HOROUTA.

Toa Takitini, Issue 51, 1 October 1925, Page 309

HOROUTA.

[E te Etita, he whakaaro toku he mea pai kia taia e koe hei titiro ma te iwi nga korero o ia iwi, o ia iwi; o ia waka o ia waka; o ia kaunihera o ia kaunihera; o ia takiwa o ia takiwa. He iwi kotahi taua te Maori, he iwi kua raungaiti i te ao, kei te tutetutea e te pakeha, na reira me awhi taua i a taua. E pai ai te awhi me mohio tetahi ki tetahi— nga mahi, ki nga pai, ki nga mate, a e mohio ai me whakaatu ki ta tatau pepa, ki to tatau reo.]

AHAKOA he takurua kino rawa tenei, i te ua i te hau, ka nui te ora o Ngati-Porou. I te kino o nga huarahi, i te p amp am i te waipuke o oku awa kikino kei te whakapoururu tai o te koroua tai o te kuia i tona whare i tona whare. Ko nga tai-tamariki kei te kuhu, kei te mahi, kei te tope ngahere; ko hinc ma kei te purei hoki. Ko nga takaro enei a oku tamariki i te hotokema nga wahine he hoki ma nga taane he putupooro. He takaro pai enei hei whakamahorahora i te tinana, hei whakapakari i nga matua mo enei tau tata e heke iho nei. He whakatauki hoki na te pakeha, He mahi anake kahore he takaro

Ka ponguru a Tiaki. Ko ta Ngati-Porou tino mahi he whakatupu hipi. Kei te mau tonu te kaha, kei te piki tonu. I mama ai nga ahuwhenua na te ngawari mai o nga peeke moni a te pakeha, na te ngawari hoki ote Kai-tiaki o te Iwi Maori. I tata kite £32,000 nga moni a te Kawanatanga kua pau i nga teihana hipi a Ngati-Porou, ara i nga teihana hou. Na te whakakaporeihanatanga i nga whenua i puta mai ai he moni. I te kore hipi mo nga teihana hou ka tikina i Turanga he hipi ara he kuao. I te takurua nei i te matao i te hiroki hoki o aua hipi he nui nga mea i matemate.

Ko tetahi mea hou kua puta ki konei ko te hoko o te Maori i nga teihana hipi a te pakeha. I tenei tau e ma nga teihana a te pakeha i hokona e te Maori, kotahi te paamu kutete kau. Na Apirana Ngata katoa i whakahaere te tangohanga i enei whenua.

Kei te wawata a Ngati-Porou kite mahi uaua nei kite kutete kau. Kua tu he kamupene, kei te hanga te whare ki Ruatorea, a tenei Raumati tiraata ai te miraka. Ko nga kau, he Tiehi, e 600, he mea tiki rano i Taranaki. Kite ki ate pakeha kaore tenei mahi e taea ete Maori. Waiho ra me tarai, e ki ana ko te pakeha.

Ko tera pakau o Horouta, ko te pito kite Whanau-a-Apanui kei te hanga ano ito ratau na whare huri pata. Kua tu ano he kamupene mo ratau. Ko ta ratau na tino koanga ia he whakatupu kaanga, na reira hoki ratau i tapaia ai e tenei pito ko ** Nga Kai-kaanga.” Kei Poneke tonu atu Apirana Ngata kei te Paremata. I puta rawa te whakahaere kia whakakotahi te Kawanatanga mete

Apitihana kia toopu ai te tu ki te Ropu o nga kai-mahi. Kaati i tan papahake tana take me i tutuki e kore e hapa ka tu ko Apirana hei Minita mo te taha Maori. Kaati tonu kia watea ai ia ki te hautu i tona waka i a Horouta.

Kua mutu te hui a-tau o Te Waiapu Whaama Kamupene i te 11 o nga ra o Hurae. Ko tenei kamupene no te Maori motuhake, no Ngati-Porou. He Maori te menetia me te hekeretari, ko Taare Korimete, he tamaiti no Te Aute. Ko te nuinga o nga tangata mahi he Maori ano, tokotoru nga pakeha. Ko te tari mete toa nui kei Tikitiki, kei reira ano te porini-hauhi, nga whare e tom me nga iari kararehe. He peka kei Wai-o-Matatini, kei Te Araroa, kei Ruatorea. I tata pea ki 30 nga teihana hipi kei raro ite kamupene. Ko te moni wini i tenei tau £1764, hui atu kite toenga mai o tcra tau £1760, ka eke kite £3525. I tuhaina ki nga tangata whai hea 1\ pai heneti, mo te ponahu (bonus) e 5 pai-heneti, i puritia e £SOO. Ko te moni tahua ote kamupene e £25,000, Ko te komiti whakahaere ko Apirana Ngata (tiamana), ko Turei Maki, ko Peia Koria, ko Rauhuia Tawhiwhi, ko Watene Waititi, ko Hirini Heeki, ko Hamana Mohuika.

Ko nga Kauti Kaunihera o te rohe tuturu o Ngati-Porou, ko Waiapu ko Matakaoa. Ko etahi o nga mema o enei Kaunihera he Maori. He Maori te nuinga o nga tangata i roto i nga rohe o enei kauti. Ka nui te ngawari ote Kauti o Matakaoa kite Maori, i ngawari ai na te uru pea he mema Maori kite kaunihera. Kaore ano he Maori kia hamenetia mo te kore utu reiti engari i enei ra i te whai moni i nga peeke i te Kawanatanga hoki kei te utu reiti te Maori. I tenei tau ka utua eTe Whetu-mata-rau poraka £IOOO mo nga reiti.

I tera tau ka u tetahi tima nui ki Horoera ko te Port Elliot te ingoa. E wha nga rakau o taua tima. Ite paunga o nga taonga 0 roto te tari ki Poneke ka whakarerea e te pakeha katahi ka hokona e nga Maori o Horoera. I pau tera Raumati puta atu ki te Ngahum i nga Maori e tukituki ana i roto ote kaipuke; 1 nga whare, i nga ruma, i nga kapata, i nga moenga, i nga papa, i nga haeana. Inaianei kua oti he whare kei uta, kei te whakaara etahi, kei raro tonu etahi— te kaipuke nga rakau. He whakatauki na te pakeha: — “He hau kino ina kore e pupuhi painga mai kite tangata.” Ka nui enei pitopito korero o te Tai-Rawhiti, kei era atu takiwa ko etahi korero. E huri ana.

—Na Te Naati.