NGA KURA MAORI.

Toa Takitini, Issue 48, 1 July 1925, Page 263

NGA KURA MAORI.

W. W. Bird, M.A. {Na H. Poananga, LL.Bi whakamaori.) Ko nga whakahaere o nga Kura Maori i nga wa o mua e rereke ana i nga whakahaere o naianei. I ana wa ko nga minita me nga mihinare te hunga e kura ana e ako ana hoki i nga Maori. E awhina ana ano nga Maori i nga whakahaere o nga Kura mete tuku whenua hei awhina i nga kura i roto i o ratou takiwa. I te timatanga o nga Kura Maori, he nui te hunga i huihui ki te waahi kotahi, i akongia ratou i roto ano i to ratou reo mete whakawhiwhi hoki kite kai mete kakahu. He nui te taumahatanga o enei whakahaere. I raro i nga tikanga o“ Te Ture Kura Maori, 1858, i whakaaetia kia £7OOO i te tau me whakaputa hei awhina i nga kura e ako nei i nga Maori, ahakoa kaumatua tamariki ranei. Ko taua moni e puta ana ia tau ia tau mo nga tau e whitu.

Ko taua moni e whakaputa ia wa ia wa ki nga kaiwhakahaere o ana kura, kote nui o nga moni kia kaua e iti iho i te £5 a kia kaua e nui ake ite £lO mo te tangata kotahi e akongia ana.

_ E akongia ana te reo Ingarihi me era atu matauranga-a-ringaringa i roto i nga kura i awhinatia e te Kawanatanga. No te tau 1867 ka kitea kaore i te tika nga whakahaere o nga kura i runga i nga huarahi kua whakatakotoria. I taua tau ka paahitia ,te Ture Menemana oTe Ture Kura Maori. I raro i tenei Ture ka whakaturia nga Kura Xakiwa me nga Komiti whakahaere, mete tuku moni hoki hei whakatu whare kura hei utu hoki i nga kaiwhakaako. I whakaritea ano hoki ko nga whakaakoranga me na rotu atu i te reo Ingarihi.

I mua atu i te whakatutukitanga i nga tikanga o tenei Xure, ka huaranga te whawhai ki Aotearoa nei, a note tau 1871 katabi ano ka kaha nga whakahaere o nga Kura Maor.i No taua tau ka paahitia te 44 Xure Kura Maori,” a ko nga tikanga enei o taua Xure e whai ake nei, ara:— Xuatahi, he whakatu kura ki nga waahi e kitea ana e nui ana nga tangata a kaore hoki he raruram e pa mai. fuarua: He ako i nga tangata kite reo Ingarihi, haunga hoki nga takiwa e kore ana nga kaiwhakaako Pakeha e tae ki reira. Xuatoru: Ma nga Maori ano e whakahaere nga tikanga o aua kura mete awhina ano o nga Pakeha e hiahia ana kia urn atu ki nga mahi ate Komiti. Xuawha: Me awhina hoki nga Maori i tetahi waahi o nga raruraru o te mahinga i nga whare kura mete utu hoki o nga kai-whakaako. Me whakarite te wahanga hei utunga ma ratou. Xuarima: He whakatu kai-tirotiro mo aua kura. I raro i tenei Xure ka whakaturia e te Minita Maori, e Ta Xanara Makarini, ko A. H. Russell hei kai-tirotiro i nga Kura Maori. S I raro i enei whakahaerenga, ka whakaturia nga kura e whai ake nei nga ingoa, a ko aua kura kei te tu tonu inaianei: Xokomaru Bay, Xuparoa, Waiomatatini, Matata, Rotoiti, Ohaeawai, Kaikohe, Waima, Pukepoto, Ahipara, Hapua—a e kitea ana hoki i roto i nga tuhi tuhinga me nga whakahaere o enei kura i tino kaha te awhina o nga tangata i aua kura i nga wa o mua, a ko a ratou tamariki inaianei kua kite i nga hua o nga purapura i whakatongia e o ratou matua. I te tau 1874, hui katoa nga moni i whakapaua mo nga Kura Maori e £12,000.

Kaore he kaupapa i whakatakotoria hei akoranga, e ako ana ia kaiwhakaako i runga ano ite tikanga e tika ana ki tana titiro. Ko nga matauranga e akoria ana kote Reo Ingarihi, Korero Pukapuka, Xuhituhi mete Mapi (Geography). Kaore i tino pai nga whare akoranga, me nga mea e tika mo roto. Kaore hoki e pumau ana te haere kite kura o te hunga e akoria ana.. Otira ahakoa enei ahuatanga he nui nga painga i puta mai kite iwi-Maori i runga i nga whakahaere o enei kura.

Ko te ripoata tenei ate kai-tirotiro mo te Takiwa o Hokianga: —

44 E tino mohiotia ana he nui nga painga i puta mai ki nga Maori o te Takiwa Tokerau i runga i nga whakahaere o nga Kura Maori, a na runga hoki i ana whakahaere i ngawari ai nga taupatupatutanga i waenganui i nga iwi e rua. Hei tohu mo tenei almatanga, me titiro atu tatou kite pai o ta ratou noh.o me te pupuri hoki i nga ture. Kaore i penei te ahua o era atu hapu. Mo nga tan e warn e iwa ranei kua pahure ake nei, kaore he rarnraru i huaranga. He tika hoki kia titiro atu tatou ko te nui o nga hapu o te Rarawa me Ngapuhi e 7000. Ko toku whakaaro ko tenei ahua noho pai na runga i nga akoranga i roto i nga Kura Maori i mohio ai hoki nga Maori ki nga tikanga Pakeha. a kei te whai hoki ratou inaianei kia mohio ki ana tikanga.”

1 mua atu o taku whakamarama i nga whakahaere o enei ra, he mea tika kia whakaatu au ite ripoata a te Kai-tirotiro whakamutunga o nga Kura Maori. 44 Kia mohiotia ano he whakahaere hou nga whakahaere e hiahiatia ana kia mahia, ara he whakatu ite huarahi ite ao tawhito kite ao hou, he whakatu kura i waenganui ite iwi me nga kaiwhakaako pakeha hei tohutohu i nga huarahi tika. He penei nga tikanga ite wa i riro ai te raana o nga Kura Maori ki raro ite Tari o nga Kura. Ko nga kupu enei a taua tari, ara: — (l) Kua takoto ke nga tikanga o nga whakahaere o nga Kura Maori i mua atu o te rironga mai o nga whakahaere ki raro i tenei tari. (2) Ahakoa te nui o nga taumahatanga, i tino kaha nga kaiwhakahaere ki te mahi i tatu tika ai i tino pai ai hoki o ratou kura Maori.”

I te wa i riro ai nga Kura Maori ki raro i te mana o te Tari Kura Maori, i hiahiatia hoki kia whakaakona nga matauranga hohonu ki nga Maori. I te tau 1879, ka mutu te mana o te Tari Maori ki runga ki aua kura, ka whakawhitia hoki ki raro ite Tari o nga Kura. I taua wa ka whakatakotoria he kaupapa tuturu mo nga akoranga. E mea ana te Ture Kure Maori 1880 kia whakatnria nga kura me ona kaiwhakaako, kia whakatakotoria nga tikanga whakahaere me nga kaupapa akoranga. Ko nga kaupapa hei akoranga, ko te Reo Ingarihi, Korero Pukapuka, Tuhituhi, Mapi, Whika, me te Tuitui Kakahu ma nga kotiro. I wehewehea ano nga kai-whakaako, me te whakarite ano i o ratou utu. ara kei waenganui ite £BO kite £225 i te tau.

I raro i enei whakahaere hou ka whakaturia a Hemi H. Te Popi hei kai-tirotiro hei kai-whakamatautau hoki. Na runga i ona mate i kore ai ia e tae-a-tinana mai ki konei. E rua tekau ma rima ona tau e mahi ana ia mo nga kura Maori, a ki toku whakaaro na runga i tona kaha me tona aroha hoki kite iwi Maori i kite ai tatou i enei ra i nga painga i hua mai o roto i nga whakaakoranga, hei tohu tena i tino whaihua nga werawera

me nga mahi a Te Popi i waenganui ite iwi. He nui nga tau i noho kai-whakaako ai ia, he tangata mohio hoki ki nga matauranga me nga tikanga whanui tikanga rahgatira hoki, a ite wa i whakaturia ai ia hei kai-tirotiro, i tino kaha ia kite whaka> tutuki i nga mahi i whkawhiwhia kia ia. Ahakoa te hui o nga raniraru me nga taumahatanga, kaore ia i ngoikore ona whakaaro, na reira i arohatia ai e nga Maori i kiia ai hoki he 44 matua ” no ratou.

Na runga ite pai o ana whakahaere me tona ngawari hoki, i kaha ai te awhina o nga Maori i nga kura Maori mete nui hoki o nga tamariki e haere ana ki nga kura. Ite tau 1879 te nui o nga tamariki i tae ki nga kura 1042, ite tau 1881 e 2010, e rite ana tenei kite 1562 tamariki i tae ia tau.

Note tau 1903 ka mutu te mahi a Te Popi, otira ko nga mahi i oti i a ia ka meingatia hei tohu whakamaharatanga e kore nei e memeha. I ana wa e 50 nga kura i whakaturia, ko hga whare he ririki he uaua te pupuri ite marangai mete tupuhi ki waho. Inaianei ko 101 kua tu, ko hga whare hoki kiia pai ake. I te timatanga i tata kite 1000 nga tamariki e akoria ana, no muri mai ka eke kite 3693. I aua wa e tae ana ki mua ia ia nga tamariki kia whakamatautauria, e mau ana hoki ratou ia ratou pukapuka me nga tereti,, rereke hoki o ratou kakahu he paraihe nga patene o nga koti. I muri nei kua whiwhi etahi ki nga tohu honore (diploma), kua whiwhi hoki ki nga kakahu 6 nga kura nunui (University) o Niu Tireni. Ahakoa kua kore a Te Popi i waenganui ia tatou inaianei, ko tona ingoa e kore e wareware. Nahoki kua mau tona ingoa ki runga i nga Kai-tirotiro, kai-whakamatautau, o muri nei, a kua kiia hoki ratou ko 44 Te Popi.” Tera atu ano tetahi i kaha te awhina i nga mahi a Te Popi, ara ko H. B. Kirk (Keeke), a inaianei ko ia tetahi o nga tohunga kai-whakaako o Wikitoria (University) Kareti. E 18 ona tau e awhina ana ia Te Pope. Ahakoa kua wehe atu ia ki era taumata teitei ote matauranga, kei te mau tonu ona whakaaro ki nga whakahaere o nga kura Mori.