TE WHAKAWĀNGA I TE KURA

Muka, Volume 7, Issue 4, 1 September 1994, Page 4

TE WHAKAWĀNGA I TE KURA

Kua takoto ake nei nga korero whanui mo te ahua ki ta matou kura whakapakari reo. Engari he wahanga ano me ata korero i konei, ara ko nga whakaaro i puta ake i te whakawanga. Ko te mahi whakamutunga ma nga akonga i te po o te Taite, he whakaki mai i tetahi rarangi patai mo te ahua ki ta matou hui, kia mohio ai te Taura Whiri ae ranei e ngata ana nga hiahia o te hunga whai mai i enei kura, pehea ke ranei. Ehara i te mea ka huri katoatia nga ahuatanga o te kura hei whakangata i nga hiahia o te tokoiti, engari i nga wahi e kaha tonu ana te whakahe mai i tetahi ahuatanga, e kaha ana ranei te puta ake o tetahi huatau e pai ake ai te haere o te hui, a, koira nga wahi hei whakamaunga atu ma te Taura Whiri a te wa e tahuri ai kite taka kai ma te hinengaro hei mau atu ki nga kura o muri atu.

Anei te whakarapopototanga o nga whakautu i puta i te arotakenga, me nga huatau ano o te Taura Whiri ki o koutou whakaaro i whakatakoto mai ai.

Kia mohio noa mai koutou e rua ke nga take i ata whakaritea ai he urupoumanu whakawa i te kura. Tuatahi, e whakahau ana te Tari Tatari Kaute me matua whakaatu e nga whakahaere kawanatanga (ko matou hoki tena) te pata, te hua o a ratou mahi. Ko te kura nei hoki tetahi kaupapa pera. Na reira ko etahi o nga patai i tapaetia hei whakaea i nga pakirehua a tera o nga whakahaere. Ko etahi ano, i whaiti ke te aronga, he hiahia no matou ake i te Taura Whiri kia mohio me penei ke, me pera ke ranei e nui ake ai te whaihua kite hunga haramai ki nga kura whai mai i tenei.

Anei e whai ake nei etahi o nga patai i whakaurua ma te Tari Tatari Kaute. I tonoa nga kaiwhakahoki patai kia tohu mai i te kaha o te whaihua ki 6 ratou ano whakaaro, mai ite 1 kite 5, ko te 1 e tohu ana ko te mutunga ke mai o te hua kore, ko te 5 e tohu ana i te mutunga ke mai o te whai hua:

Na tenei kura au ka ata mohio ara atu ano nga ahuatanga o tenei mea, ote matatau kite reo Maori, kaore ano kia tino mau i a au i te wa nei. Na tenei kura au i hiahia ai kia pakari ke noa ake au ki aua ahuatanga. Heoi ano, me ki noa ake na tenei kura i ahua kaha ake ai taku matatau ki enei wahanga o te reo Maori. Na tenei kura i uru mai ai te hiahia ki roto i a au kia whai tonu au i nga huarahi e pai ake ai taku matatau kite reo Maori iaau ka hoki nei ki te kainga.

Tera e huaina ake e te tangata e panui mai nei i enei patai he karo ke te mahi a te Taura Whiri. Ara, i ata penei ai te hakirikiri, te makaro o nga patai kia hemo ai nga wero mai a te Tari Tatari Kaute, a, e kore e pereperea te taringa o te Taura Whiri a te wa ka arotakea e ratou a matou mahi.

Engari koinei tonu ke etahi o nga tino tumanako o te Taura Whiri mo nga kura, kia kite te hunga korero Maori o enei ra ara ano nga taumata tirohanga rerehua hei pikinga atu ma tatou ki runga. Ko te ata whakapakari i te reo o tena, o tena, koia ano tetahi, engari e pakari ake ai te reo o te tangata me matua whakaae ia, “ae ra, ko ahau tonu tetahi, ara au te pohewa ra kei runga rawa atu au, noku ka haramai ki tenei kura, e hika ma e, no hea mai taku?”

Heoi ano he waimaria, he aha ranei, e 80% nga akonga i tohu mai i te 4, i te 5 ranei ki tenei putoi patai. No reira ka noho toiora tonu te taringa o te Taura Whiri mo ana herengi i whakapau ai ki tenei kura.

Na, ko nga patai ahua whaikiko ake ki nga mahi i mahia, ki era ranei e hiahia ana etahi kia mahia, kei reira ke he tino korero hei whakaatu maku i konei.

Kei te korero o tua ake nei he whakamarama kite ahua o nga ropu. Heoi ano, mo te tupono tipakopako ke te mahi a te kaipanui, me paku whakamarama ano i aianei. I whakaritea kia rima nga ropu mahi, e rua nga ropu i ata whakatakotohia i runga ano i te matatau o nga mea o roto, engari kei runga ake tetahi i tetahi. Ko nga mea o roto i te ropu tino matatau, he tangata i tipu ake kite reo, kua hia ke ranei te roa ona e ata whaiwhai ana i te reo hei reo matua mona. Ko te ropu tuarua (amatatau taku e mea nei) i ahua pern ano, ara, ko te nuinga kua neke atu pea i te tekau tau e takahi ana i nga huanui, i nga maheu, i nga pokatata, i nga ara katoa e ataahua ake ai to ratou reo.

I muri mai o enei, ko etahi ropu e torn e ahua orite ana te matatau. Heoi ano, i pera te whakaaro i te wa i wehewhehe haeretia ai tenei hunga. Engari ko tetahi o nga whakahe i puta ake, me tika ake te mahi whakaropu i te tangata kia kore ai e noho tahi te whakaputa mohio raua ko te wahangu. Kua tirohia tenei ahuatanga mo nga hui o muri atu, engari taihoa nei korerotia ai.

Ko tetahi ano o nga huatau i kaha te puta e pa ana ki te ahua o nga ropu, me iti ake nga ropu kia nui ake ai te wa ka pau ki nga hiahia o ia akonga. He tika tenei korero, engari i ahua kikl rawa ai, he kore no matou i mohio ka eke te nui o nga akonga kite whitu tekau. Koina te mate nui o te kore e ata whakamohio mai i mua noa mai o te hui, ka he noa iho nga whakarite kite taha whakaako. No reira mo nga hui o muri atu, kei noho koutou ka waiho rawa ta koutou urutomo mai kia torengi ke te ra.

Ara ano te huatau i mahuta ake mo te ahua ki nga ropu, ko te ahua tonu o te tikanga whiriwhiri ropu. E ki nei etahi, me noho a-karangatanga ke mo tetahi o nga ra o te kura, kia whai ai ko tena i ana tino

kaupapa, ko tena i ana. Mana noa ake e kore he hiahia motuhake to tena, to tena momo kura, momo wahi mahi ranei, no reira he ahuatanga whai tikanga ano pea tenei hei whakaaro ake ma te Taura Whiri mete hunga ako ka puta ake ki Waimarama. E whakaaro noa ana au ko tetahi o nga tino mahi ma nga kai whakaako i roto i nga akomanga rumaki, he whakamahi i nga kupu hou o roto i nga marautanga reo Maori, kia waia ai 6 ratou hinengaro, 6 ratou arero ki aua kupu. Engari mo te hunga kei te kainga ke, kei tetahi tari kawanatanga ranei e whakamahi ana i te reo, ko te reo e tika ana mo era wahi, koina ke pea ta ratou e plrangi ana. Heoi ano hei whakaaro ake.

I raua atu he patai mo te whaihua o ia momo mahi i whaia i te kura. Ki ta te tino nuinga, e tino whaihua ana nga mahi e pa ana ki:

te whakatakoto tika i te kupu te ako kupu hou te whakapuioio i te reo korero nga klwaha nga whakatauki nga mahi whakamaori

Ko nga mahi whakapakeha anake te wahanga kaore i tino rata mai te katoa, engari na te ropu tino matatau ke te nuinga o nga whakahoki whakahe i tenei mahi, ka mutu, kaore i pera rawa ta ratou tapi mai. Kotahi te tangata i roto i te tokotoru o tern ropu i pera mai te korero. Engari he tika pea kia tu te ihu o te ropu matatau ki tenei mahi, ite mea kare nei 6 ratou hiahia kite reo Pakeha hei whakaatu ito ratou matau kite reo Maori. Ka taea noatia tera kite reo Maori ano.

Engari ano te tauira e mea ana kite tu hei “kaiwhakamaori” a tona wa. E tutuki pai ai tera mahi, me tangata tino matatau ki nga kupu, ki nga rehu, ki nga aha, ki nga aha o nga reo e rua. No reira koutou o tera ropu e hiahia ana kite whai i tera mahi, kaua e waiho atu te reo Pakeha ki tahaki kia tu

takitahi nga whetu o te rangi. Me aro atu ano i mua mai o tera wa.

E mau ana ano tetahi wahanga e tono ana kia whakaatu mai nga tauira me pehea e pai ake ai te kura ki ta ratou tiro atu. Kei reira ano etahi whakaaro hei whakaatu i konei.

Ko tetahi o nga koronga i auau tonu te puta ake, kia whakaritea he wahanga mo te taukumekume, korero tene ranei hei klnaki i nga mahi tuhi. I mahara matou ka nui nga wa whakanga hei whakapakari i te reo korero, ina hoki nui ake i te wha haora ia ra e kai tahi ana, e whakata tahi ana, e kaukau tahi ana matou, a, koira tetahi wa pai mo te whakamatau i nga kupu hou, i nga whakatauki hou, i nga kiwaha hou, koina hoki te wa pai kite piri atu ki tetahi tangata matatau ake i a koe hei hoa whakamatau msu. Engari te ahua nei kaore i ngata te hiahia kite korero Maori i era wa korero ngau paraoa noa iho. E mea noa ana te Taura Whiri kite whakaritea he wahi mo te tutu mai a nga pia kite korero tene, me ahei ano te kaiwhakaako ki te whakatika atu i nga hapa o roto, kaua i te wa tonu e haere ana nga korero, engari kia mutu ra ano nga korero.

I a au e korero nei mo tenei mea, mo te whakatika i te reo o te tangata, kia whakamarama atu au i te whakaaro o te Taura Whiri ki tenei mahi. I whakapae mai hoki tetahi tangata i a maua i hea ra, he takahi mana, he patu tangata ke te mahi a te Taura Whiri e kaha nei ta matou whakatika i te reo o te tangata i enei momo hui. He wa tona kei te tika tenei whakapae, mena he wahi ke, he kaupapa ke, he hunga whakarongo ke, he take ke i haramai ai te tangata ki tetahi hui, engari i roto i tetahi kura whakapiki reo, ko ta matou atu, kaore he mahi i tua atu.

Waihoki, ki a au nei na, ko te waiho kia he tonu te reo o te nanakia e whakamomori ana kia pai ake tona

reo, katahi na te patu wairua. Kua rongo hoki au i te tangata nana tera whakapae e ki ana hei aha noa i whakatika atu ai i tetahi o ana akonga (he kaiwhakaako reo Maori ke hoki te tangata nei), engari huri atu ana te tuara o taua akonga, hiki ana te waha kite aue mete kata ano, he haua marika no te reo o te tahae ra. He aha ia nei te kupu mo tera? He aroha, he whakaaro pai kite tangata? Engari mo tena. No reira me waiho pea tena momo whiu kite puku mau ai.

Anei ano etahi o nga mahi e whakaaro nuitia ana e nga akonga: me huri haere nga kura penei ki tena rohe, ki tena rohe; me nui ake nga reo-a-iwi ka whakaurua kite pukapuka hei whai ma te hunga ako; me ata tirotiro nga tuhinga tawhito; me whakarite he wa mo nga mahi hakinakina, ka whakamahi ai i nga kupu hou a te Taura Whiri mo enei takaro; me whakarite he wa mo nga korero paki, mahi whakaari; mena ka taea, me rau atu kite pukapuka he korero mo nga kaupapa o enei ra, penei i te mate arai kore, i te tukino wahine, tamariki, i nga raruraru taiao.

I rere ano te patai i te po o te Taite mo te wahi ki nga tamariki, e pai ana ranei te Taura Whiri kia haria mai te mahi a te tamariki. I reira tonu ka puta te whakautu a te Taura Whiri ki tera patai, ara, kaore he aha tahi ki a matou ina haria mai nga tamariki, engari me tamariki mohio kite korero Maori, kia kore ai e tltakataka noa te kaupapa i hui tahi ai tatou. Hei tapiri ki tera, ka pai ano pea kite whakarerea nga tamariki kaha te whakakuene, te tangiweto, te haututu ranei kite kainga, heoi ano kei a koutou ano, matua ma, te tikanga!

Katoa enei whakaaro o runga ake nei ka ata tirohia

e te Taura Whiri i mua mai o te kura ka tu ki Waimarama a te raumati, me kore e kitea mai he tikanga e tutuki ai te nuinga. Engari, e uaua ana na te poto o te wa o te hui. Mehemea e rua wiki ke te roa o te kura, ka taea noatia, engari na nga akonga ano te whakatau ka nui te rima ra. T ekau noa iho nga tangata i ki mai he poto rawa te rima ra, ko ta te tino nuinga ke, kite waiho kia penei tonu te roa, ko hea mai nei te painga atu.

Na, kua tae pea kite take whakamutunga, heoi ano ahakoa take whakamutunga, he tino take tonu. Me ki e rua ke ona mata, engari e rua, e rua, i takea mai i te punga kotahi. Ko te kaha o te puta o te korero Pakeha i tenei o nga kura rumaki, a, ko te whakaatu mai a etahi i uaua rawa nga mahi hei whai ma ratou.

I haere tonu te reo Pakeha ahakoa kia atu nga pia kia tino kaua rawa e mau mai tera o nga reo ki roto i te kura, engari e whakapae ana au i pera ai, na te mea he uaua rawa ki etahi te korero Maori anake mo te katoa o te hui.

No te Taura Whiri ano pea te he, he kore i marama no ta matou whakamohio atu ma te hunga ahua matatau anake tenei kura. Ka penei matou, mana te kore e kite mai i nga whakatupato o roto i te pohiri, a, ma reira e mshiotia ai ehara tenei i te kura m 5 te hunga katahi ano ka timata te arero kite tarai kupu Maori.

Kaore matou mo te whakahe, mo te whakaiti i te hunga e penei ana te reo. E tama, ko tatou katoa tera kua takahi nei i te huarahi mai i te hiringa ake o te whakaaro, a, tae noa mai kite wa e taea ana te ki, ae kua autaia haere te mohio o tera kite korero Maori. No reira kei te mihi tonu te ngakau ki a koutou, mo koutou e u nei, ahakoa nga aupiki, nga auheke ote huarahi mai kite reo Maori. Engari taihoa nei koutou tahuri mai ai ki tenei kura. A tona wa ra ano nui noa ake ai te whaihua o ta koutou kuhu mai.

Kua koto haere nei pea etahi i enei ikimoke mo te ahua ki ta matou kura i tu ki Kirikiriroa i tera marama, engari e tika ana kia mohio te hunga i patapataihia ki nga otinga i puta ake. No reira kia ora ra koutou i whai tonu mai i enei korero ahakoa piki, heke, kotiti.

arotake - he whakawa i te whaihua o tetahi mahi urupounamu - patai tapaetia - whakatakotohia kite aroaro pakirehua - patai huaina - whakaarohia hakirikiri, makaro - kaore e marama te kitea atu o tetahi mea rerehua - ataahua pohewa - pohehe putoi - kohinga toiora - ora, kaore i tu (tu mate nei) tlpakopako - he ata tango i nga mea pai ki a koe, ka waiho ke ai i etahi maheu - he ara iti kua tupuria e te otaota pokatata - he ara poto, hangai hoki (= tukutata) urutomo - tomo, kuhu torengi - to (o te ra) mahuta ake - puta ake mana noa ake e kore - kaore e kore whakapuioio - whakapakari ka tu te ihu - he kore e rata koronga - tino hiahia korero tene - he korero me tito i te wa tonu e makere mai ana aua kupu i nga ngutu korero ngau paraoa - korero noa iho, korero kai paipa hakinakina - takaro whakakuene - he rite tonu te tono kai, te tono aha ranei, he tangoweto noa iho nei mana te kore - ko te tikanga tarai - hanga (kite toki) nanakia - ahua pai tonu koto - he ahua paipairuaki, he ki rawa no te puku (e ki ana te Pakeha “kei nga karu ke e haere ana”, he kaha rawa no te whiu) ikimoke - pahupahu, korero tikanga kore