TE RINGAPOTO A TE PEEHI

Muka, Volume 6, Issue 1, 1 January 1993, Page 5

TE RINGAPOTO ATE PEEHI

Nei au ka noho i te mata o taku rorohiko mete whakaaro ano, me rere pehea inaianei te ia o te korero. Ka hoki komuri te titiro ki nga korero o mua ake mete whakapae tera pea ka puku nga rae o etahi i te ahua haku, i te ahua kowhete o nga kupu i whiua i mua ake nei. Engari kite kore e taea e konei, ma wai ke atu?

Heoi ano, anei e whai ake nei etahi korero hei whakapati i te hunga whai mai i ta matou e kutukutuahi nei! Ara, ko nga korero a Pou Temara mo te punaha ringapoto a Te Peehi: Nga Whakamarama Kei te takoto te tauira o ta H. W. Williams ringapoto. Nana i tuhi i te tau 1896. Ki taku titiro iho, he rite tonu tana tauira kite ringapoto Pakeha, a, eai ki nga mea mohio kite ringapoto Pakeha, he uaua taua ringapoto kite ako. Ko ta Te Peehi, mama noa ake i ta Te Wiremu. Kua whakamatauhia e ahau ta Te Peehi ki nga tangata kaore ano kia kite i tenei tu momo ringapoto. Kaore i roa ka mau i a ratau te aria o ta Te Peehi ringapoto. Otira kaore i pau te hawhe haora, kua taea e te tauira te tuhi korero i roto i taua ringapoto. No reira, e tautoko ana ahau kia whakaoratia ta Te Peehi ringapoto, ka nehu atu i ta Te Wiremu; he uaua rawa tana. 1 Nga Tutohu mo nga Oropuare Ma te tuhi i runga i te pepa whiwhi raina e mama ai te tuhi tenei ringapoto na te mea ka hanumi te tangata mena kaore he raina, i te tata o te tutohu mo te a mete tohu mo te irakati (full stop). Koinei anake te raruraru o tenei tumomo ringapoto, engari ka pa i te raruraru nui. a) Ko te tutohu mo te ahe rite tonu kite irakati engari kei runga ake ite raina (Ripanga 1). Ko te irakati kei runga tonu o te raina (Ripanga 2)

Ripanga 1

Ripanga 2

b) Ko te tutohu mo te e he hae mai i runga ki raro, a, i tlmata mai i te matau ka heke whakatemaul.

c) Ko te tutohu mo te ihe rite ano kite tutohu mo te a engari ko tona wahi ko te raina o runga.

d) Ko te tutohu mo te o he hae mai i runga ki raro, a, i tlmata mai i te maul ka heke whakatematau.

e) Ko te tutohu mo te u he hae papatahi kei waenganui o te raina o runga me to raro.

2. Nga Tutohu mo nga Orokati a) Ko te tutohu mo te h he poupou, mai i te raina o runga ki to raro.

b) Ko te tutohu mo te k ka tlmata mai i te poupou katahi ka huapae whakatematau kite raina o runga.

c) Ko te tutohu mo te m he tiripou te ahua, ka tlmata i te raina o runga ka whakaheke, a, mutu atu ki to raro.

d) Ko te tutohu mo te n ka tlmata atu i te raina o raro katahi ka huapae whakatematau kite raina o runga, katahi ka heke poupou iho kite raina o raro.

f) Ko te tutohu mo te p he c huri koaro tona ahua, kapi katoa a waenganui o nga raina.

g) Ko te tutohu mo te r he o matua tona ahua.

h) Ko te tutohu mo te t he hae papatahi kei te raina o runga tona wahi.

i) Ko te tutohu mo te w he v matua tona ahua.

j) Ko te tutohu mo te wh he F tona ahua engari kaore he hae o waenganui.

k) Ko te tutohu mo te ng he c matua te ahua.

3 Te Honohono i nga Tutohu kia oti ai he Whakahua

a) Kaore he raruraru nui o te honohono haere i nga tutohu ringapoto kia puta ai he kupu. Engari ka tae kite tutohu mo te orokati t kua noho kuao te oropuare tuatahi ki raro tonu i a ia (tirohia te ripanga 3). Ki ahau he mate iti tenei. Ka taea noatia te whakanoho te oropuare tuatahi kite taha ke tu ai pera i te ripanga 4.

Ripanga 3

Ripanga 4

b) Kei te ripanga 5 e whakararangitia ana etahi tauira o nga whakahonohononga o nga orokati me nga oropuare kia puta ai he whakahua.

4 Nga kupu pumatua I roto o tenei ringapoto, kaore e taea te whakapumatua i te kupu ingoa wahi, i te kupu ingoa tangata ranei. He orite nga tutohu mo nga kupu katoa. Ehara tenei i te mate nui, otira e ki ana ahau koinei tetahi o nga hua o te ringapoto, ara, he whakapoto i te tuhi. Tona tikanga, e mohio ana te kaituhi kite korero mete panui i te reo Maori. Ko ta te ringapoto mahi, he whakatere i nga mahi. Hei muri rawa i te maunga o nga tuhinga ringapoto, e hoki ai te kaituhi kite whakatikatika i nga tuhinga. Ka mohio tonu a ia ki te rereke ote kupu pumatua mete kupu kuao. Hei tona tuhinga i nga korero ki runga i te mlhini patu korero, i roto ranei i te ringaroa, kua whakapumatuatia nga kupu e tika ana kia peneitia.

Kaore hoki e taea te whakapumatua te kupu whakapuaki o ia rarangi korero. Ahakoa, he mate mama noa iho tenei. Ma te irakati o te rarangi ksrero o mua atu e mohiotia ai me whakapumatua te kupu whakapuaki o te rarangi o muri iho (Ripanga 6)

Ripanga 6

5 Nga tohuto Tera ka rere te patai mo te tohuto i te kupu ringapoto. Ki taku wananga iho, e kore tenei e taea na te tata o te tutohu o te tohuts ki nga tutohu mo te oropuare u mete orokati t. Mehemea ka hiahia te tangata kia uru atu tetahi tohu to i te whakahua, me purua nga oropuare (Ripanga 7). Ki ahau, he whakauaua tenei i te tikanga o te tuhi ringapoto. Engari, koira pea tetahi huarahi mo nga mea e ako ana i te reo Maori, ara, ko te purua i nga oropuare.

Ripanga 7