NGA HUARAHI I WHAI MONI AI TE KAWANATANGA.

Toa Takitini, Issue 28, 1 December 1923, Page 12

NGA HUARAHI I WHAI MONI AI TE KAWANATANGA.

MO na mahi nunui ote Tominiona, ara hei hanga rori, ITI piriti, hiko, whare me era atu mea, ahu ai te Kawanatanga ki tawahi tiki moni ai, he mea mokete, pungaia ai ki runga ki nga rawa, ki nga takoha o enei motu. E kiia ana hoki ra era he* moni e whakapaua ana mo nga whakapainga, penei i nga moni e whakapaua ana hei hanga taiapa, hei tope ngahere, hei tango karaihe, hei parau whenua ranei. Kite ata whakahaerea, e tore ena moni e ngaro, engari ka takoto mai te tinana ko aua whakapainga. Waihoki ko nga moni i namaia e te Kawanatanga, a i whakapaua kite whakaataahua i nga huanui o nga motu nei, kite hanga whare, ki era atu tikanga, kaore e ngaro, engari ka whakatinanatia ki aua taonga, nana nei i whakapiki te kaha ote iwi ki te whakanohonoho haere i nga whenua, kite whakatiputipu i nga rawa ote Tominiona. Ko nga moni ia e ngaro whakarere atu ena, ko nga moni utu-a-tau o nga* kai-mahi o nga Tari huhua a te Kawanatanga. E rite ana ena ki nga moni e pau nei i nga tangata kutikuti hipi, i nga tangata whakaora taiapa, i nga reiti, i nga kai. Otiia e kore e taea te ki he moni ena e moumoutia ana, ma era mahi hoki kia taea, ka taea ai hoki te kohi mai nga hua a tau o te paamu. Ma nga taiapa kia noho ora, ka noho pai nga kararehe i roto; ma nga hipi kia kutia, ka taea ai nga wuuru te whakamoni; ma nga hua o te whenua kia hauhaketia, ka kiia ai he ngahuru. IS a reira ra ka utu koe mo o tono wehewehe whenua, hea tupapaku; ka utu koe mo te pane hei hari i to reta, mo to waea ranei. Kei te kai koe ito tupeka, kaore i te mahara iho kua tapiritia mai ki tona utu te wahi takoha ma te Kawanatanga. Ka u mai te pauna ti, te pounamu wehike ranei. te motoka ranei, te kakahu wuuru ranei ki enei motu, ka utua atu e nga tangata nana i tono atu ki tawahi te takoha kite Kawanatanga. Ko te ingoa o tera takoha he katiniauha (Customs duty). Kaore e taea te whakau noa ena taonga ki uta: tera ano ona awa i whakaritea hei uunga mai, kei reira hoki nga apiha a te Kawanatanga e tieki ana. Ka tirohia e ratau nga pukapuka mai o tawahi, kei reira e noho ana nga wariu o aua taonga. Na, ka whakaekea te takoha ki runga ki aua taonga i runga ano i o ratau wariu. Kia utua ra ano tau takoha. katahi ka tukua ai aua taonga kia puta ki waho i nga whare i nga waapu. Ko tetani tena o nga huarahi moni nunui a te Kawanatanga e tae ana ki te £3,000,000 (tom miriona) ite tau. ” ’

Ko te whai.a te takoha ko nga kai e tino kainga ana e te tangata i ahu mai i tawahi. He iti nei te takoha, engari i te whanui o te kaupapa hei tohanga mo taua takoha, he nui te tmana moni i puta mai. Ina koa te waipiro, kaore ano i kitea he tamnata moni e kore ai e taea e te hiainu o te mano tangata te piki atu, kia whiwhi ia i taua kai. Ko te tupeka he pera ano a, ko te ti tetahi.

Na, kua kiia i runga ake nei nuku atu i te ono miriona pauna e pau ana i nga rerewe i te tan, otira e ea tonu ana tena moni i nga hua o nga rerewe, a toe mai hoki tetahi wahi moni hei whakaea i tetahi wahi o te itarete o nga moni i moketetia i mua ra hei hanga i ana rerewe. Waihoki ko ; nga poutapeta me nga waea, nuku atu i te rua miriona pauna e pau ana i ena i te tau. Na, e ea tonu ana i nga moni hua o tena tari ona raruraru katoa, a toe mai hoki tetahi wahi. Ko te Tari o nga Pane-kingi tetahi o nga tino tari mahi moni a te Kawanatanga, haunga ia nga pane-kiingi mo nga reta me nga poutapeta. Kite utua mai tetahi moni ki a koe, ko te nui o taua moni kei te rua pauna ka ahu atu,e ki ana te ture me whakamau e koe ki runga kite rehiiti te pane, e rua kapa. Me whakaaro noa e hia nga rehiiti pena kei te tuhia i ia ra, i ia ra o te tau. Na, ko nga kirimina, ko nga pukapuka mokete, ko nga pukapuka hoko, riihi, tuku whenua ranei, ko nga pukapuka whakaoti hei whakatutuki i nga tikanga maha o te ture, kei te kiia mai e te ture, e kore era hanga e whaimana me rehita rawa, ki ona tari rehita, na i te rehitatanga ka tangohia atu e te Kawanatanga he takoha. E whai ana tenei hanga te takoha i nga tikanga nunui hei painga mona, i runga i nga kai e ora ai te tangata ora, kei t ora hoki ia hei whakaae, ae e tika ana, kia tangohia he wahi ma te Kawanatanga, e mahi nei i nga rawa ate tangata ora, i nga rawa ate tupapaku. Engari kainga ana e ia, i runga hoki i ana rawa. Tena ko te tupapaku he aha hoki i whaia ai kite poka ra ano? E marama ana ra, ko te tupapaku anake i haere, ko ana rawa i mahue i te ao nei. Na, ka tirohia e nga tangata whai whakaaro, ka waimarie noa etahi atu tangata i nga rawa a te tangata kua mate ra, nana nei era rawa i mahi, i whakaemi, a ka whiwhi ko nga tangata kihei nei i pa atu ki nga mahi, nana i hua mai ai aua rawa. Ka whakaarohia, kaati me pa atu ano te Iwi Nui ki aua rawa a te tupapaku, ara, ko te tinana o te Iwi Nui ko te Kawanatanga. Na, ka kiia e te ture, e kore e ahei kia tau aua rawa ki nga tamariki, ki nga whanaunga ranei o te tupapaku, me matua utu ra ano e ratau te wahi ma te Kawanatanga o te wariu o nga rawa a te tupapaku. I tua ake i ena huarahi moni a te Kawanatanga, ko te hanga nei ko te taake, ko te taake i te whenua, ko te take i nga moni hua, i nga moni puta a tau ki nga tangata. Ko te tino kaupapa ia ote taake whenua, hei whakahihiri ite tangata kite whakapai i te whenua, kia ea ai i nga hua o te whenua ona taimahatanga. Ko tetahi kaupapa ote taake whenua, he whakawehi ite tangata kei apo nui i te whenua: ko te akiaki ranei i nga tangata nui te whenua, kia roherohe i etahi wahi, ka tuku atu ma nga mea whenua kore. Na, ko te taake i runga i nga moni wiini, i nga moni puta-a-tau (income-tax) e toronga ana mai ki nga tangata whai rawa. Inahoki ra kia huri atu ki tua o te £3OO te rahi o taua moni puta-a-tau, katahi ka eke ai te taake. A, ka ata kapea ano e te ture tetahi wahi kia kore takoha, ara, te wahi

e rite ana hei whangai ma te tangata i ana tamariki, kaore ano nei i eke nga tau ki nga tan e rite ana hei haerenga mo ratau ki te mahi hereni hei oranga mo ratau. Tera ake etahi huarahi moni a te Kawanatanga, ko nga moni reti o nga whenua o te Karauna, e riihitia ana: ko nga moni e utua ana ki nga Kooti; ko nga whaina mo te takalii i te ture; ko nga moni ruuri; ko nga pukapuka e hokohokona ana. Otira he moni ririki e hua ana mai i ena huarahi. Ara nga huarahi nunui kua whakamaramatia i runga ake ra. Na, kei hea he huarahi whakahe ma tatau ma te Iwi Maori i enei tikanga a te Kawanatanga, e puta nei ki a tatau tahi ko o tatau hoa pakeha nga painga? Kaore e taea te whakahe. Kotahi ano te wahi i ata hanga ai te whakaeke mai o enei taimahatanga ki runga kite Maori, kei te ngoikore ote Maori, kei te hereherea e ona whenua e nga tikanga maha, i takea mai i runga i nga tikanga Maori, i te roa e whakawhitia ana o nga taitara whenua ki raro i te ture pakeha. Kaati i konei nga whakamarama mo nga whakahaerenga o nga moni ote Tominiona E kore e taea te whakarapopoto ki roto ki tenei panui nga whakamarama katoa, he maha rawa no nga kaupeka o tenei take