Pon6k6, 0 nolio mai na no i PonGkc. No reira unuhia to kupu. Tukua mai matou ki a whawhai. A, tena, ko wai o ratou i wiini i ta ratou whawhai? Haere atu ana a Tongariro hei paaka. Kaati tena. I a Hune 1921 te tau i mate ai te papa ote tamaiti nei, ka ngaro te papa ki te whenua, ka whakakingitia te tamaiti nei e nga iwi o te motu, hanga rawatia e te Arawa oti tonu atu ia hei kingi mo tenei iwi katoa. Tika tonu he teina te tamaiti nei, tenei ano nga tuakana, engari he tuakana noaiho. Ka tika. te kupu a te Raumoa e mihi nei ki a Te Heulieu e ki nei a ia mehemea hoki to papa i te ora, ko tana kotahi anake hei main i tetahi tikanga mo tenei moana katoa. Ka mutu ana korero, pakaru tonu atu te huihui. Ko nga korero katoa a Te Raumoa tino reka ki roto ki nga taringa 0 Ngati Tuwharetoa katoa. Ko te whakahoki tenei a ie Raumoa kia Tiaki Karani. Ko te moana mete papa-takere kei te Maori ano, mete tiini ite moana i nga awa hoki kei te Maori ano. Ahakoa hokona e koe to paanga ki a au ki a wai atu tangata ranei, ko nga moni o taua tiini ka riro ano i a koe. Engari ahakoa riro atu i tetahi tangata to whenua, ko taua tiini ka man tonu te mana hei haeretanga turuhi , me nga mana, katoa ka man tonu tae atu ki nga whakatupuranga i muri nei. *Ko te £3OOO kaore he rohe o runga, engari ka piki atu. Ka mutu nga kupu aTe Raumoa ka huri ano ia ki a Te Heuheu ka mihi, ka ki atu, na e taku hoa, e tu kia maia, kia pal kia ngawari ki te iwi, otira ma to poari koe e awhina. Otira c pai ana no te mea ka riro i a maua ko Te Hepara to hekeretari ki Rotorua. Ko tana hokinga mai, marama katoa ia ki nga ritenga hei awhina i a koe e mama ai nga mahi ota koutou poari, e pai ai hoki kite iwi katoa. Kaati tera ano au e tae mai ki waenganui i a koutou hei awhina atu i a koutou 1 nga wa e watea ai ahau. ’ Ka pakipaki katoa te whare ki nga kupu aTe Raumoa. E hoa ete Etita he tino kaha te hinengaro o te Raumoa kite hoatu i te wairua ngawari ki roto ki te tangata. No reira ngohengohc noaiho a Tuwharetoa. Me pewhea he mokopuna ra hoki na Timi Kara te tangata ngawari rawa, kaore hoki ana riri. He nui nga mihi a Tuwharetoa, a Te Arawa katoa mo Te Raumoa me tana hoa me Te Hepara.