NGA NGAHAU KI TURANGANUI.

Pipiwharauroa, Issue 28, 1 June 1900, Page 5

NGA NGAHAU KI TURANGANUI.

Te Whakaputanga I te Aroha. No te 30 o nga ra o Mei ka tu nga mahi ngahau a Ngati-oneone kite hooro nui o Turanga, hei whakarawe moni mo te Mate-kai ki Inia mo te awhina hoki i nga pouaru i nga tamariki pani i mate nei nga matoa kite whawhai ki Taranawaara. Ko te tino tangata whakahaere i tenei whakaaro ko Tuta Nihoniho, tetahi o nga rangatira o Ngatiporou; i tautokona hoki ia e Rawiri Karaha, e Faare Wherehi e Reweti Kohere, mete Komiti nui. I whakauruuru i roto i nga kai-haka etahi tangata 0 Ngatiporou. I te mea kaore ano kia hutia te arai ka rangona atu e te nui o te pakeha te haka to waka : Toia te waka e T oia te waka e ! Tiro tiro kau ana te pakeha ; e he aha ra tenei! I te hutinga i te arai, na kitea atu ana he waka taua, me nga kai hoe ano i tahi taha i tahi taha e pupuri tonu ana 1 a ratou hoe. Rite tonu te kakahu o te tangata, he piupiu katoa te paki. I mua atu i te hoenga i te waka ka ki a Tuta Nihoniho, he mea tika rawa i te mea e pawera ana o ratou ngakau i te taenga mai o te rongo i taua ra ano kua horo a Hoanipaaka i a Tianara Rapata kia waiatangia te waiata mo Rapata. Katahi ka tatakingia e Reweti Kohere : Haere tonu Rapata, haere tonu ra, Haere tonu Rapata, whawhai mo to kara ; Haere tonu Rapata, haere tonu ra, Ake, ake, kia kaha haere tonu ra ! E rua waiatatanga i te haka nei; no mud iho i te tuaruatanga katahi ko whaka'hokia ano te karanga: Ake, ake, kia kaha haere tonu ra !

Kaore tenei i waiatangia, engari he mea haka tonu, he mea haparangi. Hamm ana te umere ate pakeha. Muri iho ka tu a Reweti Kohere kite whai-korero kite mano ote pakeha, i roto ite reo Ingarihi. Ko tona take korero ko te hekenga mai 0 te Iwi Maori i Hawaiki, i runga i o ratou waka i te tau 1350. I puta ona kupu mo nga waka nunui, ara mo Aotea, mo Te Arawa, mo Tainui, mo Matatua, mo Mamaru mo Takitimu me nga hapu 1 tuku mai i runga i enei waka. I mea ano hoki ia ko Takitimu te waka e tirohia mai ra e te pakeha 1 mua i a ratou ; ko tenei waka ko Takitimu e kiia ana e Ngatiporou me etahi iwi o te Tai-rawhiti, no ratou, a na reira hoki i mau mai te kumara ki enei motu. Kaati inaianei e hoki ana a Takitimu ki Inia kite mau ite ran puha hei whakataharahara noa ake ite mate o nga iwi maori o Inia. Mutu iho ana te whai-korero a Kohere ka tatakina e Tuta te hautu waka, ka timata hoki te pou a te hoe, rite tonu te karawhiu : He tia, he tia, he tia ; he ranga, he ranga, he ranga, Whakarere iho ana te kakau o te hoe koa, I manini tua, i manini aro, i tangi te kura i tangi wiwini, I tangi te kura i tangi wawana. (Tera atu te roanga.) Hei nga okiokitanga ka tuohu te tangata whakamua mete karanga ano : Wawawa wai ! Hei konei ka karanga te kai hautu, kei te reti haere te waka inaianei. Katahi ka karawhiua e te pakeha ete Maori te umere, Hao ! I tino whakamihia te haka waka e te pakeha, no te mea he mea hou tonu tenei; na taua waka hoki i tino pai ai te whai-korero a Kohere. Nana hoki i whakahaere te waka i whakaako te hautu. I whakamihia te whai-korero a Kohere e te pakeha, a i taia katoatia hoki ki roto i te nupepa pakeha. Ko ona kupu whakamutunga i penei: Kanui te whakaaroaro o te pakeha mo te whenua.i haere mai ai te Maori, engari kaore pea ratou i te tino whakaaro mo te wahi e haeretia nei e te Maori, ara te wahi o te ngaromanga i tenei ao, i a ratou e heke haere tonu ana iia tau, iia tau. I whakamihia ano hoki nga kakahu maori o Kohere e te tangata. Ko tona paki he piupiu,' ko te kahu o runga he korowai, he taiaha ki tona ringa, ko ona pare he huia he raukura. He tau ano ote Maori ona kakahu. Ko te nuinga o nga mahi he haka taparahi, he tutungarahu, he haka powhiri, he poi, he waiata pakeha ;na te Maori katoa. Ka kino te haere a te Maori! Ite wahine etahi o nga haka, a kanui te pai. I rite tonu te kakahu ote wahine. I tino mihia nga haka taparihi, he hau, he rite. Ko te tino haka i umeretia e te pakeha, ko tenei na': — “ E uhi tai, uhi tai, E uhi tai ana koa. nga haemanga kei Awherika. E kei tutuki to waewae, te poro ote raiwhara. E uhi tai, uhi, tai. E uhi tai, uhi tai!” Nga waiata pakeha na Hiria Makai, “ Island of Dreams.” I tino umeretia tenei waiata i tuaruatia hoki; na Kamau Wherehi raua ko Horomona Kiwi “ Flow on ! Thou Shining River na Horomona anake ko,“ Maori Joe.” Koia nei te tino painga he Maori katoa no nga whakahaere no nga kai mahi o tenei ngahau.

I te mutunga ka whai-korero a Kapene Tuta Nihoniho. He kupu momona katoa ona kupu. I mea ia ; Ahakoa i araia te Maori kei haere kite whawhai, tera ana etahi huarahi hei whakaputanga mo te whakaaro kite awhina ite Kuini. E u pono ana te Iwi Maori kite Kuini, a e titiro ana o ratou kanohi kite Tiriti o Waitangi. E whakawhetai ana te Iwi Maori mo ratou i tu ki raro i te kara a te Kuini. I tino pai ai te whai-korero a Tuta no tona putanga mai me ona kakahu apiha hoia, me tona hoari ki tona ringa. I tona taha matau ko Maata Piti e pupuri ana i te kara a te Kuini, i tona taha maui ko tona kai-whakamaori ko Keweti Kohere e tu ana i roto i ona kakahu Maori, i muri i a ratou ko te matua nui. Ko Maata te koka o Wiri Piti i haere i te ope tuatahi ki Awherika, i riro herehere i te Poa, engari i oma, a hoki mai ana ano kite Ingarihi. Ite putanga mai o Tuta me Maata e mau ana i te kara, ka tangi hoia atu hoki a Tuta kite pakeha. Kore i rikarika te urnere a te pakeha. Te mutunga o te whai-korero a Tuta ka tatakina ano e Reweti Kohere te haka mo Rore Rapata, ka rere haere ano ia, whakahakahaka mai hoki me tona taiaha, “ Ake, ake, kia kaha —haere tonu ra !” Mutu iho tenei ka hapainga ano e ia te waiata mo te Kuini: “E te Atua tohungia te Kuini.” Timatangia ana e ia, katahi ano ka hapainga e te wahine pakeha, e te mano o te tangata, auahi ana te haere ! Mutu iho ka karawhiua te umere mo Rapata mete Kuini:— Huree! Huree! Huree! Hao ! Hao ! Hao !