3

G.—3a

Te take o toku kupu penei, he mea c tika ai nga Tiati kaore c mohio kite reo Maori ko te whiwhi ki te whakamaoritanga tika, me te maha o oku kitenga i nga whakamaoritanga he rawa me te tino ahua rori rori o etahi kaiwhakamaori. I runga i tenei huarahi, kia pai hoki te whiriwhiri i nga Ateha whai matauranga, kaua nga mea kuare c tukua kia mahi i taua tikanga. Kaua c waiho ko te ingoa rangatira anake hei take c tv ai te tahi tangata hei Ateha. Ko ia hoki te hoa mahi mo te Tiati hei tohutohu ki aia i runga i nga ritenga Maori. Mehemea ka tv he Tiati, he Ateha pono, tika, tona mutunga iho he whakakore i nga tini whakawa tuarua c hua ana imua tae mai ki tenei wa, man ana te wehi. Na mo te take tuarua inaianei—ara mo te whakahaere tika mo nga whenua Maori—ki au ko te mea tino taiinaha tenei. Mehemea c kite ana c tatou tenei tikanga c rite tonu ana te Maori kite Pakeha, heoi ka mama noa iho tc whakahaere, ara me unu i nga here me tuku kia puare noa atu te hoko me te whakahaere i a ratou whenua, kia kotahi te kaupapa hei tunga mo nga Maori mo nga Pakeha. Otira mehemea ka ata maharatia te ora mo te Maori apiti atu ki te painga mo te koroni katoa, heoi ka nui haere tenei take, me te pakeke haere hoki. Kua maha hoki nga whakahaerenga o tenei mea a he kurakuraku noa iho te mutunga na reira ka ahua tapepa ahau kite tohutohu mo tenei take nunui. I te tuatahi me haere oku tohu tohu i runga i te inahara, c kore te koroni c whakaae kia whai mana nga Maori kite hoko kite whakahaere i o ratou whenua, erangi ka pupuri tonu te Karauna ki aia anake tenei mana. Ko tenei mana tonu i whakahaerea nei i runga i nga Maori, pa ana he mate ki a ratou. Otiia mehemea ka waiho taua mana kite Karanua anake i raro i etahi ritenga tera ahau c tautoko ma te Karauna anake c hoko a ratou whenua. A i mua atu ote mananga o tetahi ture pera c tono ana ahau kia mahia tetahi ture pai hei whakahaere i nga whenua a te iwi Maori, c tuku atu ana i nga tino mana me nga painga me nga whai taketanga katoa a o ratou tupuna kia ratou, me te hoatu ano i nga koha kia ratou c tika ana hei painga ma ratou tahi ko te koroni. I raro i tenei ka tiakina ratou me te kore kaore c waiho ratou hei arai i nga tika mo te koroni. Na reira ka taea tenei te whakarite, ara me penei, me waiho ko nga hokonga whenua, me hoko kite Karauna anake, kaua ki nga tangata rawaho. I te mea kua tino kitea te whai taketanga o tetahi poraka whenua pera me taku i whakaatu ai i te tuatahi ake nei, a ka hiahia nga tangata whai take te nuinga ranei o ratou kite hoko atu i taua wahi, mehemea ko te Kawanatanga ranei c mea ana kite hoko, heoi me whai whakaatu nga tangata whai paanga ki tetahi Komihana kua whakaturia, a me whakaatu atu ki nga tangata whai paanga katoa c tohu tohu ana kei te whakaarohia kia hokoa taua wahi, me te whakaatu i te wa me te wahi c tv ai te huihui kia korero i nga hiahia kia riihitia kia hokona ranei me te wtiakariterite hoki i nga tikanga katoa o taua rnea, me te rahi o te wahi kia tukua, me te wahi ka puritia hei rahui mo nga tangata whai paanga. Erangi kia motuhake rawa he tikanga mo te tangata mo nga tangata ranei kaore c pai kia uru ki taua whakahaere, ame wehea atu a ratou hea. E kore hoki c pai kia waiho ko te nuinga hei whakawiri ite hunga tokoiti. Heoi ko te toenga o taua poraka me hoko kite Karauna i runga ite utu kua whakaritea. Ai te mea ka ara he tautohetohe mo te utu, me pare atu ki nga kaiwhiriwhiri c rua, ma nga Maori tetahi ma te Kawanatarga tetahi c whakatu, a mehemea ka raruraru, heoi me pooti, a kite mea ka raruraru tonu me whakatu ko tetahi tangata motuhake hei whakaoti. Ko te utu ka whakataua i reira ka kiia koina te utu tuturu. I te mea kua oti katoa nga mea te whakarite, me tuku atu nga pukapuka whakaatu nga ritenga kite Komihana me te rarangi ingoa ote hunga kua whakaae. Ma reira me whakarite c te Komihana tetahi ra hei huihuinga kia whakapumautia nga whakahaere kua oti te mahi i te tuatahi. Ka ahei te kawe atu i tetahi tangata whai paanga kite haina ite tiiti. Ko nga utu o taua riihi taua hoko ranei me whakaputa c tetahi apiha whai mana o te Kawanatanga kite hunga whai paanga ki ia tangata ranei o ratou. Ko te whakahaere mo nga riihi me pera tonu me te ritenga mo nga hoko, kotahi te wahi rere ke, me puare te riihi a nga Maori ki nga Pakeha katoa mehemea c pirangi ana ratou kia peratia. Ko nga whakahaere c korerotia i runga ake nei c pa ana ki nga poraka c whakaae ana te katoa te nuinga ranei o nga tangata whai paanga kite hoko kite riihi ranei, erangi c kore tenei ritenga c arai te hiahia o tetahi tangata kotahi kite hoko kite riihi i tona hea i tetahi wa i waho atu o te whakahaere ote nuinga. Ko tenei whakahaere c tino marama ana c tino pai ana, etuku whakaatu ana kite hunga whai take c ngaro ana kia huihui mai kite korerorero kite whakariterite, c kore c kiia he mahi raweke tenei, a i te mea ka ara he tautohetohe, ma nga kaiwhiriwhiri te whakatau tuturu. Ka taea te wehe atu nga whai paanga ote hunga whakahe. Ma te hunga kotahi c whakamana te tiiti, he whakarite kau tenei i te mea kua tuturu nga tikanga katoa c nga tangata whai take c noho topu ana, c o ratou kaiwhiriwhiri ranei. Ma te Kooti c whakamana aua whakahaere inahoki he ngawari he marama, c kore c taea te whakahe. Mo runga mo nga utu nga ruri tuatahi nga ruri ranei c hiahiatia ana c nga tangata whai paanga me nga utu a nga kaiwhakahaere me era atu —ma te hunga whai paanga c utu katoa, me utu kite moni kite whenua ranei. Erangi ko nga ruri wehewehe c mahia ana i muri o te riihitanga—me nga reiti o nga rori poari, kaua enei c tau ki runga kite hunga whai paanga i te mea c noho ana he kai riihi ki runga kite whenua. Kaua nga tangata whai take c tonoa kia utu mo nga rori me nga piriti me nga mahi nunui mehemea kaore c mahia ana enei mea i raro i te mana o nga Rori Poari. Kia kotahi te Komihana mo iatakiwa, manae whakamana nga ritenga whakahaere kua whakaaetia; me te whakatu kooti puare kite katoa kooti uiui me te whakamana i nga i nga tukunga, kia pera me te whakahaere ate Komihana Arai Hoko Tahae. Erangi kaua taua apiha c mahi i nga mahi a te Kawanatanga mo te hoko mo te riihi ranei i nga whenua Maori. E tino whakahe ana ahau ki nga Komiti. Ka riro aua Komiti hei mokaikai mo nga tangata whai matauranga, he tangata pono tangata pewhea ranei. Ka waiho ranei aua Komiti hei arai i nga mahi i runga ita ratou pohehe kore mohiotanga. I runga i enei ahua c rua he mate anake ka pa kite hunga whai take. E tino kaha ana tq,ku whakaaro tera nga Komiti me nga Komihana c heke haere hei ropu tahae mahi kino whakawiri tangata me te whakapau kino i nga moni o te koroni.