Te Reo Hou e kōrerotia nei- Me aha?-Nā te aha i pērā ai?

Muka, Volume 8, Issue 3, 1 September 1995, Page 4

Te Reo Hou e kōrerotia neiMe aha? - Nā te aha i pērā ai?

E ki ana nga tohunga o tenei mea, te reo, ko te reo e kore e noho kite ahua kotahi engari i roto itewa ka rere ke haere. I whera ai hoki na te pa mai o nga ahuatanga o te wa, o tetahi atu reo ranei, ki taua reo nei. Waihoki, ko te reo Maori kua rere ke haere i roto i te wa engari ki a au nei he rere ke pai tetahi, he rere ke aha nei tetahi. Tena, kia tahuri ake nei au kite whakamarama i taku e korero nei. Mai i te taenga mai o Pakeha ki waenganui i a tatou i pakangatia ratou e tatou, i moea ratou e tatou, i whakaparanga tatou ki a ratou, i whakahoahoa atu tatou ki a ratou, i mahi tahi atu tatou ki a ratou, a, i roto i era ahuatanga katoa ka pa mai to ratou reo ki to tatou, a, mete aha and riro ana ito tatou reo etahi o a ratou kupu meta ratou whakatakoto ite kupu, a, riro ana i to ratou reo etahi o a tatou kupu. E marama ana tatou i taea e 6 tatou tipuna te tiki atu te kupu a te Pakeha, ka whakamaori, ka whai tonu ranei i te whakahua Pakeha engari ko nga pu kia hangai ki 6 te reo Maori pu, ara, penei i : humeka - cobbler taewa - Styver riwai - Levi moni - money ture - torah paute - spout Engari mena he kupu tonu ta tatou i rite ki ta te Pakeha te tangi i tikina atu i reira te kupu penei i: pukapuka - book - lungs kapa - penny, copper- line, rank, shake of the hand in haka huka - sugar - snow, frost rori - road - stupid toa - store - warrior, brave, victorious whara - fellow - injured Anei etahi o a tatou kupu kua riro i te Pakeha : mana

hangi tangi pakaru (meta te Pakeha ano whakahua) kai Ko te rere ke noa ko etahi o tatou kei te whai i ta te Pakeha whakatakoto i te kupu penei i enei: E tatari ana au mo te pahi E tono ana au mo te mahi te ki ke ai, E tatari ana au i te pahi E tono ana au i te mahi Atu i enei pohehe o runga ake nei ko enei tino pohehe e puta mai nei i nga waha o a tatou tamariki: He aha tenei mo? Kua horoi koe? Ae, kua Kei a koe he tamariki? Engari ko enei pohehe i puta ke mai i te waha o te kaiwhakaako, Ranei he aporo Kua haere koe hoki He aha ai koe i haere? Pea kaore ana moni ke Ka taea e ia kite haere Kaore ia e taea kite haere Na, kua eke tenei kite wa, e tatou kaiwhakaako ma, kia whakatikatika marika ano i a tatou ka tahuri atu ai ki a tatou tamariki. Koia nei taua reo hou, reo pohehe ranei e korero nei au. Na te mea e marama ana te tikanga o te korero me waiho ranei ki tera me whai tonu ranei kia tika te korero? Ko taku hoki e tino moniania nei kei noho tangata whenua ko te whakatakoto pohehe ki roto i te tangata, a, ka porowhiua ki rahaki ko te whakatakoto tika! Ina whera he mate nui to tatou, e kare ma e! Aua atu, kua tahuri tonu mai ona tino mutunga ke mai nei o te kore mohio ki kona whakatumatuma mai ai, ki mai ai kite hunga no ratou ake nei te reo, a, i whangaia mai koia te reo tuatahi, anei ke, ara ke. O ratou hamuti, e hika e! Kua tau nei tatou kite ripa tauarai ko ratou me to ratou reo rere ke, pohehe noa iho nei kei tetahi taha, a, ko te hunga matatau, ahakoa reo tuatahi, reo tuarua, kei tetahi taha. Ae ranei me tu mai he kaiwawao hei whakatau i te ahua o te riri me waiho noa iho ranei ki kona takahi ai tena i tona ara, tena hoki i tona? Ko taku e whakatauteute nei ko to tatou warea ke ki te tata, a, mete aha and ka noho noa iho ki tera ahua

te kimi ke ai i tahi rongoa - mena ra he rongoa. Na, koira pea te wahi ki a koutou - ko koutou na hoki kei te pae o te riri, kei te mura o te ahi, a, ko te whakatau ma koutou ko te ahi ranei me tinei, ko te ahi ranei me tutakitaki kia mura tonu ai, ahakoa purehua noa iho nei, ahakoa whitawhita ranei. Tera pea ko te tutakitaki ra i te ahi ko te tuku i te reo kia maringi noa mai ahakoa tau ke atu ki tua o tawauwau, ahakoa kotiti, ahakoa tino he nei. E ki ana tenei hunga engari te ngaringari i te tino kore rawa atu nei.

Ko te whakatau ke ma koutou, ae me tuku a he ki tana me aha ke ranei. E mohiotia ana hoki i te wa e ako ai te tangata i te reo ka penei i te tamaroa nei ka ngoki ano i te tuatahi, a, nawai, nawai, ahakoa te hurori, te hirori, kua tika te tu, kua pai te hikoi, kua pakari engari e eke ai kite karangatanga pakari me noho ano ona kaipoipoi, kaiarahi, kaipenapena, kaiwhakatauira i te tika, i te taha kia taea ai te ki, na kua maro te haere.

Na, ko te korero mo te tinei, mo te whakaweto, mo te whakapoko, mo te whakapirau kei te ahua tonu o tau ake kupu o tou ake reo i te ahi, ko tera o te whakatika, o te whakatika kia tika ra ano mai i te kaikorero. Ka mutu, ko taua whakatika e whai ke ana i ta te hunga matatau whakatakoto. Kei kona ano ona tangata e ki ana he aha te hua o te waiho i te reo kia he tonu mai te whakatika ke atu ai? Ko Timoti nei tetahi o taua hunga ra.

Ko ona whakatonga ano kei te ki ina hiahia te hunga kia tukuna tena kia whakaputa i tana i ahei ai, ahakoa piki, ahakoa heke, he aha ke tatou i aro ai kite whakatika atu engari tukuna kia kotiti, tukuna kia he. Kaua noa iho tatou e whakapeto i 6 tatou kaha, ko tatou e marama ana ki a tatou korero, ko ratou ki a ratou, a, i te mutunga iho kua kore noa iho i aro i nga tipuna nga korero atu a a ratou mokopuna. Kei hea ke te totara wahirua i tua atu i tera? No wai te reo hei whainga, no nga tipuna, no nga kaiwhakaako ranei e he nei te reo?

Ahakoa ko wai kei hea e tu mai ana ko te patai nui tonu, ka pehea ke te reo? Kaore ia ona ake mana, ona ake mauri e tika ana kia puritia? Ma te tangata rawa e korero e puta ai era ahuatanga?

Ko te hunga tutakitaki ahi nei, i wa ratou nei hoki, e tohe mai ana ita te kuare titiro kite kaupapa, a, ko te hunga tinei ahi nei he titiro ke mai i ta te matatau titiro. E kore rawa atu hoki ahau nei, a Timoti nei, e whakapono ko te tomina o te kaikorero kia noho tonu mai i ta te kuare noho engari e hiahia ke ana kia ekea ona taumata, a, noho rawa ake ki tona paepae, tu rawa mai ranei i te ama o tona whare, kua kitea te ahua o te whakatakoto kupu i tua ke noa atu o te korero kai paipa noa iho nei. Ki aau nei ka kaha ake te mohio ote tangata kite reo

ka kaha ke atu tona mohio ki tana kaore i mohio ai! Ina kore, a kati, e taea tena te aha?

E whai nei tatou kia riro ko te reo Maori te reo whakaako i a tatou tamariki, a, me taku taunaki i tena whakaaro engari ko te kaiwhakaako kei noho tonu ki taua taumata e makohakoha ai, e mahorahora ai te noho te piki tonu ai, te piki tonu ai kia ekea ra anotia atapuhipuhi.

Kua kitea i roto i nga tau mai i te huatakitanga o nga kura kaupapa Maori e uaua ana kite nuinga o nga kaiwhakaako te whakawhanui, te whakahohonu, te whakapiki i te reo o nga tamariki kei mua i 6 ratou aroaro. He aha ai? Na te mea kaore noa iho i roa kua eke tonu te mohio o te tamaiti ki to tona kaiwhakaako, a, kua mate kite noho tonu i reira ite korenga ote kaiwhakaako e ahei kite neke ki paku k 6 atu. He tino mate nui tenei, a, ma konei te reo e kore ai e eke, e kore ai hoki e whanui atu te korerotia ahakoa he aha te kaupapa.

I konei kua rere taku patai ki a koutou he aha tenei kirehe e kiia nei he matauranga Maori? He kupu enei e kaha ana te korerotia, e kaha ana hoki te whiua haeretia. He aha nei tona tino whakamaoritanga?

Ae ranei ko te matauranga e pa ana ki nga ahuatanga Maori, ae ranei ko te matauranga e whakaakona ana kite reo Maori, ae ranei ko te matauranga ote Maori ki nga ahuatanga katoa, he aha ke ranei? Ehara taku i te ui makihoi, whakateka ranei, engari he tino whakamatemate ke nei noku kia tau mai he maramatanga ki a au, kia paku hinatore noa mai ranei. I whiua ai e au taku patai, mena ko te matauranga ki te reo Maori, he maiki nui to tatou mena e rite ana nga kaiwhakaako ki taku e whakapae nei i runga ake nei. Ko tona tino rongoa ko te whakarite i tetahi wahi ma reira e whakangungu mai nga kaiwhakaako kia puta mai ai e tino matatau ana kite reo ahakoa rere te wairua korero ki hea, e tino matatau ana ano hoki ki te taha whakaako, ki ona ahuatanga e urn ai te hikaka, te kamakama, te hiahia ki roto i te tamaiti ki te ako, e tino matatau ano hoki ki tana, ki ta te kaiwhakaako, i whakaako ai. Inakore ena ahuatanga i roto i te kaiwhakaako ka tau paraharaha te kaupapa, a, ahakoa pehea e kore e whai hua. E tino mohio ana tatou katoa e ikapahi nei e u ai te waka e hoea nei i tenei wa i te au miha o te kuare, o te tino kore mohio nei, ki uta, me matua whakangungu nga kaiwhakaako. E taea ai hoki tera me totika mai ano hoki te hunga whakangungu a-reo, a-kaupapa, a-taha whakaako.

I tenei wa nei kaore i te eke na reira whakaturia he wahi kotahi heoi ano tana mahi he whakangungu i te hunga hiahia kite whakaako i roto i nga kura e Maori nei te reo kawe i nga kaupapa.

He take nui tenei, a, kua roa rawa tatou e takahi ana i te ara he, noho ke ana ko a tatou tamariki te papa. Ko te reo puta mai i tou waha te reo ka puta mai i 6 ratou. Tena koa, ata whakaarotia mai tenei korero aku, ka he mai i a koe, ka he mai i a ratou, ka tika mai i a koe, ka tika mai i a ratou.

Ko te wahi whakangungu nei, hei aha noa iho i tirohia ai no tehea iwi nga kaiwhakangungu engari tirohia ko te taha matatau kite reo, matatau kite whakaako i te tangata, anei hoki kite whakaoho i te wairua pakiki o te tamaiti.

Kua noho tonu mai ko 6 tatou iwitanga hei whakakopekapeka i te kaupapa te tuku ke ai i te kaupapa kia angi te neke whakamua.

E tika ana kia maimoatia te reo o tena iwi, o tena iwi engari waiho tena ma nga iwi ake hei whakatau pehea, pehea. Ko ta tenei whakahaere he whakaako ke i te tika o te whakatakoto i te kupu, o te whakaako i te tangata.

Tera pea, kia kotahi tau e titiro ana i te reo, ona rerenga, ona taunga, ona pikinga, ona hekenga, ona whakanikonikotanga, ona whakatiketiketanga, 6na pataritaritanga, ona whakamarietanga. Kaore e u ki roto i te tangata enei ahuatanga katoa i roto i te tau kotahi engari mena e rima ra ana i te wiki, e waru haora i te ra a eke noa te tau e, kei whea ke mai te matauranga kite reo ka riro mai i te tangata.

Ma nga mahi o nga tau o muri mai e whakau, a, puta rawa kite whaiao, kite ao marama katahi na te tangata mohio. Ko au e whakaaro ana kia wha tau tenei whakangungutanga a, me whakawhiwhi tohu i te tutukitanga e rite ana ki 6 te whare wananga te whai mana.

Kua roa tatou e ki ana anei tatou te whakawherewherea nei. Kati te whakapae noa engari tahuri, takatu mai ma tatou ke hoki e ora ai tenei reo ehara ke ma tauiwi. Ko ta tatou ke he whakapono, he u kite kaupapa, ina kore he aha ke ta tatou e hui nei i te rangi nei? Ko te mea ke hei whakaturuma ma tatou, ma tatou kaiwhakaako nei, he aha te momo reo e hiahiatia nei kia u, kia ita ki roto i a tatou tamariki hei kawe ma ratou i runga i te tika, i te pono a te wa ki a ratou. E ora ai tenei reo me nui ake nga kaikorero, me whanui atu nga kaupapa e korerotia ana kite reo, a, me korero te reo i nga wa katoa, i nga wahi katoa. No wai te he e kore nei e korerotia tenei reo? No tatou tonuahakoa pehea te rere o te whakapae, o te kimi take karo i te wero, i te mutunga iho no tatou ano to tatou mate na reira ma tatou ano te rongoa e kimi. E marama ana te rongoa, ko te kai ke i taua rongoa kia ora ai, koira ke te mate. Whakatenetene ana te nuinga o tatou kite kai, a, mete aha ano e mate nei, e mate nei. Ko te pakirehua nui o roto i a au he aha ra tatou i tuku

ai kia penei rawa te kaha o te ngaro o te reo katahi ano ka ponana kite whakaora ake? N a nga whakakonuka, na nga whakatuaho o te ao Pakeha, na te aha ke ranei? He tino patai tera hei patai ano ma tatou na te mea hoki kai noho tatou ka tuku kia pera ano to tatou whekikitia mai e tauiwi me tona ao, i ki ai tera kaumatua rongonui, a Ta Apirana Ngata, i roto i tetahi o ana waiata, Na te ao ana hanga Kia raru noa ko au Ae, kua roa tatou e noho ana i te raru engari kua hoto te ihirangi a, kua kotahi te waihoe. Ko te tapara, ko te matana kei te marama, ko te whakatutuki kei te marama na reira okea ururoatia! E ai ki nga tohunga tirotiro reo ka motu ana te mekameka uaua ana tera te tuhono ano, a, ko te whakamarama o tera korero anei; kite kore te reo e heke mai i tetahi whakatipuranga ki to raro iho, engari ki to muri ke mai ka raru tenei mea te reo kua riro hoki ma te whakatipuranga kaore ra i whiwhi hei whakaporearea te whakatipuranga i whiwhi. No reira ko taku ki a tatou ko teneiatu i a tatou ki a tatou tamariki, atu i a ratou ki a ratou, haere ake nei, haere ake nei. E mihi ana au ki nga kaumatua e kaha nei te whakaako i a ratou mokopuna engari ka pehea nga matua o aua tamariki? Kei reira te mate, te motunga o te mekameka e korerotia ake nei. Kati, kua rere ra a kupu ki takiwa rere ai, a, hei a ko ake nei roharoha iho ai a tau noa kite whenua. Eki ana te whakatauki, E tata tapahi, e roa te whakatu, ara, e mama ai te mahi me roa tonu e ako ana. Na reira e koutou e nga matanga, tenei ra to tatou reo taukiuki te korerotia nei na te mea ki a au he wahanga no roto i te matauranga Maori e korero nei tatou. Anei a tau 2000 e rokomahuta ake nei i tona pae, a, ka pehea ra to tatou reo a te rautau hou? Ko ‘hau e whakapono ana ka ora tonu, ko ‘hau e whakapono ana e kore rawa e pera rawa te rere ke ina u tatou ki te tika, kite pono, ko ‘hau e whakapono ana tau 2050 rawa ake kua whanui te horapa o o te reo, a, ko ‘hau e whakapono ana ina whakaaetia tatou kia hoki wairua mai a taua tau ka kotore whererei tatou!

He inoi, he tono ki a tatou kei waiho e tatou ko 6 tatou reo e iheuheu ai tatou te waiho ke ai ma reira tatou e paihere i runga i te whakaaro kotahi, ara, ko to tatou reo tuauriuri, whaioio kia kaua e ngaro i ta te moa ngaro engari kia ora m 6 ake tonu atu kia taea ai te ki pai aha! ha! Kua eke panuku, kua eke Tangaroa, kia haere mai te toki, haumi e, hui e, taiki e! Tine mauri ora!