’HE NGENGE ANŌ TE NGENGE O TE HAERENGA'

Muka, Volume 6, Issue 1, 1 January 1993, Page 1

’HE NGENGE ANŌ TE NGENGE OTE HAERENGA'

Te Taiawhiotanga a Te Ahorangi atu i te 3 - 17 o Whiringa-d-rangi 1992

Ko te reo karanga kia haere ki Te Whakaaritanga Reo i tu ki Poipiripi i te 4-6 o Whiringa-a-rangi, 1992 no Jo Lo Bianco, te tumuaki o Te Putahi Reo o Ahitereiria.

Katoa nga reo e korerotia ana i Ahitereiria i tonoa atu kia whai wahi mai kite hui nei, a, ko tona ahua 48 nei nga reo i tautoko i te karanga tae atu hoki kite reo Maori.

Ko tona tikanga, ko tenei hui he wahi e ahei ai nga reo katoa kite whakamohio he aha ta ratou e whakaako nei, e hiahia nei; nga pukapuka, nga ripine, nga ataata e pa ana ki taua reo me nga ahuatanga hou katoa e whakaarotia ake ana e tena reo, e tena reo, kia wana ake ai nga whakaakoranga, kia tahuri atu hoki te tangata ki taua reo.

Ina noa atu te mahi a te taonga i reira e whakamahia ana kia mau ai te reo i te tangata. Ahakoa pehea, i te mutunga iho me tangata tonu e taea ai. Heoi ano, kaore he korero i puta me pehea ke ra e pai ake ai te tangata!

Kitea atu ana ko te reo Hapanihi te reo e kaha ana te whakaputaina. Ko te reo Kariki mete reo Itariana nga reo e tino nui ana te kaikorero i tua atu i te hunga korero Pakeha.

Mangari nei ka kitea te wahi ki nga reo o te tangata whenua. He wahi to ratou i te hui nei engari pohara ke ana to ratou na ahua i te taha o nga Hapanihi me era atu o nga reo i nui nei te whakapaua o te putea. Tera pea ko te mea hei whakamiharo, i whai wahi mai ratou ahakoa te tino tamia nei o 6 ratou reo.

E ai ki a Jo Lo Bianco e whakaarotia ake ana he wahi ki nga reo o te tangata whenua engari ki a au nei, wheuaua ana tera te kitea atu o te whakatinanatanga o taua whakaaro. Ma te aha pea i te whakaaro!

He hui e kitea ai nga rawekeweke hou katoa e pa ana ki tenei mea kite whakaako reo. I ahua whai hua tonu engari ia ko te tino kaupapa ke he whakawai na nga reo kia tahuri te tangata kite ako i tahi reo.

I riro na Phil Honeywood, te hekeretari a te Minita Take Tikanga Iwi, Te Whakaaritanga Reo e whakatuwhera, a, i roto i ana mihi ka puta i a ia tenei korero, katoa nga kura tuatahi o te rohe o Wikitoria me matua whakaako kia rua nga reo ki nga tamariki, a, ko nga reo kia whakaakona ma te kura ano e whakatau. Ate tau tonu etu mai nei tlmataria ai enei whakaakoranga. Te Ao Maori / Poipiripi Me ki noa ake au e torn nga momo ropu Maori kei Poipiripi.

I a au ka tae atu ki toku hotera e takoto ana te Inoi mai kia hui atu ki a Jim Andrews o Te Ati Awa, a, ko ia nei te mangai mo nga kaiwhakaako reo Maori o roto i te rohe o Wikitoria.

Ko tana he tono mai mena ka taea ratou te awhina atu, a, ko te awhina nei he awhina kia pai ake te mohio kite reo, he awhina atu hoki kia pai ake te taha whakaako i te reo. Kia oti nei ratou te whakaopeti ka powhiri mai ai i te tangata kia haere atu.

Kei te whakaakona te reo Maori i roto i nga kohanga reo, i nga kura tuatahi, kura tuarua, me tetahi o nga kuratini. Heoi ano te mate ko te kore kaiwhakaako totika, a, na reira te tono mai. Kaore i te tino mdhiotia pehea rate tokomaha ote hunga korero Maori mete ahua ote korero Maori.

Kei te klia mai he ahua autaia tonu to ratou nui engari anei au te whakatonga atu nei.

Ko te ropu tuarua i tutaki au ko Wharerongo Pacifica me a ratou tono i rite nei ki a te hunga o nga kohanga reo.

Ahakoa huri ki hea e tipu ana te hiahia i waenganui i a tatou o reira kite whai, kite ako, kite pupuri i to ratou taha Maori i roto i nga papatoieketanga, i nga hemanawatanga, i nga whakataketanga o te noho mai i reira.

Ko ta ratou o reira e tino hiahia ana ko ta tatou ano hoki o konei, ara, ko te hunga whakaako kia tino matatau kite reo, kite whakaako. Ma ratou ano e whakapa mai a tona wa kia tino kitea ai hoki e konei te wahi ka taea atu. Nga Hui / Hawai’i Atu i te hui a te komiti whaiti mo te hui nui ka tu ki Hilo a te marama o Haratua, 1993 e torn atu ano nga hui i Tnoitia mai au kia whai wahi atu. I te ra i tau atu ai ki Honolulu ka puta te korero i roto i nga pepa mete pouaka whakaata kua poroa nga whakaakoranga epa ana kite reo o Hawai’i, ara, 14 i te whakaarotia ake me whakakore. Katoa enei whakaakoranga i te Whare Wananga o Hawai’i ki Hilo. Ko te take, eai kite korero, he kore putea.

I te whiua haeretia and hoki te korero ‘He aha te hua o te ako i te reo, i nga tikanga o Hawai ’i? ’ Ko au tetahi o te hunga i whakanohoia hei whakahoki ite patai nei, a, mete whakataurite mai and hoki ki a tatou mahi o konei. He nui te whakahariharitae - ko taua ahua and o konei!

I te ra o muri mai i korero au i tetahi hui kaiwhakaako mo te ahua ki nga tikanga i roto i nga whakaakoranga o te reo.

Ko te punua tautohetohe oreira me wareake ki te reo hei aha i aro ai ki nga tikanga, ka taea noa ihotia ena a tona wa! Ko taku he whakahe i tenei whakaaro, ara, he ki atu he haere tahi nga ahuatanga nei - ko te reo te tino punga e kore ai te waka tikanga e poteretere, e tikoki, e totohu.

No muri mai ka tupono au ki etahi o te iwi o Lai’e, ara, o tatou whanaunga o te whakapono Momona. Na ratou te tono kia haere kite awhina i a ratou mahi haka. He mahi hou a ratou, a, i te plrangi noa iho kia tirohia e te tangata i mua i te whakaatutanga kite ao.

I mihi atu au mo ratou e kaha nei engari mete nui ano o te morearea ki etahi o a ratou mahi.

Katahi au ka haere atu i Honolulu ki Hilo kite hui a te komiti whaiti e tirotiro nei i nga ahuatanga mo te hui nui ka tu nei ki reira a te marama o Haratua.

I mua atu i te hui e rua nga kauhau i whakaritea mai hei kauhau maku ki nga akonga o te whare wananga, a, ki nga matua o nga tamariki e whakaakona nei kite reo o Hawai’i. Ko te manukanuka nui ko te taupatupatu haere o nga whakaaro o nga matua mo te ahua kite reo. Kua ahua tltakataka, kua ahua porauraha kei mate a ratou tamariki i roto i nga ahuatanga kura kite waiho tonu ko te reo Hawai’i hei reo matua.

Ko taku he whakatitina kia u, kia mau, a tona wa kitea ai te tino hua. Ko etahi o nga matua kei te whakapae kei te he ke atu te reo o a ratou tamariki i te kaha he mai o nga kaiwhakaako. Ko te reo o nga tamariki kaore i te whanui haere, kaore i te hohonu haere, kaore ite tika ake. Ae, ko taua mate ano ra!

Ae ranei, kaore ranei i oti i a au o ratou maharahara te whakamahea. Wai ka hua?

Ko te hui a te komiti whaiti i oti i roto i te wa poto i te pai, i te marama o te whakatakoto a Richard Benton mete ata tirotiro a Hokulani Cleeland. Kua takoto te manuka, ma te hunga whakaeke e kawe ake.

Mo te taha kite putea whakahaere kei te tino whakapono a Maco Tevane o Tahiti ka taka mai he hereni i UNESCO me Te Komihana Tai Tonga. Ahakoa terakorero ana e whai tonu ana te tangata whenua i a ratou ake whakaipurangi putea me kore nei ra e paku tupono. Kati, anei noa ake nga mahi i tutuki, i oti i roto i tenei haerenga. E tino whakaae ana au ka pai te hui ka tu a te marama o Haratua ki Hilo, i te moutere o Hawai’i. Nei rate manu kua tau mai ano i ona hokanga, i ona kopanga, a, kia whakatau noa ake te ngakau, kua whakairia aku kawenga ki tara-a-whare, a, kia koko ano ra tlkina atu ano ai. Tena tatou katoa.