TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaonei Tihema 15th 1899. Waahi Tekau-matoru o te NGAKAU POURI.

Puke ki Hikurangi, Issue 20, 15 December 1899, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaonei Tihema 15th 1899. Waahi Tekau-matoru o te NGAKAU POURI.

Ko ahau te rama e tiaho ana i runga i te turanga, kia koutou e te Iwi. Ehara hoki ra i te tikanga maaku te tahu kau i te rama, a, ka waiho i raro i te turanga, engari ano te whakaeke marie ki rvuiga i te turanga, kia . tiaoho atu ai Le maramatanga kite hunga e tonio mai ana e tomo atu ana kite Whare, kia whai honore ai te Whare me ona mea o roto, kite haere hoki te tangata i te pouritanga ka tutuki, ka hinga kite Whenua, a, katfre he honore i riro i tena tangata, a, kaore ano hoki te kai noho o tena Whare e whiwhi i te Kororia, tena kite tahuna te rama kia tiaho te maramatanga i roto, penei riro ake i te hunga e tomo atu ana te honore mete Kororia o ana mea whakamiharo i mahi ai, i runga i te matauranga mete niohio mete whakaaronui, e taea ai nga mea katoa, ara, e riro ai te matauranga mete rnchiotangp i te hunga o waho, kihai nei i whiwhi ki nga matauranga nunui, i raro o nga kapua e tere nei i runga i te takiwa, notemea i nga wa o mua kihai te matauranga i horahia nuitia ki nga Iwi o te ao, otira he mea i ata tupu ake i roto i te pouritanga, ka piki haere kite nui, ka kitea e tena Iwi e tena Iwi, a, ka tangohia e tena Iwi e tena Iwi taua matauranga, hei matauranga moona, nctemea ko nga Iwi e kitea nei e tatau, te matauranga he penei ano i te Iwi Maori te ahua i mua, nga Whare nga moenga nga kai, nga pakanga, nga rakau o tu, nga Pa, nga noho, nga mahi kai, ipu kai mete whatoro ringa i te kai me era atu mea pera, kaati he mea tupu ake i roto i nga whakatupuranga nga mohiotanga me nga matauranga, koia tenei e rongona nei, e kitea nei e tatau te matauranga o te Iwi Pakeha, kua kake rawa ake kite nui, i to mua ahua kua mahuetia iho nei e ratau mo nga Iwi e mau tonu ana ki. nga ahuatanga o te timatanga iho rano, kaore nei he ahua ketanga i nga wa o muri. I makonei atu taku Kaupapa e whakaatu nei ahau, ki runga kite turanga hei maramatanga mo te Iwi ki nga ahuatanga o mua, kaore nei e whaipainga mo naianei, he maha nga Iwi kua puta kua kake haere kite nui i runga i te tangohanga ki nga matauranga hou, mete - whakarerenga atu i a ratau tikanga tawhito ake ano, ehara i te mea e te Iwi, e whakamarama ana ahau kia koutou i runga i te ahua o nga mea ngaro e whakaaroa kautia ake ana e te hinengaro, ara, mo nga mea e ahu mai ana, engari kei te whai tonu te kaha o aku whakamarama nei kia koutou i runga i nga matauranga kua eke kei runga i te Tuuru o te tika o te pono mete ora, ara, o nga Iwi nunui, puta noa i te ao, tenei ra e kitea tonutia nei e te iti mete rahi, mai o nga tau maha ka pahure taea noatia tenei ra, no reira kaore he wehi i mua i toku aroaro, a, e

kore ano hoki ahau e taea te tohutohu mai mo tenei Kaupapa e whakamaramatia atu nei e ahau, kaore hoki he painga kia waiho tonu te Iwi i roto i te pouritanga hoe ai, heoi ma te Iwi, taana eke ki runga i nga Toka huripoki atu kite moana, he ahakoa ko aku kupu whakamarama kia puta ko taku tino hiahia ia kia kaua e whakaroaina te whai a te Iwi, i runga i taku Kaupapa, ahakoa he aha he aha, notemea kua kite pu ahau kei te piki haere atu te Iwi ki runga i te korupae whakamutunga o te Arawhata, a ko te hikoi atu a te waewae ki runga i te tuanui o te Whare te mea e toe ana, na te hokihoki tonu o te mahara ki nga mea tahito i taimaha ai te hikoi atu, kua taunga noa iho i te Iwi te piki atu te eke iho i taua waahi ki raro o te Arawhata, ara, nga Whare nga peeti nga tuuru nga kakahu, nga kai nga pereti nga kapu nga naihi nga paoka, me era atu tana tini o nga mea i roto i te Whare; kna~ man i te Twr enei he aha, te taimaha o te hikoi kau atu, koia hoki taaku e mea nei kia kaua e toimaha, engari kia mama te hikoi atu, kaore hoki he painga o nga kakahu atahua, whakapaipai pai rerehua o tenei wa, mehemea kotahi anake te Hu i te waewae, a, kotahi me hikoi tahanga kaore he Hu, rite tahi to tatau porearea mo tenei ahua, kino katoa te papai o nga kakahu mete tinana ote tangata ite kahoretanga o te Puutu kotahi. E korero ana ahau i roto i aku whakamarama kite Iwi, kia whaia te matauranga i runga i te wehi i te aroha e taea ai e tatau nga mea katoa te tu kite riri, a, kia whakamatauria te tahuri ke i nga tikanga tawhito, kia penei ano hoki ta tatau tahuritanga ke ite Moko, ara, te tohu whakamiharo o Niu Tireni, ka tata nei te nehua kite Whenua te ngaro atu i o koutou whakapaparanga. E nga hoa ■ tena pea koutou kua kite iho i nga kupu tohutohu whakangawari ate Tiupiri No 63 o te 12 o Oketopa 1899, Wharangi,!, mo te Kaupapa a te "Puke" kua horahia atu ki o koutou Marae, i nga wa kua hori ake nei, otira kua takoto te Kaupapa ate "Puke" kaore ana whakapai kanohi, heoi ma te Tiupiri he whakatakoto i taana Kaupapa, heoi ma te Iwi he rere ki runga, heoi kei te marama taaku, e whai atu ana i runga i nga huarahi me nga hikoinga o nga Iwi nunui o te ao, i whakarere ra i o ratau tikanga o to ratau kuaretanga. "Te Puke Ki Hikurangi'

Opepe. Noema 28th, 1899. Kite Etita ote "Puke Ki Hikurangi," e hoa maau e tuku atu- te otinga o te Tima o Tanpo, no te 9 o nga ra o Noema i oti ai taua Tima, i iriiria tona Ingoa ko Tongariro, no te.l6 onga ra o taua marama ano i rere ai ki Tokaanu Taupo, he nui nga Madri i eke ki runga, no te Hapu o Ngaati Hinerau, ko o ratau Ingoa enei; Te Rahui Ngamotu. Hurae Wiremu. Paowt Tahau. Te Waihaki Ngamotu. Wira Taiaroa. Te Ranginui Tahau. Te Aouru Ngamotu. Hemi Tewhetu. Koripa. Niko Marinapoto. Te Papaki Ngamotu. Wikepa Maniapoto. Karaitiana Pai. Rere Rutene.

He uri Rarangatira katoa enei Tamariki, i puta mai ia Tuwharetoa, ia Raukawa, ia Rangitihi, ia T,ai-manawa-pohatu, ia Rongowhakaata, ia Kahungunu. Ko te mahi a enei Tamariki i eke ai ki runga ia Tongariro Tima, he Haka whakanui na enei Tamariki mo tenei Tima, i te timatanga-o te Haka kiri kau katoa, ko Paora Tahau te tangata takitaki ite Haka, ko te Aouru Ngamotu te Manu Ngangahu, e rua nga whakahuatanga ite Haka i ruaga i a Tongariro ka mutu, nui atu te whakapai mete hipihipi ote Pakeha kite pai ote Haka a enei Tamariki. Kotahi tetahi Tamaiti, tekau marima nga tau, ko te Ingoa o taua tamaiti ko te Waihaki Ngamotu, ko toona kainga nohoanga kai Tapuaeharuru Taupo, ko tana mahi he Kura, ko toona aramai kite Kura haere mai ai i runga i te Waka, i tetahi aniabi ka noho ia ite Taone i Taupo kite whakahaere i ana mahi o te Eurar, iae-rawa atu ki toona Waka i te 12 o nga haora o te po, kua riro tona Waka i te tangata, katahi ia ka mabara kua mate ia, katahi ka unuhia ona pueru, katahi ka kau, ka tata te u ki uta ka heke te tamaiti nei, heke tonu iho tu tonu nga waewae ki te Whenua, ka ora ano tenei tamaiti. E rua haora mete hawhe te tere o Tongariro Tima, i Taupo ki Tokaanu, he Tima kaha atu tenei kite rere i roto ite rangi hau. Ngamotu Wiremu.

Takapau. Noema 7, 1899. Kite Etita kia Purakau Maika tena koe. E hoa utaina atu aku kupu ki to tata Maunga tiketike ki a "Te Puke Ki Hikurangi" kite puputanga o nga tangata, o nga manu, o nga mea katoa. He whakahoki naku i te korero whakahe a tetahi tangata mo to matau Karakia Momona, mo te Iriiri rumaki kite wai matao, heoi ko taaa Karakia kai te kiia e taua tangata ko te pukapuka a Horomona Paurini; e korero taratia nei e te Pakeha. E hoa e te. tangata nana nei te korero i roto i te "Tiupiri" nei, ko to Ingoa v ko Matiu Kapa. E hoa e Matiu Kapa, ehara i te poka noa naku te Iriiri rumaki kite wai, he kite tonu noku i rumakina a te Karaiti kite wai matao na Hoani i rumaki, ehara i te mea i waiweratia, mehemea i perat'ia te wai ka haere tonu te tauira i reira; mehemea i Iriiria ki roto kite panikena ka haere tonu te tauira i reira. Tena i Iriiria i oti e Piripi te Unaka ki roto kite panikena? te eanga ake o te Unaka i roto i te wai tirotiro noa te Unaka kua tangohia atu a Piripi kite rangi, kaati mo te Iriiri; mo te Haahi Momona. Eta E! Na te Atua tonu tena Haahi, tirohia e koe kai a Niwhai tuatahi 14 : 9,10; rarangi, e ki ana taua kupu e rua tonu nga. Haahi, kotahi ta te Berne, kotahi ta te Bewera: A eta ehara i te mea tito noa na matau e haere tonu ana matau i rungs i te ruri a te Karaiti raua ko te Matua, tirohia e koe te Paipera a Hura 37: 15, 16, 17, 18, 19, 20; heoi e marama ana i a koe ta Hura, i puta te kupu a Ihowa ki a Hekiere. "Na, e te tama a te tangata tikina tetahi rakau mau tuhituhia iho he mea mo Hura mona hoa ano hoki mo nga tamariki a Iharaira,

katahi ka tikina atu tetahi atu rakau c koe tuhituhia he mea mo Hohepa, ko te rakau a Epereima mona hoa ano hoki mo te Whare katoa o Iharaira, katalii ka huihuia raua e koe tetahi ki tetahi a he: rakau kotahi raua i roto ito ringaringa. Na, f> ta ko ta Eperaima rakau e koe ko te v Paipera Momona e ki na a Ihowa ki a Hekiere hei raua kotahi raua i roto i to'ringaringa. Tena eta Matiu Kapa, horoiao kanohi te toretore 'kia maraina ai koe te" titiro'i nga kupu a te Atua, he mahara hoki taau' i whakahe ai he mea tapahi noa naku i te wa'patiki, aue taukiri e ! tirohia e koe a Whakakitenga 14: 6, ka patupatua nga Poropiti me nga Apotoro me te Hunga-tapu, ka tangohia tenei Rongopai kite rangi, koi riro nga Iwi katoa ki taua Haahi ate Karaiti: ka whakaorangia kotahi ka whakapangia ki etahi ta ote mate, kore noa iho e mate, katahi ka pangaia kite Motu ki Patamo, ka kite ia i te Anahera e rere ana i waenganui o te rangi kei a ia te Rongopai mau tonu hei kauwhau ki nga Iwi katoa, ki nga Hapu katoa. Eta e ! Ko te Haahi tuturu tenei ate Atua, ka kite koe i runga ra 14: Whakakitenga 6 rarangi, tirohia e koe i a Niwhai tuatoru 9 : Upoko kai kona nga pa i whakamatea e te Karaiti mo t/pitupatutanga i nga Apotoro me nga Poropiti mete Hunga-tapu katoa ate Atua. Ko Harahemera kua cahuna kite ahi rae ona tangata ano hoki; ko Moronai i whakatoremmgia ki nga rire o te Moana me ona tangata, a taua pa nui ko Moroniha i tapuketia kite oneone me ona tangata ;ako te pa o Kirikara i tapuketia iho ki tehohocu o te Whenua :kote pa o Oniha, mete pa o Mokomu me ona tangata, mete pa o Hiruhama me ona tangata, a kua mea ahau kia puta ake nga wai hei buna atu i a ratau kino, me o ratau whakarihariha l mua i oku* kanohi, kia kore ai he putanga ake o nga toto o nga Poropiti o te Hunga-tapu ki a au hei whakaatu i o ratau he. Nana, ko te pa o Karianari, ko te pa o Kariomona, mete pa o Hakopa, mete pa o Kimikimino, ako enei mes katoa kia toremi iho, a kua meinga nga Maunga me nga raorao kia puta ake i o ratau waahi, a ko nga tangata o reira i tapuketia iho e ahau ki roto ki nga hohonutanga o te Whenua, na, kaatiiho he_ maha nga pa kaore e taea e au, kaati iho, kia mohfo ai taku hoa a Matiu Kapa ki nga ritenga o to matau Hahi e whakahe mai ra ki to matau Hahi kite Momona, kaati, eta na te Atua tonu tenei Hahi, i na te kore ko te Hahi o Ngapuhi e ki nei koe ko Hiakokau, katahi ia te tino kore rawa atu, mehemea he Momona taku hoa a Heremaia pai pai rawaatu, ina eki nei a Kapa, kai te kohukohu a Heremaia, e hoa e, ko koe te tangata kai te kohukohu kite Hahi ate Atua, ko au ka kite iho nei au mo te Irhri, he kupuksnga anake o au korero, katahi koe ka ki kai whea te Whare Wananga i mohio ai a Heremaia ki nga Karaipiture, heoi ra e Tiu Kapa to rnaua nei Whare Wananga kote Karaipiture, ma nga kanohi e titiro ka kite ka kaite ngakau, kaati, ko nga Hahi katoa to ratau Whaea ko te Katcrika, i whanau katoa i reira, kaati iho hei whakahe hoki ma etahi tangata kia ahatia. tena koe Matiu Kapa. Na Horomona Te Wharepouri.

, Kite Etita ote "'Puke Ki Hikuraflgi," tena koe me nga Kaumatua hapai i to tatau taonga i te "Puke Ki Hrkurangi,'' tukua afcu enei kupu i raro iho nei, ki nga Iwi e noho ana i runga i Aotearoa mete" Waipounaniu. I te rua tekau maiwa o nga ra e Noema nei ka tu tetahi huihuinga a tenei Twi ki Papatupu, te kupu, i oti i taua hui, kia powhiri tenei Iwi i nga Iwi. o runga i tenei Waka ia Aotea, kia haere mai nga Iwi o Aotea ki taua hui ka tu nei ki Papatupu a te marama o Hanuere, i te tekau matabi q Hacuere,;kaati tena; kua inahara tenei Iwi rhehemea katu taua hui, ko Aotea Waka kua oti te mahi, me whakaMte hoki a te Awhiorangi ki. nga Iwi o runga i tenei Waka ia Aotea, e nga Iwi o runga o etahi o tatau Waka whakardngo inai, ko to tatau Toki ko te Awhiorangi kua maharatia kia whakakitea a' taua ra, ki nga Iwi o runga o Aotea. Kahukaka Nui.

. Noema 27th 1899. . Ki te.Etita o tg ,"Puke" kia ,Maika Purakau, e ioa tena koe me to Eotniti b "te "Puke" wbakaHaerei : nga taODgao'te'ao, hei titiro ma "ii'ga Iwf e noho nei i Aoteai'oa rne te

Waipbunamu, - heoi' mad .e. ata ;&tu kia te ■"Puke KiHikurangi, kia kite mai toku hoa aT. W. Toheriri, he kit'enga iho na taua tangata i te panui a Kaikohe, i te nama 56, 11, tirohia ata i tetahi taha ote Paipera, puta noa i te taha, e kore rawa ! e kitea te Iriiringa ki roto kite Whare, engari kai te awa-anake, e hoa he mea tfhakaiaa rawa kia panui nga tangata kuare, w kawhakahoki au a Horomona i tenei kupu hauarea, tena e hoa e whakahe ana koe kite panui a Kaikohe a tena kai whea te Iriiringa ki roto i te'whare, kai te Upoko i a wai i hei, a tena i Iriiria ate Karaiti ki rbto ; ite whare, tirohia e koe ia Matiu'B, iho ano i runga puta, noa kite 13, 14, 15$ a mutu noa a tetahi o kupu e Ki ana nga tangata o te Paipera. metemea i Iriiria tonutia ki roto i te. whare, kai a wai ano tena kupu o te Paipera, i ki ahau nou ano te reo i taia ai te Paipera, nbu ake e kiia nei e nga Kongo Pai, koia e hoa ia Matin i 3, 13, i reira ka haere mai a Ihu i Kariri ki Horano kia Hoani, kia Iriiria e ia, i tohetohe raua i kona 14 rarangi, heoi ka Iriiria e Hoani, te pueatanga ake na ko te rangi ka tunera ki a ia, ka kite ia i te Wairua ote Atua e heke iho ana me he Kukupa, a tau ana ki runga i a ia, na ko tetahi reo no te rangi e mea ana, ko taku Tama tenei i aroha ai, ko taku i ahuareka atu ai, e hoa kaore a te Karaiti i Iriiria ki roto ite whare, e hoa ka haere te ruuri i kona, kaore a te Karaiti i Iriiria ki roto i te whare, a he panikena noa iho i noho ai te wai, e hoa be Kamura ate Karaiti, na i Iriiria i oti e Hoani nga mano ki roto ite whare, etaki te awa o Horano mete whaki ano i o tatau hara, a tena i Iriiria' ate Unaka e Piripi ki roto ite whare, heoi ko te Karaiti i Iriiria ai hei muru atu i nga hara o te Ao, waihoki me taua ka hara taua me rumaki taua, hei muru atu i to taua hara, ka haere tonu taua i runga i te ruuri, e kore hoki te kani a te Kamura e rere noa i te wa tahanga ka hape, waihoki mc rumaki o taua Ihu kite wai, na e hoa eki ana tetahi o kupu kaore he waahi ruona i roto i enei rarangi, i nga waahi katoa o te Paipera, na e hoa horoia te toretore o kanohi, kia marama ai koe kite titiro Paipera, eta mo te panui a Maki, i te nama 59 wharangi 15, e hoa he kanga tenei whakautu a hau ite panui a Maki, kite horoia te kahu haate me nga kahu -katoa, e rua ra e xakahu ana kua ki i te kutu, e pena ana te ahua ote rumaki ki te wai, ae ka tika tenei kupu ahau, kite hara ano koe i muri iho ka rumakina ano koe ki te wai, hei horoi atu i tena kutu, i to ngakau puta noa i nga 'waahi katoa oto tinana, e hoa kanui ton' kanga kite Iriiri rumaki, he mahara ta u kai whea te kanga i nei e hoa, i noho noa ai koe panui noa ita u panui ki te Tiupiri 14, 15 wharangi, nama 65, Noema 9th 1899, ina tetahi kupu whakarite ahau, he taunaha i te ruuri he taunaha mote kainga kua whakaritea mai mo te hunga kua oti te Iriiri, tetahi tikanga he Parani, kaa Paranitia te tangata i tona Iriiringa, i Paranitia ai te Kuao Hoiho ite itinga, mo fee noho rawa ake i te parae kaore eriro ite whanako notemea he Parani kai runga, e hoa kaore itc tika enei kupu whakarite au, he whakakapi na hau i te "Tiupiri," kia mohio ai nga tangata' he tangata mohio koe, e hoa rongahere noa atu o kupu whakarite. aue tetatate aha, ko te maakatanga tenei e mau nei i o tatau rae, eta kai whea te Paipera i kite ai koe i maakatia te rae ote Karaiti, heoi anake te mea i'maaka'tia ai a te Karaiti i tona iringa kite Eipeka, i whakamatea ai mo nga hara o te Ao o Kaina, na ia puta ana mai he toto he wai, whakaritea e au te Momona, ka kainga e'au te taro hei ritenga mona kikokiko ko te wai hei ritenga mo nga toto o te Karaiti, ko te*lriiringa ia te Karaiti kite awa o Horano hei muru atu i nga hara ote Ao, a ki te mea ka hara au, ka rumakina au e oku Kaumatua i haere mai i te kainga o te Atua i Hidfia, ko te faagi tetahi ona kainga, ko Hiona tetahi, e ki ana tetahi o kupu, koia te tikanga ota koutou Iriiri, he mea i tangohia mai i'te Paipera, "i ta te Karaiti, e hoa.- kote whea te Paipera a te Karaiti, e hoa e ki ana koe kai whea ona taunga i roto i te Paipera, e hoa ko tautohukai;te:porori ke ki rongahere. e hoa kore rawa e tikatika o korero mai ano ite timatanga tae noa kite mutunga. Heoi e "Puke" mauria e koe ki ngaMarae o te Aitanga-a-Tiki, tena koe kia ora hoki nga J 'tanga'ta'whakahaere ia koe, hei kohei mutti ai. Na Horomona Te Wharepouri.