Kia Auahi Kore Tātou

Muka, Volume 17, Issue 1, 1 March 2005, Page 5

Kia Auahi Kore Tātou

Nā Te Hotu Manawa Mā ori i tito, nā Scotty Morrison i whakamā ori

Kaore 6 tatou tupuna i momi tupeka, kaore hoki taua mea i te wa o uki, o whakapata E ai ki nga tikanga tuku iho, he tapu tetahi mea mena ra e tiakina ana e te mana o nga atua. I nga wa o mua, i whakautea te tapu o te tangata me ana rawa. I te wahine te mana whakanoa, whakaturuma hoki i te tapu. Ko tona whare tangata, he ara e whitoki ana i te ao atua, mete ao tangata. He mana nui tona hei rangaingai ake ano i te tapu kite ao ote kauika wairua. Ko ta te mahi momi, he takahi i tera mana. I nga ra o mua, he tapu te mahi ako karakia, ako whakapapa, ako moteatea, ako whaikorero. Ko ta te momi, he takahi i te tapu o era tikanga, he whakaporearea i te ora o te hinengaro mete tinana kia kore ai e oti tika te akoranga o aua tikanga i runga ite pai mete angitu. He kupu Pakeha ke nga kupu o te reo Maori mo te mahi momi, ara, te tupeka, moki, hikareti, paipa, mati. He kupu Pakeha era i whakamaoritia, he kupu hoki i hangaia hei whakaatu i tetahi ahuatanga kaore i to tatou ao i mua i te taenga mai o te Pakeha. No reira, ehara te mahi momi i tetahi o a tatou tikanga tuku iho. Na James Cook te tupeka i kawe mai ki Aotearoa. E ai ki nga korero, i whekuwheku tetahi rangatira, a Ihutakarau, i te upoko o Cook, na te mea, “I kite auahi ia e rewa ana i tona upoko”. Ko te whakaaro hoki o taua rangatira, kite kore e taea eia te ahi i te upoko o Cook te whakaweto, kua mohio ia he atua ke a Cook, a, e tika ana kia patua kia hemo. He waimarie a Cook kaore i pera. E ai ki a Ahorangi Paparangi Reid, “Tata nei a James Cook te kiia, ko ia te tangata tuatahi i Aotearoa kia mate i te momi tupeka!” I whakamahia te tupeka i roto i nga mahi tauhokohoko. I te wa e tauhokohoko ana i te whenua, i te nuinga o te wa, ko te tupeka tetahi wahanga o te utu. I whakamahia hoki te tupeka hei koha. I taumautia tetahi kaiwhakangau pakaka ki a Mata Kukae hei tane. I whiwhi tona whanau i tetahi toki mete tupeka, hei whakaturuma i te taumau, otira, hei koha. I wehe wawe etahi o nga rangatira i te hui waitohu i te Tiriti o Waitangi, na te mea, i pau te tupeka i oatihia ai ka whiwhi ratou.

I timata nga wahine Maori me nga tane Maori kite momi tupeka i te wa kotahi. Na nga kaita pikitia pera i a Goldie ma, nga wahine Maori i whakaahua mete tupeka i te waha, ano nei, koira noa iho te mea e pahure ake ana i a ratou. No nga tau rua tekau, toru tekau o tera rautau nga wahine Pakeha i timata ai kite momi tupeka I mahuta ake etahi Maori kite whakahe i te mahi momi tupeka. Ko Raureti Mokonuiarangi o Ngati Rangitihi, te etita o tetahi niupepa i tera wa, ara, o Te Korimako. I whakaatu ia i ona manukanuka kite tokomaha o ngai tatou e momi tupeka ana, i roto i tana niupepa, otira, i tuhi haka hoki ia ma taua kaupapa.

Ko te korero, ko te aha? Ko te whakaatu, ko te aha? Turi! Poturi! nei ano nga rore mou Turi! Poturi! He wairangi nou."

I te tau 1903, ka puta he ture hou. Hei ta taua ture, kaore e taea e koe te momi tupeka i te hapori, mena ra kei raro to pakeke i te tekau ma rima tau. He mea tango mai nga korero e wHai ake nei i te tuhinga tawhito o te "Horouta Council Minute Book (1909-1937) Ehau Pakitai: (Motini) Kia kaua nga tane, wahine, taiohi Maori no nga rohe o Horouta e kitea, e momi tupeka ana i te hapori. Ka mana a te tuatahi o Paengawhawha 1909. Atu i taua ra, ina kitea te Maori e momi tupeka ana, kaore e nui atu i te rima hereni te whakawhiu. Hatara Matehe (Kaitautoko) Horomia Paipa : Me hangai taua ture ki nga wahine me nga taiohi anake, kaua ki nga koroua kua roa nei e momi tupeka ana Hati Houkawai: Kei te tau toko au i te motini. He wa roa ratou e korero ana, katahi ano ka whakaae atu kia penei nga korero o te ture "Ma te komiti e whakatau te rahi o te whakawhiu, engari, me kaua e nui atu i te rima heneti" (I whakaaetia) I te tau 1908, ka tinia te ture, katahi, ka ahei tetahi tamatane kite whakawatea i a ia ano i nga here o taua ture, ina whiwhi tohu ia mai i te takuta, e mea ana, he pai te momi tupeka mo tona oranga. I te pakanga tuatahi o te ao, ko te

tupeka tetahi o nga kai i titarihia atu ki nga hoia. I pera ano i te pakanga tuarua ote ao, mete pakanga ki Korea. I roto i nga tau, kua whakamahia nga tohu rangatiratanga hei whakapoapoa i te Maori kia hoko tupeka. Hei whakatauira ake, tera tetahi momo mati i kiia nci, he mati tuturu Maori, a, ko te kaihoko i aua mati, he toa mau moko. I te ngahuru tau rima tekau, ka timata te marama haere o te Manatu Hauora ki nga hua kino o te momi tupeka, ina hoki, ko tana marama, i ahu mat 1 nga korero no Ingarangi me Amerika. Ka puta i te Manatu te i _ U 1 . 1 1 korero, “kia kaua pea e momi kia neke atu i te ono, i te warn ranei nga hikaretti i te ra kotahi”. E ai ki nga whakapae, i taua ngahuru tau, neke atu i te rima tekau orau o nga tane, I - mete toru tekau orau o nga wahine, i te momi tupeka. Na te Ropu Wahine Maori Toko ite Ora i rangaingai te kaupapa f ote - iWmpri . r . . 1 ~ _ s*rt7i auahi kore ki waenganui i te Maori. I ' m; 0 ... kaha hoki nga takuta Maori o te wa ki te whakatupato i te iwi. I te tau 1962, ka whakakorea e te , _ s. ::-;v kawanatanga te mahi tauhoko tupeka ki runga i nga pouaka whakaata me nga reo irirangi, a, ka pera and i te iiij ,11 1111 1 1 ini. ■ amiiiH" r 1 iwn tau 1973 ki roto i nga whare pikitia, otira, ki runga hoki i nga panui tauhoko nui i te taha o nga huarahi. No te tau 1974, ka timata te tuhia o nga whakatupato ki runga i nga pahi hikareti, a, no te tau 1979, ka mahia tetahi kaupapa nui ki runga i te pouaka whakaata hei tami i te hiahia o te hunga taiohi kia momi tupeka. Ko nga kanohi i kitea i taua kaupapa, he kanohi kiritea, he tane. Katahi, ka timata nga umanga hoko tupeka kite tautoko i nga takaro e pai ana kite Maori. Na Winfeild te riki i tautoko, na Benson and Hedges te tenehi, na Rothmans nga whakataetae reihi waka - I kitea nga mgoa o te katoa o era umanga ki runga i te pouaka whakaata i nga wa o aua takaro. Na te ture e kiia nei, ko te Smokefree Environments Act 1990, '.Ti'P mbt; i : tera mahi i houkoti. Tae atu kite tau 1984, ko nga rautaki auahi kore katoa he mea whakarite, he mea whakatinana hoki e te iwi Pakeha. Kaore tetahi mahi kotahi i mahia, hei whangai i nga mohiotanga me nga kaupapa houkoti InVWl n VWK a>^tjri> l ite momi tupeka, kite iwi Maori