HAMOA.

Pipiwharauroa, Issue 18, 1 August 1899, Page 3

HAMOA.

Ahakoa te ruarua o nga tawhera o Te Pipiwharauroa, ka whakamomori ano ia kite whakaatu ki ona kai awhina, i te ahua o tenei whenua o Hamoa, e rongonui nei i enei ra ehara i te mea i tona ahua anake engari i ona mahi, i ona raruraru hoki. Kei whea a Hamoa ? Kei te huarahi tonu o te tima haere atu i Akarana ki Amerika. E 500 maero te mataratanga atu i Whiiti, 1600 maero (pea) te tawhiti atu. i Akarana. E iwa nga motu o Hamoa, e wha nga mea rarahi. Te motu nui rawa ko Savaii (Hawaii), e 40 maero te roa, e 20 te whanui, e 700 koea maero te nui'; kei konei te maunga tino tiketike, e 5000 putu. Muri iho ko Upolu (Uporu); e waru maero te tawhiti atu i Hawai; e 600 koea maero te nui. Kei konei te tino wahapu, me te tino taone, a Apia. E 36 maero te mataratanga atu ko Tutuila (Tutuira) ; he wahapu pai ano kei konei ko Pango Pango. Te motu tuawha ko Manua. He whenua iti noa iho a Hamoa kaore i patata mai ki Niu Tireni nei te nui; he whenua maunga, nui te ngahere, nui te momona. He maha nga kai o taua whenua, te panana, te arani, te kokonata, me era atu hua rakau. E tipu ana i reira te miro, te kawhi, te tupeka, mete tohuka. E tata ana kite te utu o nga kai o Hamoa e tukuna ana ki etahi atu whenua i a tau, i a tau. I etahi takiwa o te tau, e puta ana he marangi kino, he hau whakaharahara. I etahi tau ka pahure ake nei i te mea e ririiri ana nga Maori o Hamoa he maha nga kai puke whawhai i Apia. Katahi ka puta te tupuhi kaha rawa, tahuri iho nga kaipuke, ko nga manuao i paea ki uta. I te ohorere tonu o te putanga mai o te hau, kihai rawa he takiwa hei omanga mo nga kaipuke kite moana nui. Puta ake te morehu kotahi ano ara ko te “Calliope.” Ko tenei anake to te Ingirihi manuao i reira, a ko ia anake te mea i ora. He pehea te ahua o nga Maori o Hamoa ? He tino rite kite Maori, no te mea he whanaunga no tatou. He rite te kiri ki to te Maori, he ahua rite ano hoki te reo. I puta ano te korero kia haere a Timi Kara hei hohou i te rongo, he whakaaro tera pea taua iwi e matatau mai kite reo Maori. Ki taku whakaaro e kore ratou e mohio kite reo Maori. Ta tatou “H” kia ratou he “S,” ina hoki a “Samoa” kia tatou ko “ Hamoa ; ” “ Tamasese,” “Tamahehe.” Ta tatou “ W” kia ratou he “V,” ina hoki a “Savaii,” “Hawai.” Ta tatou “R” he “L” kia ratou ina hoki a “aloha,” “aroha”; “Vailele,” “Wairere”;

“malama,” ‘‘mamma.” Kite ki a etahi Pakeha ko ‘‘Savaii” te “Hawaiki” e kiia nei e te Maori i heke mai o ratou tipuna i reira. i tera tau ka mea a Percy Te Mete e tino mohxo ana ia i heke mai te Maori i Raiatea tetahi o nga moutere o Tahiti. He tipuna no tatou a Manetoa raua ko Mataawha. Kua Karaitiana katoa nga Maori o Hamoa penei ano me aga wahi o Niu Tireni kua u nei te Rongopai. Nga Hahi na reira ratou i whakaako ko te Congregational mete Wetenana. Ko Marietoa te kingi o mua atu i tenei Manetoa, he kaikauwhau i te wa kaore ano la kia kingi noa. Ite whakatunga ko ia nei kmgi mo tona iwi ka mutu tana mahi -kaiwhakaako. Pai ke atu mehemea ana i u tonu la kite kauwhau ite Rongopai ote Rangimarie, penei e kore ia e uru ki nga pouritanga maha. I rite mona te whakatauki a te Pakeha, “Uneasy lies the head that wears a crown,” am, “ E kore e au te takoto a te mahunga mau karauna.” He aha te take o te whawhai e puta mai nei nga rongo ? I te tuunga ko Marietoa hei kingi ka whakatete tetahi rangatira ko Tamahehe te ingoa. I whakawhirinaki a Marietoa kite Ingirihi raua ko te Marikena hei awhina i a la, otira ko te Tiamani i mea ko Tamahehe hei kingi, i hiahia hoki a Tiamani ki a riro i aia a Hamoa. Otira kaore i kaha a Tamahehe raua ko Tiamani. I taua tautotohenga i awhina a Matawha i a Marietoa, he taina-keke hoki ia no te kingi. I muri mai whakarerea ana e Matawha te taha o te kingi a whai ana ia ko ia ano hei kingi. Koia nei te take ote riri i mua tata ake nei. E toru nga mana na reira i whakatau taua riri, ko Ingarangi, ko Amerika, me Tiamani. I te matenga o Marietoa ka whakataua ko Marietoa Tanu hei kingi, tena ko Mataawha tango ana i te kawanatanga kia ia, a mea ana ko ia tonu hei kingi. Ko ia nei te take ote whawhai i paku mai nei nga rongo. Ko te Ingirihi raua ko te Marikena kei te tohe kia mutu te mau pu a Mataawha, ko Tiamani kei te nohopuku ko Tamahehe kei te awhina ite Kingi. Ite timatanga o te whawhai e wha nga manuao i reira e rua no tatou, kotahi no Amerika, kotahi no Tiamani. No muri mai ka haere ate “Tauranga” raua ko te “Torch.” Ko te repo tuatahi tonu kite paku na Amerika, i muri mai na o tatou manuao, na te “ Royhlist” raua ko te “Porpoise.” I puhianga pa o nga hauhau. He nui nga tangata i huri kite taha hauhau. Ko Marietoa me tona iwi i hui katoa ki te pa kotahi. Ko Apia kei reira nei nga pakeha, i tiakina tonutia e nga manu-

ao, me nga heramana. I kotahi tonu te ahua 0 te Ingirihi raua ko te Marikena; ko Tiamani, i matakitaki. Ite 11 o nga ra o Aperira nei 100 nga hoia 0 nga Marikena o nga Ingirihi i haere kite titiro ite takoto ote whenua. Kore rawa atu he maori i kitea e ratou. Ite hokinga mai ka mahue te one i haere atu ai ratou, katahi ka hoki mai ma roto i tetahi ngahere kokonata. Plei konei ka puhia kohurutia ratou e nga hauhau, i muri, i runga hoki i nga kokonata. Na tetahi Tiamana iki mai kaore rawa he hauhau i kitea e ia. I te kumenga a Rewheteneti Landsdale i ta ratou repo kore rawa i paku, a i a ia e wewete ana 1 taua repo ka tu ia. Katahi ka tangi te piukara karanga kia oma kite one, kite wahi watea, otira e whitu o ratou i mate, e toru apiha, e wha paraiwete. Nga apiba i mate ko te Rewheteneti tuatahi o te Tauranga, ko Freeman; ko te Rewheteneti tuatahi o te Philadelphia (Marikena,) ko Landsdale, me tona hoa apiha. I mate ai tenei na tona nohoanga kite whakawaha i a Rewhe. Landsdale. I te kiteatanga o nga tinana i muri mai ko nga upoko o nga apiha kua oti te poroporo e nga hauhau, ko nga taringa o nga heramana i tapatapahia. Kotahi tonu te poka i nehua ai enei tangata, nga Ingirihi me nga Marikena. Kei te mohio pea koutou ko tenei iwi ara ko te Marikena he Ingirihi ano. Nui atu te tangi ote tangata ite nehunga o enei hoia. I panga putiputi katoa nga wahine Maori ki roto ito ratou poka. Te karakia ote nehunga ko te karakia ote Hahi o Ingarangi. Ko te kara ate Kuini, me ta Amerika i herea. Ka oti te tapuke ka kitea nga mahunga o nga apiha, na etahi pirihi Pikopo i mau mai. 1 hahua ano nga tupapaku a whakapiria ana nga mahunga, katahi ka nehua ano. Kotahi ano te wiki o te marenatanga o Rewhe. Landsdale ka tonoa mai nei tona kaipuke ki Hamoa. Kei te tangi te wahine i muri na: ka aroha hoki. R. T. Mokena Kohere.