TIRITI O WAITANGI.

Toa Takitini, Issue 49, 1 August 1925, Page 276

TIRITI O WAITANGI.

HE TITIRO WHAKAMURI. Na R.T.K. “ Tenei tetahi ui. No te tau 1840 ka hainatia te Tiriti o Waitangi, a ka taka tatou te Maori ki nga whakahaere a te pakeha. I enei tau e 84 e pehea ana ta taua tu Maori i roto i te iwi pakeha? ” “ Tuarua: I tenei tau 1924 ahu ake nei mo te 84 tau, ka pehea ano ta taua tu ta te Maori i roto i te pakeha? ” —Herepete Rapihana . MUA ATU 0 TE TIRITI. No te putanga o Te Toa Takitini o Mei i tera tau te patai a Herepete Rapihana a ka maha tenei nga marama kaore ano he whakautu. He patai matau te patai, he patai e tika ana kia whakautua. Tera ano nga tangata tika hei whakautu. E marama ai te whakautu me ata whakataki te ahua o te Iwi Maori i mua atu o te Tiriti o Waitangi a i muri mai o te Tiriti tae mai ki tenei wa. He pai ake ranei te ahua ote Maori i mua atu o te tau 1840 i tona ahua o muri mai, he kino atu ranei? Me he mea he pai ake, e tuturu tonu ranei taua pai me i kore ana te Tiriti? Me he mea he kino, na te Tiriti ranei i aukati taua kino? Titiro ra e koro e Herepete kite uaua oto ui. He hiahia toku kite whakautu ite patai nei hei wawae i te huarahi me kore etahi e am, e whakapuaki i o ratou na whakaaro kia kite ai tatou he pai ranei mo tatou to tatou uninga ki raro o te mam o Ingarangi he aha ranei. He pono te korero a te pakeha: o jnga iwi Maori he iwi tino matau taua; i whawha o taua tipuna me kore e kitea e ratou te Atua Ngaro. I karakia ratou ki a lo mata-ngaro ara ki a Ihowa; i huaina e ratou nga ahuatanga huhua o lo ko Tane, ko Rongo, ko Tumatauenga, ko Tangaroa, ko Rongomai, ko Ruaumoko, ko Haumia, ko Tamaiwaho, ko Tunuioteika me era atu atua ririki; hei pupuri i nga korero o lo i whakatapua etahi o ratou hei tohunga. Otira ahakoa i mohio te Maori kite Atua kahore rawa he painga kia ia o lo; kahore a lo i tohut°hu ki aia he mea kino, rawa te kai ano ite tangata. Ko nga tau tino pouri o te Iwi Maori ko nga tau tonu i noho ai nga mihinare ki Pewhairangi engari na te kaha na te manawa-nui -I* 31 * 10 ° te Rongopai ka mutu i te Maori te hohoni i te kikokiko tangata. Na, e kore e taea te ki pai atu te Maori me 1 kore ana he whakapono. Tenei rawa pea te he o te whakapono ara na nga mihinare i para he huarahi mai mo nga pakeha tutua. Engari ahakoa me i kore he mihinare e u tonu mai ano nga pakeha kikino. Ko etahi pakeha i noho i roto ite Maori he herehere i rere mai i Poihakena. Na nga mihinare te tino whakaaro kia tukua te Iwi Maori ki raro o te mam o Ingarangi,

kia whai ture ai, kia whai kawanatanga ai hei whakangau i te tare, hei whakahaere ite whenua. I hangaia te Tiriti o Waitangi hei tiaki ite Iwi Maori ai te pakeha ano hoki. te wehewehe o nga iwi, o nga hapu Maori, kahore he mana ke atu. Na konei ko taku whakatau tenei he painga mo te Iwi Maori te Tiriti o Waitangi. Me i kore ana he tiriti, me i kore ana he kawanatanga kua rite tenei whenua ki te reinga kahore nei he ture, kahore he tika, kahore he pai. Hei konei ka kokiri ake he patai ano; anei te patai, ko te Ingarihi te iwi mohio te iwi tika ki te whakahaere i nga iwi Maori ki raro i ona pakau? Me i kore ana te Ingarihi ko wai te iwi pakeha pai? E kiia ana o nga iwi katoa o Uropi ko te Ingarihi te iwi mohio te iwi tika ki te whakahaere i nga iwi Maori. Kite korero a etahi tangata aki taku rongo hoki he iwi pai te Wiwi ki ana iwi Maori. E kiia ana kahore te Wiwi e whakararuraru ana i nga Maori o Tahiti. Me i tau taua ki raro i te mana o te Tiamani o te Paniora ranei e mate taua na reira au ka mea he waimarie to taua taunga ki raro i te mana ote Ingarihi i te tau 1840. Me i kore ana kua tau taua he iwi ke kua takahia ranei e nga pakeha kino pera me nga pakeha herehere o poihakena, me nga pakeha patu tohora me nga pakeha i oma mai i o ratou na whenua ki Niu Tireni noho huna ai. MURI MAI O TE TIRITI. Ko te patai a Herepete mo te ahua o te Iwi Maori i nga tau 1 muri mai ite Tiriti o Waitangi tae noa mai ki enei ra. Kua whakaaturia ake nga mate me i kore ana te mana o Ingarangi i hipoki ki a taua. Ko nga mate nunui ipa kite Maori i raro i te Tiriti o Waitangi ko te murunga i nga whenua o nga iwi, o nga hapu, i whawhai kite Kawanatanga. He tika he hara nui tenei ki tetahi ahuatanga otira mo te hara o nga Hauhau ko te whiu i nui rawa ake ite hara. Ehara ite mea whakamiharo rawa te kino ote Maori kite pakeha. I kite te Maori kua ngaro haere tona mana i to te pakeha a ko ona whenua i minaia, i tangohia hetia, na konei ia ka kino ka riri pera ano me te Poa i whawhai nei kite Ingarihi, me te Airihi ranei. He riri nui he riri kino ta te Poa ta te Airihi ki te Ingarihi otira kore rawa he eka kotahi o era iwi i murua. Kei te noho kino nga iwi o Ihipa o Inia inaianei kite mana o Ingarangi. Heoi ano te tino take i murua ai nga whenua o nga Hauhau he mina whenua no te pakeha he kore kaha no te Hauhau. Ko tenei tikanga ko te mum whenua i runga i te raupatu kei te makakawa ki nga iwi matau. Ko Tiamani to taua ito engari kei te toitu tonu te whenua o te Tiamana i Uropi, kahore he wahi i tangohia. Ko tetahi mate nui i pa ki te Maori ko te rironga o nga whenua i te utu iti rawa, i te paraharaha ranei. Ko etahi whenua i riro i runga i nga ritenga tahae a te pakehatahae o te pakeha i kiia ra e Robert Louis Stevenson kei te karopiti

i te ao, a, inaianei kua pihangaiti rawa te whenua kei te Maori, kua nui ke noa atu kei te pakeha. Engari kei wareware taua ina whakatahae taua, i te pakeha, ko te wariu o te whenua i nga tau kotahi rau ka taha nei he iti noa iho kahore i rite ki te wariu o enei ra, a ko te paraharaha, ko te pu, ko te paura, ko te toki, ko te patiti, he tino taonga ki o tatou tipuna. Na te tutatakitanga o te Maori kite pakeha i mohio ai te Maori ki etahi tikanga kino ara, kite inu waipiro, kite purei moni, kite tahae, ki te teka, kite whakahawea kite karakia, ki te huhua noa iho ote kino.

Ko tetahi mea nana te Maori i whakaako kite kino ko te kooti whenua. Na te kooti whenua ka puhake nga kino katoa—te korero parau, te tahae, te hae, te whakamauahara, te whanoke, te aroha-kore, te ngakau apo. Ahakoa mohiotia te tika o te tangata ki te whenua ka romia, ka patua. He whakaaro tenei noku he tokomaha nga tangata whiwhi i te whenua i enei ra, ehara ite mea he tika no nga take engari he toa kite tahae ki te teka. He tangata au e hurahura ana i nga pukapuka o te kooti whenua a kua kitea e au nga korero teka a nga tangata kua riro noa atu kite kopu ote whenua. Kua ngaro atu ratou ko a ratou korero teka ia kei te ora tonu, a, ora ake taea noatia rano te mutunga o te ao, Ko te kooti whenua he kino e kore e taea te kape, no te mea ahakoa he mea tino pain ka whakamomori tonu te tangata mo nga whenua o ona tupuna, o ona matua, o ona tamariki.

E marama ana hoki na to taua urunga kite ao pakeha, kite ao hou, i pangia ai taua e nga mate huhua. He maha nga tau i heke tonu ai te tauanga o te Iwi Maori, na konei hei take mo te hari nui te pikinga ano o te tauanga o te Maori. Ko te ngaro ote Maori, e kore e rite kite ngaro ote moa, engari e ngaro ki roto o te pakeha—ko o taua toto e whakahanumitia ki nga toto o Uropi. E pono ai te waiata: —

Haere ra e tvaro ki Ingarangi ki Rehia ra e;

Man e rere atu tu atu ana ko Tmi-te-here, Hoi a Hakirangi e, he tangata here puke; Ko te Kawana hei whiu atu, ki tawhiti.

Ki a Tataiarorangi tau!

Kua tutataki taua i enei ra ki te matotomtanga ote pakeha; kua taututetute te Maori mete pakeha; he maha nga hapu kua noho whenua-kore, kua rere i mua o nga tikanga ate pakeha ano he papapa e puhia ana ete hau. Ko o taua toenga whenua kei te minaia e te pakeha, a ahakoa nui te kaha ki te pupuri ma nga ture a te pakeha e wetewete, e kaheno ai. I nga ra o te Kawanatanga o Timi Kara i oi te Iwi Maori i nga rongo o te Ture Muru. He mea pehea ranei ka honea taua. I enei ra ko te ture kei te kakati haere nga niho ki o taua toenga whenua, ko te Ture Keiti. Nui atu te awangawanga o toku

ngakau. He reo nui, he reo kotahi, te reo o te pakeha hei akiaki i te Kawanatanga kia tukuna te ture kia tino kakati nga niho. Ko tana ko te Maori, ko wai taua, kia tu tana kite whakararuraru i nga hiahia ote pakeha? Kua raungaiti taua i te ao. Ko te ture e reiti nei i te Maori kotahi mo te whenua o te tokomaha he ture he; e reiti nei i te tangata i te mea kaore ano te whenua kia wehewehe; e reiti nei i te tangata mo te whenua katoa ahakoa kei tetahi wahi noa ia e noho ana; e reiti nei i te whenua i te mea kahore he moni i te puta hei whakapai; e reiti nei i te whenua Maori i te mea kahore he rori e puta ana ki taua whenuakaore hoki nga kaunihera e hihiko ki te mahi rori mo nga whenua Maori. He he katoa enei ture, kei te takahi i te kaupapa Ingarihi o tenei mea o te tika. Kite whakangaua te ture reiti ite mea kaore ano he liuarahi moni mo te whenua ko tona tikanga he muru i te whenua, he patu i te Maori i te mea. e hereherea ana ona ringaringa. Kaore au ite tino whakaae ki te kupu e mea nei ite whakaaetanga a nga rangatira Maori kite Tiriti o Waitangi he whakaaetanga tena ki nga ture katoa a te pakeha i te mea kaore ano kia rite te alma o te Maori ki to te pakeha. Me he mea he tika tenei kupu kaati i whakaae kapo te Iwi Maori, no te mea he ture tuturu no te Ingarihi kia kaua te tangata e whakaae kapo. Ko tona ahua ko te wahi pai o te ture i whakaaturia, ko nga wahi kino i hunaia. Kahore o tatou tipuna i mohio ito ratou tuhinga kite Tiriti o Waitangi he whakaaetanga tera na ratou ki te ture reiti. Ko tenei to Te Kooti, Minita Maori, tona whakaaro, I rongo tonu aku taringa ki tona reo i te hui i Wai-o-Matatini. Ko Te Kooti to taua pa-tuwatawata. hei hoa mona ko o taua mema Maori me nga mema pakeha whakaaro whanui, whakaaro rangatira.

( Turin to mutunga.)