TE MAHI RANGAHAU REO MĀORI WHANUI

Muka, Volume 6, Issue 3, 1 June 1993, Page 2

TE MAHI RANGAHAU REO MĀORI WHANUI

Kei teputanga o te Raumati e takoto ana he punua kdrero mo te mahi rangahau reo Maori kei te whakahaeretia e te Taura Whiri. No te marama o Whiringa-a-rangi 1992 i whakarauikatia mai ai nga whakahaere reo Maori o te motu hei matapaki i tenei kaupapa, a, no te timatanga o tenei tau i emi ai te ropu whaiti i takea mai i taua hui tuatahi. Na tenei hui a te ropu whaiti ko tetahi ika mahi, a, mai i taua wa a haere ake nei, ko te whai wahi atu ki tenei ropu tetahi o nga mahi nui a te wahanga rangahau o te Taura Whiri.

Ko ta te rangahautanga nei, he ata kohura i te ahua o te reo Maori o naianei kia tino mohio ai tatou ae ranei kei te pakari haere to tatou reo, kei te popoko haere tonu ke ranei.

E whekori ana te uaua o tenei mahi e hiahia ana matou kia wawe te oti, engari kite kore e taea, me pehea hoki tatou e mohio kei te tika ta tatou e whai nei, kaore noa iho ranei?

Ina hoki, he haere matapokere noa iho te mahi a te hunga e matenui ana, e whakarira ana kia puioio te reo, he kore no tatou e marama ko ehea nga mahi tino whaihua, ko ehea ia me paku whakarereke kia whaihua ano ai. He ara hou tenei e takahia nei e te iwi Maori; karekau he makenu, tapuwae i waihotia hei whai ma tatou, kare nei he paku aha hei whakamama i te haere. (Ara noa atu nga tauira o nga reo e iti haere ana te korerotia i tawahi, engari ko te nuinga kaore e tino ahukahuka ana ki to tatou.)

Na, ko to matou whakatauteute, kaore i te mohiotia ko hea te ara tika e u pai ai to tatou waka reo kite whenua houkura, te whakawhenua noa kite kopu o Hinemoana. He taikaha rawa pea enei korero, engari tonu mena kei te he te haere a te waka inaianei, a, ka waiho kia maro tonu, katahi ka tino he ke atu. Kore

rawa e taea e nga whakapaparanga o te manotau hou te ihu te whakapuea ake.

Kati, anei nga urupounamu whanui o tenei mahi rangahau reo Maori: ko wai ma te hunga korero Maori, tokohia tatou, pehea nei to tatou matatau kite reo, ko hea nga wahi e kaha ana te korerotia, he aha nga ahuatanga e taipuru ana i te akona o te reo, me etahi atu ahuatanga e tika ana kia mohiotia.

E rima noa iho nga rohe kei te rangahautia i tenei wa, ara ko Hiruharama (kite Tai Rawhiti), ko Ruatorea, ko Te Papa-i-oea, ko Otaki me Te W aiharakeke. Ko tona tikanga, katoa nga raruraru ka puta i tenei momo rangahautanga, ka puta tonu i te mahi whakatauira nei, a, ka taea te whakamahea i mua mai o te rangahautanga matua.

I timata nga uiui i te paunga o Haratua, a, ko tona tikanga ka oti katoa i roto i te wha wiki i muri mai. Hei nga wiki whakamutunga o Pipiri ata whangaia atu ai nga whakahoki kite rorohiko, katahi ka whakamaoritia aua whakautu (atikanga taku e mea nei) kia puta ai he “otinga”.

Akene pea kei te whakaaro ake etahi o koutou “he aha rawa ra i penei ai te nui o te wa i pau i a ratou kite tautapa noa i nga rohe ka torotoroa mo te mahi whakatauira nei, ina hoki e whitu marama tenei kaupapa e oreore ana, katahi ano ka whakatika?”

Engari kei pohehe koutou he hakorea noa iho te take i penei rawa ai te roa mai i te orokohanga o te kaupapa kite tlmatatanga o nga uiuinga whakatauira. I te mea Ina noa atu te nui o nga mahi hei matua whakatutuki i mua i te torotoro haere i nga kainga Maori, ki reira whakaporearea atu ai, ara, ko enei e whai ake nei:

• he kimi haere i nga kaipatai totika (he korero ano tena engari taihoa ake nei) • he whakangungu i tenei hunga ki nga mahi a te kaipatai • he tautapa i te hunga kia pataitia • he ata whakatakoto i te rarangi patai kia hangai pu ai ki ta matou e hiahia ana kia puta • he ata whakamatau hoki i tenei rarangi, me kore e tupono kei te he katoa te takoto o nga patai • me etahi atu kaore e taea te karo ka kawea ana he mahi rangahau penei

Ara atu ano tetahi take i whakatau ai matou me whaiti noa iho te titiro mo tenei wa, ara ko te taha putea. Kotahi rau mano tara noa iho i te watea i tenei tau putea, a, koinei tonu te nui i whakapae matou ka pareko kite mahi toro nei. Hei te hutoke ra ano kimihia haeretia ano ai he huruhuru. Koinei tetahi take hei kokiri atu kite Puni Kokiri, na te mea no reira mai tenei wahanga tuatahi o te putea kua tata te pau.

Kia hoki ake au ki taku iki ake ra, ara kite ahua ki nga kaipatai. Na runga i te whakaaro me matua rata mai nga iwi o nga takiwa kei te rangahautia ki ta matou e mahi nei, i tukuna tetahi reta whakamarama ki nga runanga oia rohe, mete tono atu kia whiriwhirihia e ratou ano 6 ratou ake tira uiui. E torn wiki, e wha wiki, e rima wiki matou e whakaririka ana kia tae mai he rongo pai mai i te nuinga.

Engari ahakoa te tautoko ka tae rawa mai nga reta whakahoki, kore rawa tetahi tangata kotahi i whakaingoatia mo te mahi patapatai nei. Na tenei matou ka tino anipa haere, mete whakatau iho ano kia whanui ake te titiro, ara kia whakapapa atu matou ki nga whakahaere reo Maori katoa o aua rohe me kore e kitea mai i reira etahi tangata totika e huna ana.

Kaore i roa, kua tau mai he whakautu. Tau ana tera te mauri i te kitenga atu i nga rarangi ingoa e pahure mai ana i ta matou purere waea whakaahua! Na reira e koutou ma, e te hunga i whakaae mai kia tu hei kaiwhakahaere-a-rohe, hei kaipatai ke ranei mo tenei mahi, ahakoa wa kiki, ahakoa wa poto, tenei te mihi nui atu mo koutou i ngakaunui mai ki tenei kaupapa. Me kore ake koutou hei kawe ake i tenei manuka ahua puwhetl nei!

Na, kua rongo ake nei matou kaore etahi i te plrangi tautoko mai i tenei mahi, he mataku no ratou kei riro ma te Kawanatanga ke nga otinga e whakamahi hei patu i a tatou hingonga reo Maori. Engari kia mohio mai koutou, kore rawa te Taura Whiri e whakatenatena kia whiria ngatahitia tenei taura e Ngai Taua, ka hoatu ai kite Kawanatanga hei nanati i 5 tatou kakl! Waihoki kite pera, ko te Taura Whiri tonu te papa, ina hoki kore, kore rawa te iwi Maori e aro mai ki a matou a muri atu.

Ko tona tikanga a ko ko ake nei puta ai te purongo me nga otinga i puta i te mahi whakatauira nei. Ka matua whakatakotoria kite aroaro o nga iwi na ratou nei i whakatinana tenei wahanga, ka taoro ai i te nuku o te whenua, mena e whakaae ana enei iwi.

Hei whakatepe noa ake, ara ano tetahi hua o te whai wahi mai ki tenei mahi rangahau. Kua oti ke te korero ko nga kaipatai mo ia takiwa no reira mai ano. Mena e hiahia ana nga iwi kia haere tonu tenei momo rangahau, kua parahia ketia te huarahi - kei reira nga kaipatai kua taunga ke ki tenei mahi, kei reira hoki te rarangi patai hei whakamahi ma ratou, hei tauira noa iho ke ranei.

E ai kite rongo kei te penei nga whakaaro o etahi mai i Raukawa kite tonga, i te mea he whaiti noa iho, he mea tautapa matapokere noa iho te hunga i uiuitia mo te mahi whakatauira. Ko ta etahi o reira e whakaaro ana, me whanui ake te hao a te

kupenga kia mau katoa ai nga Maori o taua takiwa. Ko te taha putea noa iho pea te raruraru, engari kite taea tenei te kimi mai, no ratou ano te whiwhi. Kati ake i tenei, otira hei ona wa ano puta ai he korero kia marama tonu mai koutou ki tenei kaupapa nui, mete kuika ano ote ngakau kia nui tonu te arohia mai.