'PIPITORI NGĀ KANOHI, KŌKŌTAIA NGĀ WAEWAE, WHENUA I MAMAO, TĒNEI RAWA'

Muka, Volume 3, Issue 3, 1 June 1990, Page 1

'PIPITORI NGĀ KANOHI, KŌKŌTAIA NGĀ WAEWAE, WHENUA I MAMAO, TĒNEI RAWA'

And e whai ake nei te purongo a te Ahorangi o te Taura Whiri i te Reo Maori, a Timoti Karetu, mo tana haerenga ki tawahi i nga marama o Poutu-te-rangi me Paenga-whawha:

Mai i nga moutere o Hawai'i kite whenua nui o Ahitereiria te taiawhiotanga o Tlmoti i te ao ki te kohi whakaaro, kite whakawhitiwhiti whakaaro, kite whakaputa whakaaro, kite matai noa. Ahakoa i tau te waewae ki hea, i whiua te kupu ki hea, i taurimatia, i whakarangatiratia, i whakawateatia mai te huarahi kia whai ai a Tlmoti i tana i plrangi ai.

Na runga i tenei kaha whakaaro rangatira mai ki a au me puta atu he mihi i a au ki a ratou. Me pehea e puehu ai te marae kite whenei rawa te manaaki i te tangata? Kati, ko tona whakatau ko tenei, tena te mana o Rehua.

Ko te powhiri mai a Hawai'i ki aau kia korero i te whare wananga i te papa o Hilo. Ko te hunga nana te powhiri ko te wahanga whakaako i te reo, i nga tikanga.Ko tenei korero aku i pa ki nga ahuatanga e whakahaeretia nei kia ora ake ai te reo. \ '.;■<■.'; ; - ";--'-;- '£%;!<"} '/■'.-■,.■ ':' ; :'".:>j-

Ko tenei hunga e haere penei mai ana a nga ra whakapaunga o Hongongoi kite tirotiro i 6 tatou kura kaupapa Maori, reo Maori me kore e kitea mai i konei tetahi paku maramara nei hei whakakaha ake, hei whakapakari ake i a ratou i roto i a ratou mahi.

Ko te tuarua o nga powhiri na te whare takiura o te moutere o Kaua'i. Ko te kaupapa hei korero ko tenei, "He whai hua ano te whakatu whakahaere penei i ta te iwi Maori, ara, te Taura Whiri i te Reo Maori?" Kei te kaha te wanangatia o tenei kaupapa i reira, he pohehe no ratou ma tenei momo whakahaere e pakari ake ai, e kaha ake ai te tahuri mai o te iwi whanui kite reo.

Naku ano aku whakatupato i whakatakoto ki o

ratou aroaro kia mohio noa mai ai ratou he aha

nga uauatanga, nga hemanawatanga, nga takeotanga, nga painga e puta ana i tenei momo whakahaere.

E rua ra noa au i Te Aporo Nui (New York) ki te toro i te Whare Wananga Taone (CUNY). He whare wananga tenei kei te puku tonu o te taone, a, ataahua ana tera te kitea o Te Aporo Nui i te papa wha tekau ma rua o te whare wananga nei.

Ko te tino take o taku toro atu i tenei hunga he whakawhitiwhiti whakaaro mo te ahua kite tito kupu hou mete ahua kite whakamaori.

Ma te matua whiwhi tohu rawa e uru ai te tangata ki tenei whare wananga, a, ko nga akonga no nga whenua katoa o te ao, ahakoa ko nga reo e ata tirohia ana i konei ko te reo Paniora, ko te reo Wlwl, ko te reo Tiamana.

Me matatau te tangata ki enei reo e uru mai ai, me ahei ranei kite whakahangai i nga akoranga ki tona ano reo i whiriwhiri ai. Ko te nuinga o te hunga e puta atu ana i konei ka haere hei kaiwhakamaori i te Whakakotahitanga o nga Whenua o te Ao.

Ko taku i uruhau ai ko te rongo atu kei te tika tonu ta tatou i a tatou e kimi kupu hou nei. Ko te kupu kia hangai, kia pai te tangi kite taringa, kaore noa iho he aha tahi mo te roa, mo te poto ranei, ko te hangai ke o te kupu te mea nui. Haunga ia te taha whakamaori he korero ano tena engari taihoa ake nei.

Ko te kaitiaki mai i a au ko te tumuaki tonu me ana kaimahi tokorua e riro nei ma raua te mahi whakamaori e whakaako. Pau ana i a au te wha haora neke atu i 6 ratou taha. He nui te tutea mai o oku whakaaro e enei tangata.

Kb 'tehiii -mo ; nga ahuatanga katoa e ; pa : ana ki tenei mea, kite reo itu kite takiwa o Hakirikiri, ki te taha whakararo ote whenua o Kirihi. '.- :'■:-.■" : .- -•'-;■ .; . -

No nga whenua katoa o te ao te hunga i hui mai (tokowha matou o Aotearoa nei), a, eke ana te whakarauikatanga ki tua atu i te rua mano tangata. Ko nga kaikorero e waru rau tekau. Na tenei ka kitea te mahi nui kite hunga whakahaere.

E rua nga hotera e patata ana tetahi ki tetahi i kapi katoa, a, ko etahi o matou me haere ke ki wahi ke noho mai ai, a, ka takahi mai ai ia ra, ia ra kite hui. Mai i nga pukenga, i nga tautohito, kite hunga i haere noa mai kite whakanga, kite whakaoko. Ko nga momo kaupapa katoa epa ana kite reo i korerotia, i tohea, i whakatauhia engari ko te nuinga ki a au nei, ko te mutunga ke mai o te maroke nei.

He nui, me ki ko te nuinga o nga kaikorero, i haere noa mai ka panui i ta ratou i tuhi ai - kaore nei he paku wana, he paku ihi, a, me pehea hoki te tangata e aro atu ai? Te ahua nei ka kaha ke atu te hohonu o te korero, ka

maroke ke atu te ahua o te kaikorero. Ko au i te wahanga korero mo te taha whakamana reo. He autaia tonu to matou nui - no Inia, no

Ahitereiria, no Amerika kite Tonga, no nga whenua hoki o te pito whakararo o Uropi.

Ko tetahi o nga wero nui mai a te hunga whakarongo, he aha i riro ke ai ma tauiwi e korero te ahua kite tangata whenua o mea whenua, o mea whenua? Na te mea naku te wahi ki a tatou i korero i rere ai tera patai ki etahi o matou. Ko te hunga i kaha te werohia ko nga Pakeha o Ahitereiria, ina hoki na raua i korero te ahua ki nga reo o te tangata whenua o tera whenua. Ka tino whakaae au ki era wero na te mea kei te iwi ake ona and whakaaro kaore i rite ki 6 te Pakeha, ki 6 tauiwi.

He nui te patai mo te ahua ki a tatou na te mea katahi ano te Maori ka whai wahi atu ki taua hui. I reira ano etahi tangata tokorua e mea ana kite korero mo te reo Maori - ko tetahi he wahine no Amerika, ko tetahi he tangata no Huitene. I ahua ohiti raua i te mohiotanga he Maori i reira, ko te wahine i whakarere ke i tana kaupapa korero, ko te mea tane kaore i korero. Ka whakamiharo ano au kite whakateka o tenei mea, te tangata!

Ko te hua nui o roto i tenei haere ko te tutakitaki kite hunga e whakaaro nui ana ki nga ahuatanga epa ana kite reo - tona mau, tona ngaro; tona whakaakona ahakoa i hea; tona tu i tona ake whenua; tona whakatairangatia, tona tukinotia; ona uauatanga, ona mamatanga. Ma te korerorero noa kite tangata ka toko ake he whakaaro hou, nui noa ake te hua i puta i te whakawhitiwhiti whakaaro i te ata whakarongo ki ona tohunga e panui mai ana i ana tuhituhinga.

Ko te wahi i tu ai te hui he tino ataahua ahakoa i te makariri tonu. E toru nei nga koutu e toro ana kite moana, a, ko te hui nei itu kite koutu kite ra to. I haria ano matou kite tirotiro haere i nga wahi rongonui o tenei takiwa o te whenua o Kirihi.

Ka hiki te hui i Kirihi, ka whakawhiti mai etahi o matou kite hui itu ki tetahi kainga ki waho tonu mai o Hiruharama, tekau ma whitu kiromita nei pea kite taha whakararo o Hiruharama. Ko te ingoa o te kainga ko Kiryat Anavim.

Ko tona rima tekau nei pea matou i te hui, a, ko te tino kaupapa o te hui ko te taha

whakamatautau o te whakaako reo. I reira ona tino tohunga ki tenei mahi engari ahakoa pera kaore tonu i whakaae tetahi ki tetahi. Ko nga momo korero katoa mo tenei mea mo te

whakamatau i te matatau o te tangata ki tona ake reo, ki tetahi reo noa atu ranei, i korerotia,

i whiriwhiritia

Ko te whakamatau ka taea a-korero, a-tuhi,

a-rorohiko ranei. Ko te mea nui ke o te whakamatau kia taea e taua whakamatautau tau e hiahia ana kia mohio mai i te akonga. He nui rawa nga whakamatautau e mahia ana i runga i te ponana, ite whawhai, a, mete aha ano,

kaore noa iho i te whakamatau tika i te tangata

Mena he kaiwhakamatau pai ka ata whakaaro ia kite tangata e whakamatautia ana - tona ahua, ona whakaaro. E tino whakapono ana te hui mo te taha korero kia tokorua rawa nga

kaiwhakamatau mo te tupono mama rawa,

taikaha rawa ranei o tetahi ma tetahi e

whakangawari. Kia mutu te tirotiro i te akonga ka hui tahi ai, ka whakatau ai pehea, pehea. E klia ana he pai noa ake te orite o te whakatau i te kimi haere i tetahi ara e kotahi ai, ahakoa te tokorua ra kaore e whakaae ki a raua i te tlmatanga.

Ara noa atu nga korero i puta mo te whakamatau i te tangata engari ko te korero nui me ata whakaaro nga patai o roto, kia hangai pu ki tau i hiahia ai kia puta mai i taua whakamatautau, kia kaua e mahia i runga i te ponana, i te whawhai.

Ka hoki ano aku korero ki taku i ki ake ra, ko te hua nui i puta i roto i nga korero, i nga pahupahu i muri ke mai i te tunga o nga tohunga kite kauhau mai.

He whenua ataahua a Iharaira ahakoa te haere maniore o te tangata i te mahi pakupaku a te pu mete mau pu ate hoia i nga wahi katoa. Whakamataku ana tera, a, ka korero au kite iwi Arepa i tae mai kite hui, kei a ratou and a ratou na korero, 6 ratou na whakaaro. He whenua whakaaroharoha, he whenua tutu te puehu i nga wa katoa.

Naku ano i whakarite kia peka atu au kite Whare Wananga o Poihakena kite Uru. He whare wananga hou tonu nei - he whare takiura, he kuratini i ona wa engari i runga ano i nga mahi whakakotahi a te Kawanatanga o reira i enei ahuatanga, kua tu i naianei hei whare wananga. E rua tau nei pea te roa e whare wananga ana.

I tenei wa, e rua mano e rima rau nga akonga, a, ko tetahi noa iho tenei o nga papa e waru o tenei whare wananga. E kaha ana te tawhiti o tetahi papa i tetahi.

Ko taku i tono atu ai ko ta ratou whakaako i nga ahuatanga o te whakamaori, whakapakeha mete tu hei kaiwhakamaori.

E rua noa iho nga whare wananga o te katoa o Ahitereiria e whakaako ana i tenei momo tohu, ko to runga ake nei me to te takiwa o Wikitoria, i te taone o Poipiripi. Ko te nui o nga akonga kei te ahua tekau mano nei. Ko te tohu e torn tau e whaia ana e te akonga. E u'u mai ai me matua mohio kite reo Pakeha me tetahi atu reo engari ko nga reo e tino tirohia ana ko te reo Paniora, ko te reo Tiamana, ko te reo WlwT, ko te reo Kariki, ko te reo Arepa (Arabic), ko te reo o te Whenua Korukoru. I naianei kei te tirohia nga reo o te iwi o te rawhiti, ara, o Wetenamu (Vietnam), o Raoho (Laos), o Kamoporia (Cambodia), me 6 Initohia (Indonesia). He kaupapa ta te Kawanatanga kia ata aro mai ki enei reo, kaua

ki o Uropi. Na tenei whakahau kua taupatupatu haere nga whakaaro o te hunga whakaako.

Katoa nga ahuatanga o te whakamaori e whakaakona ana. I roto i te toru tau ka pai ake te matatau o te akonga ki tona ake reo.

Ata whakamatauria ana te hunga hiahia whakauru mai, a, i roto i te whakamatautau tirohia ana te ahei ote akonga kite korero Pakeha, kite korero i tona ano reo (tlkina ai he tangata, nona taua reo, o waho i te whare wananga hei whakamatau) kite tuhi i nga reo e rua, kite whakamaori, kite whakapakeha. Ki te puta te ihu i tenei kua uru mai kite whai i tenei tohu.

Na, kite whiwhi ite tohu kua puta ki nga mahi whakamaori i nga momo wahi katoa - i nga hohipera, i te ture, i nga mahi a te tari o te ora, i nga mahi manene, i te tari o te mahi, ki hea ake, ki hea ake.

He tohu atu ano e taea ana i Wikitoria. Ko tenei e rua tau e whaia ana, a, tekau ma warn haora i te wiki te akonga raua ko tona kaiwhakaako e tutaki ana. Ko tenei he pepa i tua atu i te tohu -me matua whai tohu, me matua mohio ranei kite reo pera ito te tangata whai tohu. Ki taku matakitaki kei te rapirapi noa iho tatou penei i te heihei nei i a tatou e whakamatau nei i te hunga whai i te Tiwhikete Tohungatanga ki te Whakamaori. I penei ai taku korero na taku kite, me taku rongo i nga mahi e mahia ana e nga akonga. Heoi ano te rereke o konei, e matatau ana te nuinga o te hunga whakauru ki te reo. Mena kaore, kati kua whai ratou i tetahi tohu i mua mai kia eke rawa kite taumata e tika ana katahi ano ka whakauru mai ai.

He nui te korero kei te puku engari waiho ake enei o runga ake nei hei whakatauira i taku i kite ai, i taku i rongo ai. I haere 6 kaka atu au engari hoki rawa mai puhake ana tera taku kete. Kati, eai kite waiata, Tirohia atu nga whetu 1 Me he ko Matariki e arau ana He homai tahau i nga mahara E kohi nei . . . , - V Hangai pu ana enei kupu kite hunga taunaki mai. Noho mai me nga mihi nui atu. Timoti S. Karetu