TE KURA WHAKAPAKARI REO I TŪ KI KIRIKIRIROA

Muka, Volume 7, Issue 4, 1 September 1994, Page 1

TE KURA WHAKAPAKARI REO I TŪ KI KIRIKIRIROA

28 Here-turi-koka -2 Mahuru 1994

Whakaramemene mai ana, kuhu mai ana i Te Kohao o te Ngira te tira a te Taura Whiri i runga i te konga o te reo ta whiri o Ngati Wairere. Ko te kaupapa nana matou i whakawhaiti mai hei manuhiri ma te iwi kainga o Kirikiriroa marae, koia tonu ra, ko te reo Maori, tona ataahua, tona tiketike, tona ora, tona mau.

He mea pohiri ko te hakerekere, ahakoa kaiwhakaako mai, akonga mai, kaimahi kawanatanga mai, matua mai. Kotahi noa iho te here, kia autaia ano te

matatau ote hunga haramai kite reo Maori. Ara ne, ko te tino kaupapa o tenei hui, he whakapauaua, he whakarakei i te reo kua maroro ke noa te hanga. Te mea ai hoki, ara ke nga hui, nga whakaakoranga ranei ma te hunga no na noa nei i nau mai ai kite ao korero Maori.

Ko tona whitu tekau nei nga tangata i whakaeke mai i te ahiahi o te Ratapu hei pia, hei tauira ma te kahui whakaako o te Taura Whiri. Ko te mahi tuatahi ka oti nei te ata whakauru mai a te katoa, he wehewehe haere i nga akonga kia rima nga ropu mahi. Ko nga ropu e rua o runga ake, he mea ata whakaropu i runga ano i te kaha o to ratou matatau, he ahua mohio anon ste Taura Whiri ki nga mea tino matatau i tapoko mai kite hui, engari ko etahi ropu e torn i meahia kia ahua orite te matatau, he kore no matou i tino mohio ko wai o ratou kaore nei i tino pakari te reo, ko wai ke ia nga mea ahua pai tonu. Heoi ano i penei te mahi wawahi haere mete ata ki atu ano mena i he ta matou whakaropu i etahi, ma ratou ano ratou e hari ki ropu ke.

Ko tetahi ano o nga mahi i te ahiahi o te ra tuatahi, ko te tohatoha i te pukapuka mahi i noho nei hei whakamaunga atu ma nga pouako me nga akonga i nga ra mahi e wha o te hui. Tltoretore ana tera nga kanohi o etahi, he tauhou ra no ratou kite ahua ote mahi i enei kura a te Taura Whiri. I mea mai hoki tetahi “i haramai au mo te whakata ke te take - tena pohehe marika oku!”

Ko te wa timata o nga mahi ia ra, he rite ki tera i whaia i Waimarama, ara, ko te hauwha mai i te whitu i te ata. Mutu kau ana te karakia, haere ana nga mahi ote kura. Ka penei matou, kite waiho rawa te kai o te ata kia ahua maro ra ano te rere a Tama-nui-te-ra, katahi ka tino reka rawa atu te paku, te pltiti, te pekena, te aha, te aha. Ka mutu, ka ahua tau te mauri mete mohio ano kua oti ke tetahi o nga whakatauteute i whakaritea mo taua ra.

E rua atu ano nga wahanga mahi e rua haora nei te roa (me nga tino paramanawa o te tuhoetanga o te ra ki waenganui), ka hiki te hui kite whakanga. Heoi ano ka pau tera haora atu i te torn kite wha, kua heuheu ano nga tangata kite mahi mo tetahi rua haora atu ano. Nekuneku rawa ake te ra, kua ngehe, kua tahoho te nuinga o nga akonga, i te mea kua tekau ma tahi haora ratou e noho ana i ta te tauira noho, e kai ana i ta te tauira kai, e rongo ana i to te tauira takaanini.

He hanga mlharo ra ki a au te u a te hunga ako ki nga mahi i whakaritea hei whakaoti ma ratou i te kura nei. Te nui hoki o nga mahi i whakatakotohia kite pukapuka, mete whakapae ano e kore pea etahi e paku tirohia, engari e ai ki nga rongo i tutuki, i whakamatauhia ranei te nuinga o nga mahi e te nuinga o nga ropu.

Ko te hunga tino matatau te ropu ahua hotoa nei te haere, he kaha no ratou kite werowero, kite takirikiri i nga hinengaro o nga kaiwhakaako, a, kite taututetute hoki i waenganui i a ratou ano. Heoi ano koina hoki tetahi ahua o te ako ka ekea ana nga taumata o runga ake. Ina ra, ehara hoki i te mea kotahi noa iho te titiro ka taea. I puta hoki i a te Wharehuia tana korero mo tenei mea, m 5 te ‘rehu’ o te reo, ana ko era ahuatanga me uaua ke e ariari ai te kitea atu e te katoa, ka mutu, ko te whakamaori i te tikanga o tera rehu, kei te ahua tonu o te titiro atu, o nga ahuatanga ranei o te wa. Na reira i tika ano te mahi a te ropu tuarima i rite tonu nei ta ratou tauhutihuti, ka ata wawahi ano ai i o ratou weu i huhuti ai!

Kia huri ake nga whakaaro kite hau kainga. Mea kite uia mai au e wai ra kia whakaahua i tenei tikanga ataahua a te Maori, i te manaaki tangata, ka penei ake taku pepeha atu: “Ko Waikato te awa, ko Kirikiriroa te marae, ko Te Kirikohai te wahine, tihe mauri ora!”

I a au nei e patu nei i enei korero, ano nei kei te rongo tonu au i te reo karanga o te Kirikohai e mako mai ana i te kuaha o te wharekai. Kei te korero au moku ano, engari i a au i reira, ka rongo ite karanga, kua koe tonu te kaki mete mohio ans ko Tahu ano tera e karanga mai ana kia hlkoi atu kite pokapu ote rauhl tangata. Te haha marika o nga kai, te nui ai hoki; ka whiu ana te rau a Tlmoti, kaore nga kai i tata noa te pau. Penei ai te hora a Tahu, a, Paraire noa.

Tenei mea te taha kikokiko, ne, kei te rangi tuhaha nga whakaaro e rerere ana, he aha ke ra, kua paraharaha kau noa. Heoi ano, koira tonu te ahua o te tangata me nga tai o roto i a ia. Ka noho tonu nga kume a Kiko hei hoa whakataetae ki nga kume a Hinengaro, ka timu te tai ki tetahi, ka pari te tai ki tetahi.

Kia huri mai ano te mata ote tai kite tiketiketanga ote whakaaro, ara kite kaupapa i hui tahi nei matou. I tu ai tenei kura, he hiahia no matou i te Taura Whiri kia awhinatia, kia whakangungua te hunga e manako mai ana kite reo Maori hei reo whakaahua, hei reo whakaataahua i te whakaaro o te tangata. Ki ta matou titiro, ki ta matou whakarongo, i tutuki pai te whainga whanui a te Taura Whiri, a, tino eke ana tera te kaupapa a te hau kainga.

Ko te ea ote wahi kite tangata whenua, ara ote taha tinana o te manuhiri, ka taea te whakaata penei: “Haere puioio mai, hoki tautau atu”, a, ko te wahi kite Taura Whiri, ara ko te taha reo, taha hinengaro, me hurirapa kia penei ke “Haere tareperepe mai, hoki maroro atu.”

Ka mutu te kai i te ata o te Paraire, ko te tikanga ko matou tena kua maro te haere kite wa kainga. Engari kare ke i pera rawa te whawhai o te nuinga kia huri atu te ihu o te waka kite kainga. Koira hoki te ahua o te wairua i tau mai ki runga i tenei

hui. Kaore i rite kite mamaoa nei, e kore e roko tokia te kiri, kua ngaro noa kite takiwa. Ko tenei wairua e korero ake nei au, mete kohu ke o Kirikiriroa nei te ahua - ka tau mai, a, me uaua ke ka mahea ake mo tetahi wa ahua roa tonu nei.

laau ite huarahi e whakamau atu ana kite kainga, ka aro komuri nga kare-a-roto ki tera marae ataahua i wananga tahi ai, i whakatoi tahi ai, i mingomingo tahi ai, i whakarira tahi ai matou. Ki a au nei na, kaore a ko atu, a ko mai ranei o tetahi hui penei hei oranga mo te wairua.

E kore e taea te tikohi ake o nga mahara mo ta matou noho tahi i reira mete kore tonu e puta ans o te mihi ki a te Kirikohai ma. Tino kore nei e taea e te kupu te whakaea nga manaaki i uhia mai ki runga i te pahl a te Taura Whiri, no reira ka rere tonu nga mihi ki a ratou.

whakaramemene - hui, rumene konga - pahotanga hakerekere - te tini o te tangata whakapauaua - whakapakari whakarakei - whakapaipai pia - tauira, akonga tapoko - uru tltoretore - matatewha, puare (o nga karu) paku - pared whakatauteute - mahi, warenga paramanawa - kai heuheu - ka haere ko tena ki tona, ko tend ki tona nekuneku - to (o te ra) tahoho - kua kore he kaha i roto i a koe (= ngehe) hotoa - poturi taututetute - whawhai (wairua pai nei) tauhutihuti - huhuti makawe mako - paoro pokapu - putaketanga rauhi - manaaki haha - reka (kai nei) tuhaha - tawhiti paraharaha - papatahi manako - ngakau nui, aroha hurirapa - huri koaro tareperepe - ko te tautau noa iho o te puku, he kaha rawa no te kai komuri - whakamuri kare-a-roto -nga tino whakaaro o te ngakau

mingomingo - te mahi a nga paparinga ina kata te tangata (= hohe) whakarira - whakapau kaha tlkohi - kohi