TIRITI O WAITANGI.

Toa Takitini, Issue 50, 1 September 1925, Page 288

TIRITI O WAITANGI.

(WAHI TUARUA.) HE TITIRO WHAKAMUA. Na R.T.K. (Ko te wahi tuatahi o enei korero kei te Nama 49.) “ Tenei tetahi ui. No te tau 1840 ka hainatia te Tiriti 0 Waitangi, a ka taka tatou te Maori ki nga whakahaere a te pakeha. I enei tau e 84 e pehea ana ta taua tu Maori 1 roto i te iwi pakeha? " Tuarua: I tenei tau 1924 ahu ake nei mo te 84 tau ka pehea ano ta taua tu ta te Maori i roto i te pakeha? —Herepete Rapihana. Mei, 1924.

EKORO, e Herepete, kua whakautua e au te wahi tuatahi o to ui. Kahore i pakeke rawa te whakautu ite mea e marama ana to tana tu to te Maori mai o te Tiriti o Waitangi ki tenei ra engari i aku korero ko nga mate auake i pa ki te Maori i whakatakina ean kahore nga painga oto taua urunga ki roto o te pakehatanga no te mea he nui nga painga. E kore e nui akn kupu mo te taha kite whakapono ehara hoki tena i te hua no te Tiriti o Waitangi engari ko te painga nui whakaharahara tenei i whakawhivvhia ai te Iwi Maori. Na te Kongo Pai i mutu ai nga pakanga totonui i waenganui i nga iwi i nga hapu Maori; i mutu ai te kai-tangata; i noho ai i runga i te humarie; i au ai te moe. I kiia ra e Te Whakatihi, 44 E whakapono e au e Ihu Karaiti, na konei hoki e au e moe noa e te paenga o taku maara e Te Pirahirahi.” Na te whakapono i urn ai te Maori he ao hou; i whiti mai ai i te pouritanga ki te maramatanga. Ko tetahi painga nui i whakawhiwhia e te pakeha ki te Maori ko te kura—he taonga tino nui tenei. Na te kura, na te mohio ki te reo Ingarihi, kite korero i nga pukapuka, i nga nupepa, ate pakeha. i tiaho ai he maramatanga nui kite iangata Maori; i whanui ai ona whakaaro. i whakawhaiti mai te ao . ki roto o ona kanohi. Ko te tangata kuware, kaore nei ite kura, kahore ano nga kanohi kia titiro noa. Kei te kapo tonu y ia. Ko te tino taonga ote matauranga ehara ite mea ko te whiwhi ki nga mahi moni no te mea ko nga tangata tino kakama kite whakapuranga i tenei mea i te moni ehara i nga tangata snatau rawa —ko te taonga nui o te matauranga k° te pikinga ote tangata ite pouri kite marama. Ko te tohu rangatira o te pakeha ko tona matau, ehara i nga moni, Ahakoa pehea te nui o te moni i te tangata me he mea ia he tutna e kore rawa ia e urn kite rangai o nga rangatira. Na te Tiriti o Waitangi ka whakaakona a tatau tamariki i runga i te kore utu. Anei rawa te he he porori no te piki o te Iwi Maori ki te matauranga, ki nga turanga teitei ote pakeha. He tino torn torn rawa o taua tamariki e tae ana ki nga kareti kaore i rite ki te pakeha. Ma nga kareti hoki e tupu ai he tangata nunui mo taua mo te Maori —he pihopa, he atirikona, he mahita tumuaki mo To Ante, mo Hukarerc, mo Tipene, mo Turakina, mo Wikitoria. mo Waerenga-a-Hika; lie tiati, ho roia, he takuta, lie apiha Kawanatanga, he alia, he aha. Ko tc alma o to Maori i cnei ra pera me nga tangata o Kipeono i meingatia nei e lliaraira hoi. 44 tapatapahi rakau hei utuulu wai," ara hei pononga. Ko te whakaaro tena o te nuinga ote nakeha, ko nga Maori hei kaimiahi ma ratou i te mea he ma o ratou kiri, lie parauri to taton. Ko ie tikanga ia ko te Maori ko to tangata wlicnua hei rangatira ko te pakeha ano ko te mauene hei pononga. Ko te mate nui o te Maori i noho ai ia hei penonga na to ngaronga o ona whenua. He iwi whakahi to Maori ctira kite ngaro tone, whakahi ko tona tutuatanga tena. Kaore oka

minamina rawa ki nga tikanga katoa a te pakeha, e kore hoki an eki he mea pai kia rite tonu te ahua ote Maori kite pakeha. He orangataikaha te oranga o te pakeha; e whakaritea ana e te pakeha te alma ote tangata ki te mihini e huri tonu nei ite ao i te po, kaore he okiokitanga. He nui nga tikanga papai a te Maori e kore rawa e tika kia ngaro; he nui ano hoki nga tikanga he, lie mea pai kia whakarerea. He nui nga tikanga papai ate pakeha he nui ano hoki ana tikanga kikino. He iwi aroha taua te Maori, he iwi atawhai tangata, tena ko te pakeha he iwi whakatangata ke. Ko to te pakeha tino whakaaro ko te moiii; e wharikitia ana nga mea katoa ki raro o te kaupapa monk Ko te tino Maori, ko te tino tangata, ko te tangata e hohou ana i nga tikanga pai ana ake a te Maori me nga tikanga pai a te pakeha. Ko tetahi pai ano i whakawhiwhia kite Maori i raro i te Tiriti o Waitangi ko te mana pooti, ko te uru hoki o te Maori ki nga whare e rua o te Paremete. Tokowha nga Maori o te whare o raro tokorua ote whare o runga. I tenei ra ko tetahi 0 nga minita o te Karauna ara ko Maui Pomare, he Maori, a kua whakawhiwhia hofli ia ki te tohu honore. I tenei ra ano he mana nui to nga mema Maori i te taurite tonu o nga taha e rua e kore rawa te Kawanatanga e whakahawea ki nga mema Maori. Na te mana o nga mema Maori ka pupuri tonu a Te Kooti i te turanga minita mo te taha Maori. He nui nga iwi Maori ite ao kahore ite whakawhiwhia kite mana pooti. Na te mana o Ingarangi i hipoki nei i a taua i kore ai taua e raupatutia, e whakataurekarekatia, e era atu iwi kaha; i noho ai taua i runga i te rangimarie. He painga nui whakaharahara tenei. Ko tenei te hua tino nui ote Tiriti o Waitangi kite Iwi Maori. HE TITIRO WHAKAMUA. E ui ana a Herepete, e pehea to taua ahua to te Maori a enei tau eß4e tu mai nei. He uaua te whakahoki i tenei patai no te mea e titiro whakamua ana kite takiwa roa, ki nga ra kei te aroaro tonu, kahore ano kia mohiotia he pehea ra ara he titiro poropiti. Heoi ano ta latou e mohio ai ko nga mea kua paenga, ko nga mea ranei e kitea ana inaianei. E pehea to taua ahua a nga tau eB4 e heke iho nei? Ko te mea e marama ana an, e kore e hap a te ngaro, te reo Maori. Kua poriro noa iho te korero a te tamariki i te reo o ratou tipuna; kua whai haere te ahua i te tikanga o te reo Ingarihi. Kahore te reo Maori i te whakaakona ki nga kura, kahore hoki 1 te whakaakona e nga matua. Ko etahi matua kahore i te pai kia ako a ratou tamariki i te reo Maori. I whakataetae te tamaiti a tetahi Maori matau mo te moni a Te Miakarini, he tamaiti matau a e riro ia ia taua moni me i mohio ia ki te reo Maori. Ite mea kahore ia i mohio kite reo o ona matua tangohia ana e 200 nga maaka. Hei tapiri atu kite kore e whaka-

akona ki te reo Maori ko te haere ke ki nga kura pakeha, ko te kore e haere ki Te Ante. Ko Te Ante tetahi o nga tino kura o Nui Tireni inaianei. Tirohia a Apirana Ngata, kei te tuku iomi i ana tamariki ki Te Aute, kite kura i whakaakona ai ia. E whai ana ranei etahi tangata kia nui ake a ratou tamariki i a Apirana?

Ko tetahi mea e kore e taea te kaupare ko te ngaro o te Maori ki roto o te pakeha. Ko te hunga hei whakahohoro i lenei ahuatanga ko te hunga e kore nei e whakaako i a ratou tamariki kite reo Maori, e tuku ke nei i a ratou tamariki ki nga kareti pakeha. Ko enei tamariki hoki tera e whakahawea kite Maori. Me ki ake e all i konei ka nui te whai o nga kotiro matau o toku takiwa he Maori ano he tane ma ratou, ruarua nei e whai ana i te pakeha.

Otira ko te hiahia o Herepete ko te tu o te Maori: e tu rangatira ranei, e tu pononga ranei; e whai-rawa ranei, e noho porohc ranei i te ao. Ki toku whakaaro e kore te Maori e tu rangatira; ko to ratou nuinga hei kai-mahi, hei pononga ma te pakeha. A te wa e tino nui ai te pakeha, e pipiri ai, e taututetute ai, ka romia te Maori e te pakeha. Ko te nuinga o te Maori inaianei he kai-mahi na te pakeha a ko etahi kua patipati kite pakeha, kua rite ki te kuri e tata nei te waero ki tona rangatira. E penei ai te tu o te Maori na te kore whenua. Ko nga hapu anake e man ana ki o ratou whenua e kore e noho pononga ma te pakeha. Ka mutu tonu te oranga tika mo te Maori ko te whenua anake. Kite kore tena, hei pononga ia. Ko nga roia, ko nga takuta, ko nga tangata hokohoko Maori e kore e manaakitia e te pakeha a kaore tonu hoki i te manaakitia e etahi Maori. He tika e whiwhi etahi Maori ki etahi turanga nunui o te pakeha engari takitahi nei, ko nga tangata tino matau. Kaore te pakeha e pai kia whakawhiwhia te Maori ki nga turanga nunui. No te tau 1814 ka u mai te whakapono ki enei moutere otira kahore ano kia maha nga tau i tu ai te kenana tuatahi o te Maori ehara i te mea he kore tangata tika i nga tau maha ka pahure nei engari he kore noa iho i maharalia, he kore no te Maori i hiahiatia kia tu i nga turanga teitei. He aha te pai o nga kura Maori me he mea he torutoru rawa nga Maori e tika ana hei kai-whakaako? Ahea ano tu ai he Maori hei tiati mo te Kooti Whenua Maori? Kei runga noa atu iMaori i etahi pakeha e whakaturia ana hei tiati, ahea ano whakawateatia ai nga tari Maori mo te Maori anake?

E marama ana, e koro, Herepete, kahore taku titiro whakamna mo te ahua o te Maori a enei tau maha e heke iho nei, i te ahuareka engari kei te tumatatenga. No te mea ahakoa kua matorutia te Maori ki roto o te whakapono, o te maramatanga, icei te ao tawhito rawa atu etahi hapu, etahi iwi; kei te kahakihakina noatia e nga whakaakoranga maha, e nga hahi huhua, e nga tohunga tokomaha. Ko te tino hua o enei mea katoa ko te whakatanmaha, ko te whakapouri, ko te whakapokaikaha,

i te tangata. E kore te taima raua ko te pakeha e tatari ki nga tangata porori, ki nga tangata auto, ki nga tangata rorirori. No te pakeha enei ra, na reira e man ki te mataurnga ote pakeha. KKaati te maumau taima te maumau moni, ki te inn waipiro, ki te haurangi, kite whai tohunga. Whaia te whakapono tika hei tohutohu, hei wliakangungu-rakau ki nga matia nmramura a te rewera, kia tipu ai taua hei iwi kaha kite ao, kia hapa ai taku kupu ko te mutunga o te nuinga o te Iwi Maori hei pononga ma te pakeha. He pono te korero ma te tika ka kake ai te iwi. Ka hoki pea, e Koro, e Herepete, to ui. Ma te Atua te Iwi Maori e okooko ki ona ringaringa e manaaki. (Ko te mutunga.)