TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaonei Noema 15th 1899. Waahi Tekau-matahi O te NGAKAU POURI.

Puke ki Hikurangi, Issue 18, 15 November 1899, Page 1

TE PUKE KI HIKURANGI. [PEREHI.] Kereitaonei Noema 15th 1899. Waahi Tekau-matahi O te NGAKAU POURI.

Tenei ka tu ake ki runga—tena koutou e nga Iwi e nga Hapu, o Aotearoa mete Waipounamu, e tu ana ahau kite whakapuaki i tetahi waahi o te ngakau pouri, me tetahi waahi paku o te ngakau matakite, enei kupu e ma noa, ko te ngakau pouri mete ngakau matakite. Ko te ngakau pouri me hiki mai e matau ki runga kite whakaatu a "Horomona" e ki ra. "Ko te whakakororia o te Atua he huna mea; ko te whakakororia o te Kingi he rapu mea" Na, e rua hoki enei kupu, ko te huna mea; ko te rapu. Kaati ko te take tenei o te pouri mo te hunanga i nga mea e hiahiatia ana hei rawenga mo te tangata. Ko tenei kupu ko te rapu atu, i puta mai i roto i te huna mea, a, e rapu nei ano hoki tatau, kaati ko enei kupu e rua ka pa ki runga kia tatau kite Iwi Maori, ara, ki runga ki nga tangata Rangatira mete hunga matau. Waihoki ko nga Rangatira he whakatuma tana kupu, ko ta te tangata iti he aue he pouri, e penei ana ano te hunga matau, mete ahua o enei kupu e korero i mnga ake ra, ara, ko te hunga matau he whakariroi ke i nga tikanga ko te hoa o tenei tangata o te matauranga ko te hunga iti, ahakoa iti te waahi mo te ora i kitoa e ia ka pupuri ia ki reira, a, kei te pera ano to tatau ahua i naianei. Kaati me hoki ake kite ngakau matakite, ara, me hiki rnfl.i e matau ki tetahi waahi o te whakaatu a "Hcromona" i kitea e ia nga mea katoa, a, e wha nga mea kihei i kitea e ia. (1) Ko te ara o te Ekara kite rangi: (2) Ko te ara o te Nakahi i runga i te Kaxa&ka: (3) Ko te ara o te Kaipuke i te Moana: (4) Ko te ara o te tangata kite Kotiro : E rua hoki enei kupu ko te hunanga a te Atua i nga mea e wha nei, ko te whakaaturanga hoki i etahi, kaati ko enei -kupix ka eke ano ki runga kia tatau me o hoa Pakeha, me o tatau Rangatira, mete hunga iti, mete tangata matau, mete tangata kore matau. Kaati e rua ahua o te Rangatira he pai, he kino, pera ano hoki te tangat-a iti he wehi, hetangi. Kaati me hoki ake ta matau korero ki runga ki tetahi waahi o nga mea i kitea e "Horomona" hei whakaritenga mai ki rijnga kia tatau i naianei, i kitear ano e nga Kaumatua hematua-a iwi mo nga whakatipuranga e heke mai ana i muri i a ratau ara ko te Whakakotahitanga o nga, Iwi e rua ki roto kite "Tiriti»o Waitangi" Kaati mo nga waahi kahore i kitea e "Horomopa" aja,-.ko te takahanga a te Maori i te "Tiriti o Waitangi'-'- na kon@i i ngaro ai te matua-a-iwi ia tatau, na runga i nga kotiti-ketanga. Na,,e hoa ma he kupu waimarie ano mo tatau i puta-mai iroto i te Kavranatanga ote Faranihi, koia ra tenei ko te kafci i te hoko i

runga i te Motu nei, na tatau ano i aue kia whakatuheratia te hokc, heoi ka hoki ano tatau ki roto kite pouritanga kerekere aue ai tangi ai. Na, i tenei wa ka puta ake ko te Kawanatanga o te Hetana, kai ffiua tcnu tenei i o tatau aroaro e makamaka kupu mai ana kia tatau kite Iwi Maori. Tuatahi o ana kupu ko te whakaotinga i te raruraru mo Wairarapa Moana. Tuarua ko te whakahokinga Whenua mai, mo nga tangata o te Waipounamu, ara, e 70,000 mano eka. Tuatoru ko te Mana Motuhake mo Tuhoe. Tuawha ko tona tononga mai kia Tamahau kia cukua atu nga Tamariki Maori o Wairarapa, hei Hoia haere mana ki Ingarangi, kite whakanui ite ra Taimana Tiupiri 0 Kuini Wikitoria, hei whakaatu i te ahua o tenei Iwi o te Maori, ki nga mana nunui ote Ao, heoi whakaaetia ana e Tamahau me nga Kaumatua, e2O nga Tamariki i tukua atu, na te ruuritanga i whaEahoki mai etahi, na konei i karangatia ai nga Tamariki o etahi waahi. Tuarima ko te whakaaetanga mai a te Pirimia raua ko Timi Kara, i te tono a Wi Pere, kia tukua he mihi ma te Iwi Maori, kia te Kuini, mo te taenga ona tau kite 58 e noho ana ia i runga ite Torona ona Tipuna, e Kuini ana hoki i nga Iwi e rua o Niu Tireni, te Maori mete Pakeha. Tuaono ko te hainatanga a te Riiwhi o te Kawana ite pukapuka mihi ate Iwi, i tae tika ai kia te Kuini. Tuawhitu ko te utu mai a te Kuini, i te pukapuka mihi aroha atu a te Iwi Maori kia ia, na, e Tama ma e Hine ma, i tangi te Kuini, i heke nga roimata ona kanohi mo to tatau aroha atu Ki a ia. Tuawaru, ko tona whakautu mo te kupu i roto i taua reta e pa ana ki nga Whenua ara 1 penei, ki atu kia Wi Pere me ona hoa Rahe mea tenei hei whakaarohanga ma ona Minita i Niu Tireni. Tuaiwa, ko te hanganga ate Pirimia i te Pire Poari, he mea whakahau mai ete Kuini, tenei aroha kia tatau, kaati he mea nui tenei kite titiro iho, he mea hoki tenei hei whakaoraia tatau, me o tatau Whenua, he taonga hoki e rite ana kite tukunga mai o te mana whakakotahitanga, o nga Iwi e rua, Maori Pakeha, ki roto kite "Tiriti 0 Waitanga" _i te tau 1840, na e nga Hapu, hei rua tenei mo nga mana nunui, i tukua mai eto tatau atawbai. Tuatahi ko te "Tiriti o Waitangi."- Tuarua ko te Pire a te Pirimia r he mea whakahau mai na te Kuini, kia whakahaerea e ana Minita, me tona Kawanatanga i Nui Tireni nei; ara, ko te Pire Poari, Rahui, kati ite hoko, hei whakahoki mai i te morehu toenga o nga hinu o tatau. Tipuna kia tatau, kaati he mea noa tenei ki ta matau titiro iho, na te Rangatira na te Matauranga i whakararoraru tenei taonga nui, kaati kahore te'Puke e ngoikore kite whakapuaki i tana whakaaro me tana titiro kite Torona tuturu o te Tai-rawhiti, i roto inga ra o te tau tawhito tae noa , mai ki nga ra o te tau hou. Tuatahlkat»,Rahui tuturu, ite 5,000, 000 eka hei Whenua tuturu. mo nga whakatipuranga o te Iwi Maori e whanau ana mai, a, taea noatia te mutunga ote Ao. Tuania ko te kati i te hoko kia kore rawa e riro i tc

hoko, ite muru. Tuatoru ko te whakamutu i te Kooti Whenua Maori, kaati, he mea marama noa tenei kite titiro atu ki. te whawhakaaro, mete ahua ngawari o tenei Kawanatanga, a, ko te whakaupoko o te Pire Poari he kati i te hoko Whenua, e tama ma na konei noa te whawhai o te whakaaro o te Tai Rawhiti tae noa ki tona Mema rxl ci Wi Pere. Kaati kai te kaha kai te maia te tinana me nga kanohi mete waha'o Wi, kite ki penei kia katia te hoko kia tuturu te Rahui a taea noatia te ngaromanga o tenei Iwi o te Maori, kaati e ki penei ana hoki matau, mehemea i tukua kia paahi te Pire i tera tau tena tonu e oti pai, kaati na te whakatohungtanga o etahi o te Tai-Rawhiti o te Tai-Hauauru o te Tai-Tokeran, kite korero i ona mana i ona matauranga, kite ki he mataku no te Kawanatanga koi ki Ingarangi, na reira i tukua mai ai tenei Pire. Kaati he mea marama ano tenei hei matakitaki ma te ngakau e 60,000,000 eka kai te Pakeha, e 5,000,000 eka ano kai te Maori. E tama ma me pewhea ra e rawe ai te paakiwaha hei a tatau nei ano ka rawe ai Le paakiwaha, tena kite tahuri atu o tatau matauranga kite Pakeha kite Iwi kei a ia te matauranga, ka ngaro te haunga ahi o te Whenua o te Maori; ka waha hoki tatau i te pikaunga i nga rori o Niu Tireni: E nga Iwi e nga Hapu, me tahuri kite titiro i te huaxahi e whai-morehu. Whenua ai ano tatau. Kaati kua marama pfea i a koutou nga whakaaro a Wi Pere, ara, te kati i te hoko te Rahui, te whakamutu i te Kooti Whenua Maori; a i tenei wa kua puta mai tetahi o aua kupu' te whakamutu i te hoko, ara, mo te wa poto noa nei, mo tenei tau tae atu ki nga ra kotahi-tekau i muri atu o tenei Paremata e haere mai nei, hei mohiofcanga tenei mo koutou he wa poto noa ki runga ki aku whakaaro, ara, hei whakarapopototanga ko tenei Ture ki taku whakaaro hei tino whakamutu rawa atu i te tuku i nga Wheiiua Maori o Niu Tireni i runga i te hoko. 1. Me tino whakamutu rawa ?tu te hoko Whenua Maori i Niu Tireni,- ake tonu atu, hei tohu [whakamahara] mo te taenga kite rima tekau ma iwa tau o te Kuini e Kawana ana i Niu Tireni, mo te roanga ano hoki o ona ra e noho ana i runga i te Torona o ona Tipuna. ; 2. Me tu he Poari hei whakahaere j nga Whenua Maori katoa e tukua ana kite Poari i ia wa i ia wa, e nga tangata no ratau aua Whenua, hei whakahaere hoki i nga Whenua Maori e takoto taumaha ana i etahi taumahatanga i mua atu i te mananga o tenei Ture. •=» 3. Me whai mana te Poari kite whakahaere i nga Whenua e mau.ana i etahi Ture, ara, i te Ture Ngawha, me era atu Ture pera me nga Whenua Maori o te Takiwa Pootitanga o te Tai Rawhiti. e puritia. ana i runga i nga. tikanga kai-tiaki i runga i te tuku a nga tangata whai Take kite Poari. 4. Me whakatu e te Poari ratau ko nga tangata whai Whenua, he Komiti Poraka* a ma taua Komiti Poraka e taku atu te Whenua, nga Whenua ranei, kia whakahaerea e

te Poari, i runga ano i. nga tohutohu a te hunga whai take. : 5. Me whakatu e te Poari kia rima nga, Komiti Takiwa mo te takiwa Pootitanga o te Tai Rawhiti. hei uiai i nga Take, a hei whakatautau i nga paanga o nga tangata ki ia poraka .Whenua hui atu ki nga Whenua papatupu, a me whai mana aua Komiti kite whakatau i aua mea katoa i runga i ta ratau i kite ai he tika, a me tuku e ratau he ripoata mo aua tu mea, kite Poari, a ma te Poari e tino whakatau. Ma te Kawana i roto i tana Kaunihera e tino whakafcuturu aua whakatautaunga. i 6. Me whai mana te Poari kite tuku rponi nama ki nga tangata what Whenua, hei mahi i nga Whenua e puritia ana e ratau hei mahinga paamu ma ratau, mehemea ia e mohtotia ana e te Poari tera ano e taea e taua tangata, e aua tangata ranei, te whakaea te moni puku me nga Initareti. 7. Kaua te Poari e riihi i nga Whenua Maori, e tukua atu ana ki raro i tona mana whakahaere mo nga tau e nuku atu ana i te wha tekau ma rua tau. J 8. Kite mutu nga taxi o te riihitanga o tetahi Whenua me karanga e taua Poari he huihuinga o nga tangata no ratau taua Wnenua hei whiriwhiri, a hei whakatau:— (1.) Kia riihi houtia ranei taua Whenua; (2.) kia riihitia ranei ko tetahi taha anake o taua Whenua; (3.) Kia tapatapahia ranei kia ririki taua Whenua; (4.) Kia puritia ranei tetahi waahi o taua Whenua, te katoa ranei, hei mahi Paamu ma nga tangata no ratau. 9. Kite mutu nga tau e riihi ana tetahi, etihi Whenua ranei, kaua te kai utu reti e tono kia utua e nga tangata no ratau te Whenua nga moni o nga painga i mahia e i a ki runga ki taua Whenua. 10. Ko nga Whenua e puritia ana e nga Maori, kite kite te Poari kua tipu nga taru kino ki runga, me puta he kupu whakahau ma te Poari kia whakapaia taua Whenua, a ma te Poari e ki atu nga tau, a kite kore nga tangata no ratau taua Whenua e whakapai i taua Whenua i roto i aua tau i whakaritea ra e te Poari, heoi he mea tika kia tangohia e te Poari mana e %vhakapai hei painga ano mo aua Maori. 11. Me whakatu e te Kawana he Komihana motuhake i raro i tenei Ture, a hei reo Maori taua Komihana. 12. Me ahei ano te Poari kite whakatu i tetahi atu Komiti hei whakahaere i nga kainga nohoanga o nga Maori:— ; (1.) Hei whakatikatika i te noho o ratau age ano. .1(2.) Hei akiaki i nga tamariki kia tahuri ki ie Kura: '(3.) Hei titiro i te tu o nga whare mete noho o nga tangata. 'l3. Me tu enei tu Komiti i runga i nga tikanga utu kore. Me wehe kia tekau, nuku atu ranei, nga wehenga mo te takiwa pootitaiiga o te Tai-Rawhiti. 14. Ko nga Whenua kahore ano i tutuki noa te hoko a te Karauna a te Pakeha noa iho ranei, me riro ma te Poari e wehe atu te waahi mo te hoko e whakatutuki ranei te hoko, e whakawhiti ranei o ratau hea ki tetahi atu waahi, me titiro ano i t3 tika i te he ranei o aua hoko. 15. Me taka nga Whenua kaore he taumaha kite Poari* i runga ano i ta te Iwi kainga i hiahia ai. 16. Kia tokowhitu nga Mema mo te Poari, kia 4 nga Maori, kia 3 nga Pakeha, mo te rohe o te Ta-Rawhiti. 17. Kite whakaitia nga takiwa o te TaiRawhiti, me whakaiti iho ano nga Mema, me utu ratau ki nga moni e whakaritea ana e te Paremata. . 18. Me whakakore atu te Kooti Whenua Maori, me waiho ko te Poari hei whakaapi, ko aua.tangata e uru ana mo te Poari, hei nga tangata mohio kite reo Maori, hei nga tangata matau ki nga tikanga whakawa Whenua. ; 19. Ko te utu mo taua Poari, me tango mai i roto i' nga moni £IB,OOO e whakapaua nei mo nga Kooti Whakawa Whenua Maori, kia 9,000 manoe tongomaii roto i taua £IB,OOO, hei utungaki nga Mema* o te Poari. 20. Ko nga mana o taua Poari, he haina whakamana i nga riihi mo nga tononga-mo-ni, nga Makete me era atu hainatanga e rite ana ma ratau. 21. Nga tukunga riihi ma te Poari e tu-

ku ki nga kai tango riihi, i runga i te tukunga atu ate tangata, a nga tangata, a nga .Hapti ranei, no na te Whenua. 22. Kaua te tangata, nga tangata, nga Hapu ranei, hei tuku riihi ki tetahi Pakeha ki etahi Pakeha ranei, engari ma te Poari anake, koi mate ano, kci pera, ma nga riihi. o mua e raru nei te Iwi Maori. 23. Ko nga Whakawa Whenua whai-ta-ketanga, me nga wawahanga, me nga tapahanga, ma te Poari anake e whakatau. . 24. Ko te Kawana, ko te Minita, mo te taha Maori, hei mana mo te Poari, hei whakatupato mo nga moni e namaia ana, hei whakapai i nga Whenua, notemea he nui nga Whenua e murua ana mo te nama, mo nga rwri, no reira me tana te Iwi ki raro i te ringa o te Kawanatanga, kaati hoki ki raro i te ringa o nga Pakeha noaiho, na reira nei nga raru e mate nei tatau, ka whakakorea atu nga Roia, me nga Kai-whakamaori, me nga kai-whakapati, ka whakakorea katoatia atu ratau e tenei Ture. 25. Kite riihi noaiho te Maori ki tetahi Pakeha noaiho, mo te toru kapa mo te hereni ranei, ka riro ano mo te Pane Kuini, mo te Roia mo te Tieipi, mo nga kai-wha-maori tetahi waahi o te toru kapa, mete hereni hei utu mo taana mahi. Kite riro ma te Poari e riihi Makete e rua e toru e wha e rima ranei hereni ite eka ka riro topu tonu taua moni i te Iwi Kainga. Heoi e nga Iwi e nga Hap?'t, kahore he hiahia nui ote Mema ki nga whakahaere o te Poari, heoi kau tana ko te kati i te hoko, i te muru, kai te matau tatau kite Pire e kiia nei he Pire Poari na te Tai-Rawhiti, tena ta te Pire ote Tai-Hauauau he whakatuhera i te hoko, e kiia nei ko te Pire Kaunihera, heoi kua rite pea i tenei tau, kua uru hoki taua Pire kei te whare, a, kua whakanukuhia mo tera fcau, ko te Pire Poari a te Tai-Rawhi-ti, kai roto tonu i te whare e takoto atu ana, ko ta te Tai-Tokerau he Mana-motu-hake, mete ki ano kia whakatuheratia te Kooti Whenua Maori, e nga Iwi e nga Hap?t kia ata marama ta koutou titiro; he waahi paku kau noa o ta te Tai-Rawhiti kupu, kua whakaaetia mai e te Kawanatanga kia katia te hoko, mo te wa poto noa, ka whakaekea ai ano tatau e te Pire Kaunihera e whakatuhera nei i te hoko, e taake tuaruatia nei tatau, e kiia nei kia whakahokia ano tatau ki roto ki te Tari o te Kooti Whakawa Whenua Maori i roto i te Mana-motuhake. "Te Puke Ki Hikurangi."

Matatara waahi o Upokongaro Wbanganui Hepetema 18th, 1899. Ki Te Etifca o ''Te Puke Ki Hikurangi" e hoa tena koe, ma te tika ma te pono ma te aroha tatau e tiaki i roto i te maru o to tatau Ariki o Ihu Karaiti. E hoa tukua atu e koe enei kupu ruarua hei titiro iho ma ok-u hoa Wahine i nga pito e wha o to tatau Motu whiti atu kite Waipounamu, mo tetahi Wahine ko Hera te Upokoiri he Tamahine na Kawana Hunia, Rangatira o Ngati-Apa, he Tam&hine na Ruta Tamahine a Maihi Ngapapa, Rangatira o Ngaati-te-Upokoiri ki Heretaunga. Mo tetahi pukapuka i tuhia mai i te tekau-ma-whitu o nga ra o Oketopa i te tau 1898. Penei mai nga kupu:—Kia Moepuke ana nga whariki hei utu mo to piupiu poi i riro mai nei i au i te matenga o Taitoko, me mahi mai hoki e koe tetahi piupiu whakairo me tetahi tatua whakairo moku. Heoi ka mahia e <ihau nga taonga mo taua Wahine, he mea whakairo katoa, i te mea e whakaotioti ana au i aua taonga, ka tae mai tetahi pukapilka na Raukura Ruahoata, penei mai nga kupu —Kia Moepuke Rangitahua kua tae mai a Hera te Upokoiri kite ki mai kia tukua atu e ahau he piupiu mona, utua atu ana e ahau ae, kua rite i au te hiahia o te Upokoiri, engari taupuaria mai i nga ra o Hepetema 1899, me tetahi pukapuka i tuhia e ahau i te 21 o nga ra o Akuhata 1899, penei nga kupu :—Kia Hera te Upokoiri, ka tae atu au i nga ra o Hepetema kite kawe atu i nga taonga mou i te 80 o Akuhata, ka Waea atu au ki a Hera te Upokoiri ka tae atu au i te tahi o Hepetema, katahi nei maua ka haere i te tahi o Hepetema, i Wurupere ka Waea atu ano maua ki a Hera, i te 7 o nga haorar i te ahiahi ka tae maua ki Hehitingi, to maua taenga atu kua kore i tona kaainga, heoi kararu maua, ao ake i te Sahoroi ka kite maua i a Mohi te Atahikoia, me Anaru te Wanikau me etahi tangata, katahi maua

ka ui, kei hea a Hera? . Kore rawa nga tangata i mohio kite waahi i haere ai taua Wahine, katahi ka tautohe a Mohi, a Anaru a te Uamairangi, kia haere ki o ratau kai&ga, heoi riro,ana maua i a Mohi te Atahikoia, ka haere maua kite Pakipaki, i reira katahi ka mohiotia kei Waimarama a te Upokoiri e noho ana, ite Wiki te torn o nga ra o Hepetema ka tonoa e Mohi te tangata kite tiki i a te Upokoiri, whakaatu hoki kei te Pakipaki maua e noho ana, kore rawa taua Wahine i mohio mai, i te Mane ka haere maua ki Omahu i runga i te tono a Anaru, i reira maua ka tohe te taane a te Upokoiri kia noho maua mo te Wenerei ka tae mai ia kia kite ia maua kore rawa ia i tae mai tae noa kite Taite, heoi hoki mai ana maua ite Paraire. Na, whakarongo mai ehara era tu Wahine o te Motu nei, ehara i au, he whakamana taku i te tono, koia i haere ai au ki te kawe. fcaonga mo taua Wahine, te rongonga mai ane kei te haere atu au katahi ka oma. Na, he Whakatauki tenei na toku Tupuna na Tamawhiro "Ka mahi koe e nga Uri a Tamawhiro, aruaru kai aruaru tangata" Heoi kia ora "Te Puke Ki Hikurangi" mete Etita me nga Kai-whakahaere, ma te Atua tatau e tiaki e manaaki inga tau maha Heoi ano. Moepuke Raogiiahua.

Ruatoki. Hepetema, 16 1899. Kite Etita ote "Puke Ki' Hikurangi" tena ra. koe te tangata ote kaka kite haereere i nga marama katoa, ki nga waahi katoa c te ao. Utaina atu enei kupu ki to tatou pepa, he ra whakanui mo te ra i mate ai a Kereru te Pukenui. i mate hoki ia i te 3 o Hepetema 1896, ka toru nga Hepetema e whakanuia ana e ana Hapu, i te toru o tenei Hepetema i tu ki Tauarau taua ra whakanui hui katoa nga Hapu o Ruatoki kite Marae o Ngati Kongo, koia tenei aua Hapu. Hamua, Ngati Tawhaki. Ngati Koura. Temahurehure. Ngati Kumara. Ngati Muriwai. Ngati Te Kapo. Ngati Te Whakahoki. Ko te Whiu Maraki te Rangatira o te Waimana i tae mai ki taua ra, mete ope hoki o Ngaiterangi, ote Arawa o Wiremu Kiingi raua ko te Ngaru, me Teo Raihi, mete Whare Pora, a tonoa ana te Pene Porutu, a enei Hapu kia tae mai ki taua ra, katahi ano boki ka whakaputaia ki "waho o te Whare, i te hawhe pahi ote waru ka haere mai kite Marae, tekau marima tiini kite Marae, ka timata te patu inai o te Pene, ko nga Rangatira arabi mai ko te Makarini Tamarau, ko Hetaraka Wakaunua, he Patu Pounamu ki tetahi he Patu Paraoa ki tetahi, ko raua kei mua i te Pene, ko etahi o nga Rangatira Tane Wahine kei muri i te P6ne e aki ana, ka haere mai hoki ko te pi kite titiro ate hui, ko te Pene 30, ko te Mahita no Ngai Te Rangi, ko Winiata, kite titiro atu ano ko te haka a nga Taane ka motuhia atu kite Marae, he Kotiro ko te Urupa Tupaea. ko Pihitahi Wharetuna he Patu Pounamu a raua rakau, ko' te hui kaore e kite waha, kia pai ai tewhakarongo, heoi ano te kai k&ranga ko nga haki kei te rere, ko te pu i tangi, ko te Wahine kotahi hei karanga, tonalngoako te Wairoa Paerau te taenga kite Marae ka mutu te Pene, ka whaikorero i te tina, ka takoto te Hakari i te * ahiahi, ka takoto ano he nui atu nga Take korero o taua hui-huinga. Heoi ano na to koutou hoa. Numia Kereru.

Ruatoki. Akuhata 21st 1899. Kite Etita ote "Puke Ki Hikurangi" e hoa tena koe, fce reo e korero nei i te ata po, e whakarongo noa nei au kei hea ra tenei reo e korero nei, kaati tena. E hoa tenei etahi kupu torufcoru ka tukua atu e au kia koe, kia tukua atu e koe ki nga Iwi Maori o te Motu, o Aotearoa o te Waipounamu, kua whakaaro te Iwi o Tuhoe kia pootitia he Mema mo.te Tai-rawhiti, i roto ia Tuhoa, a kua tu nga hui, kua whakaaria i roto o aua hui, ko Numia Kereru, hei Mema i tenei Paremata e haere akenei, kaati ko nga Hapw e tautoko ana i taua tangata ko Ngati-Rocgo Eapu o Tuhoe^ Hamua. Ngdti-Kovra. ... Te Whakataane. Tawhaki. Te Mahurehure. Patu-heuheu.

Ngaitexiai Ngati-hinekura. Ng&ti-awa no Whakataane, Ngati-pukeko Te Patuai, Ng&ii-rangitihi, te Arawa, etahi wahangao te Arawa, me era atu Hapil Rangatira, ko te take i hiahia ai enei Hapu kia tu he. Mema i roto i tenei Waka o tatau. ia Matatua. notemea ite pooti enei Hapu i nga Mema o nga. Hapu nei, kore rawa"he aha i tan mai ki enei Hapu, hoatu te Ingoa o Kereru ki roto o te rarangi Mema o te Tairawhiti heoi tena koe. Hou Te Pouwhare.

Te Puke Tauranga. Hepetema 22, 1899. Kia te Honore Etita o "Te Puke Ki Hikuraugi" ara, ki a Purakau Maika, e hoa tena kouton ko a taua tamariki te mahi mai na ito tatau taonga, a, kite Atua ano nga whakamoemiti mo tatau, kia tohungia e ia a, ake, ake, Amine. Heoi ena kupu. Ka mihi atu ano au e Pu tena korua ko to papa ko Morehu Tamahau ; me to tuakana me Kapene Tunuiarangi, me nga morehu Rangatira katoa o Wairarapa tena koutou i roto its Amene kite Kai-hanga i runga ake nei. E Pu i haere manukanuka tonu mai an mo to kupu Rangatira 'ki a au, ia taua i te Takapau ra, kaati i mabara ahau ko te taenga -tonutanga mai o to papa o Tanguru Tuhua, i hoki mai na i Poneke, ka riro katoa mai nga mea i tuhituhia eau 0 a mal;au Take penei:— Kaa Lae atu matau no te hikitanga a te Pirimia, kia watea ia ka whakaotia e ia aua Take katoa, a, pai tonu hoki ko te mana tonu o nga Take a na" reira ahau i rokohanga «ii ano kite Takapau nei ete reta karanga Ake moku mo taku tono piira mo Pukehina Poraka, mo Whakapau-korero Poraka, mehemea i rokohanga au ki ta taua Take, kaore au e puta mai, kaore e watea, he nui taku whakamihi mo &u kupu Jki a au, heoi ana taku kupu mutunga mo enei kupu aku kia koe. Kei te tu mai nga wa e haere atu ana nga mahi e maharatia tna ete ngakau, e tutuki ai nga kupu ki to te pono tikanga, a ko te Atua ano hei whakamahara. ake penei na, "E ! He tangata pono koe, kia mahara ki to kupu kei ware ware. Kaati ake enei kupu. I tupono mai au ki ate Arawa ki to taua Mata-Waka i Maketu. ko nga Take ko tona Kooti Whenua ano, a he hinganga Tupapaku hoki tetahi, a no te wateatanga 1 aga Tupapaku, ka hikitia te Kooti ko te Rotoiti-mata Whawhaura te Poraka i te aro- | aro ote Kooti, ka hui a te Arawa, ka whakaatutia e Retirefci Tapihana kna tae mai nga pukapuka o Poneke ki a ia, mo te taha wh'akatu i te whakatikatika o te Pire Poari, i mahia ete hui ki Papawai Wairarapa, apiti atu kit 9 haina ote taha ki aWi I Pere, aka ui, e pevvhea ana koe e te Arawa? Ka mutu ka tu ake ko Eruera Karaka, no te taha ahau ki a Mohi te Atahikoia, kei au nga pukapuka mo te haina turaki i te Poari. Ka tu ko Omoho, ka whakamarama i te turaki. Ka tu ake ahau, whakarongo e te Arawa, i haere mai au i Heretaunga "puta atu'ki te Rohe o Wairarapa, ara, i tae au ki te karanga a Nireaha Tamaki ki Paahiatua, a i mene mai nga Rangatira o Wairarapa ki taua hui a Nireaha ratau ko ana hoa Pakeha Rangatira, a i rongo au i te korero a Tamahau i taua hui, e kore au e korero i te roanga 0 ana kupu. Heoi anake taku e whakaatu atu kia koe e te Arawa kaua tatau e whakarongo ki nga korero haere noa mai, e takoto ke ana te tino aronga o nga Take na nga rongo noaiho i whakarere ke, me tahuri tatau kite whakatikatika ite Pire i oti i nga Rangatira o te Tai-Rawhiti, apiti atu ki a Wi Pere, kei te marama tonu tatau ki taua whakatikatikatanga. Kei runga a te Tupara,- ko Ngaati-Whakaue o Maketu puta atu ki ka haina kite whakatu Ite Pire Poari apitiratu ki a Wi Pere, a ka tu ake ko Taekata ko Retireti koira ano te kupu katoa. ' A tonoa atu ana eau te pukapuka, ara, nga pukapuka; e rua a i riro mai i a au, ka mea atu au kia mutu mai te haina oku nuinga oaaku ano e* tuku mai, a,-ka kotahi Wiki te otinga atu o tenei mahi, a; kua hoki atu aua pukapuka i a au ki Maketu ki nga lwi o reira, me nga Rangatira wha--kahaereote taha kia tatau. Heor ake enei kupu. H& Jfupu ake. naku mo te panui e mau i a "Te Puke" No 18, Wharangr 5, mo te Wahine i kahakina nei ete Patupai-

rehe,.ae, he korero nui tenei kei teneitakiwa mai o Hauraki tae mai ki Tauranga,, Rotoirua atu ana. E tika ana ano. kia, panultia enei tu ahuatanga hei titiro hei au-mihi, a ko tetahi pito heiparekareka" a rauapao. Kaati i konei nga kupu nei, na ta koutou mokai aroha. Ki a Morehu T. Mahupuku, e Koro tena koutou ko te Iwi me nga Aitua, kia tau atu nga manaakitanga a to tatau Matua i te waahi ngaro ki a koe me to ou Whare kaLoa heoi ake nga mihi. E Koro ka whakaatu tuturu atu au ki a koe, kei roto tonu ahau i te Komiti whiriwhiri o nga tikanga a to Mata Waka e kiia nei ko te Arawa te Ingoa, ki ranga ki nga Uri o to Tupuna o Rangitihi whakahirahira Mokopuna tuatoru a Tama-te-kapua raua ko Ngatoroirangi. E Koro mo tenei kupu na, kua kaha te pooti o to matau whanaunga o Numia kite takiwa ote Arawa e mau ake- i a "Te Puke" No 15, Wharangi 6 : he mea ake naku moumou noa tera kupu kite Ta ki a "Te Puke" ko Timi Waata te tangata ote Komiti i tukua kite whakarongo ite hui a nga Iwi o Matatua. Heoi kaore he kupu i oti i a matau i te Komiti kia tuku pooti te takiwa o te Arawa mo tetabi atu tangata, i tae mai ano tetahi reta kia matau ara ki taku Ingoa e karangatia ana ko Rangi Wewehi, a i panaitia ki waenganui i te Iwi a beoi i rongo atu au e tono ana mai ki nga Uri o Ariari-te-rangi Mokopuna a Tutaanekai raua ko Hineraoa, heoi kia hoatu nga pooti mo Numia Kereru. Heoi na te tangata nana i panui i utu atu taua reta nei. A kia penei te korero mete korero ate Whataboro e mau i a "Te Puke" No 15, Wharangi 7. Mo nga Mema o te Tai-Hauauru apiti mai mo nga Mema o te Tai-Rawhiti, pai rawa tana ata whakamarama, e kore e tika kia pehia noatia e te Kotahitanga te ngakau o nga mea i waho ote Kotahitanga, he pono rawa tenei kupu ate Whatahoro, K&ore ano i kopi noa etahi o nga Iwi o nga Hapu ote Motu nei, me etahi o nga Rangatira ki roto i te Kotahitanga, a ka kiia noatanga mai nei koina he Mema hai pootitanga ma te TaiRawhiti, me ata waiho ake tenei kupu ma nga mea anake i tae ki "Waitangi" o te TaiRawhiti, beoi ake enei kupu. E Koro ka tukua atu e au te Waea msi o Poneke kia matau kite Komiti oWi Pere, mau e tuku atu tenei reta mete Waea ki a Purakau kia Taia ki a "Te Puke" kia kite ai era o tatau i Heretaunga me era atu waahi. Heoi e Koro nga kupu. Kia te honoreEtita o te "Puke," tena koutou ko hoa mahi i to tatau taonga, he kupu torutoru nei enei. He Aitua. Ko te hoa o te Rangatira ote Kereeme Koura ote Puke nei, ite a watea i nanahi nei, ka hoki mai ratau tokotoru ki nga whare i raro mai ano o te Kereeme, a i te ahiahi ka mutu te Ti, ka tere tonu a ia ki tona peeti, a ka rongo atu te Rangatira e tuma ana, ara e ngunguru ana, ka karanga atu te Rangatira e aha ana kos, ka ngunguru ano, ka haere atu te Rangatira , ara, kua bemo noa atu, a ite ata ka haere tetahi kite tiki Maori, hei amo mai, ka haere nga Maori tokowha no te mano eka ka amohia mai, e rima maero te te amohanga mai kite waahi hei utanga mai kite Kiki, ka mauria mai kite taone kite Puke, kua patua te Waea i te Iwa karaka kite Takuta i Tauranga, ite rua karaka ka tae mai te Takuta, ka pawharaia, ka kitea i te manawa te mate, ko te hanga pea e haere ra i raro ote Whenua, ko te hohonu o nga Kereeme e 900 rau putu tetahi, e 500 rau putu tetahi, tejaa to taonga, ko te tokorua tenei o nga Pakeha i Aitua kite Kereeme nei, a te tata te Aitua ki to ratau Koroua kia Papetaone, i ruku nei i te rire o te Moana, i te kainga o te Ika, o te Taniwha, o te Tohora. Heoi ake enei. Kanui taku titiro pai kite Kooti aTe Arawa, ara, kia Tiati Honehana, raua ko tona Ateha, he atahuhu ma rire i nga riha o nga keehi, ara tenei hanga ate korero a miki a whio, ka torn nga keehi uaua ka oti, kotahi kei te toe ko nga keehi nei, e toru nga keehi moni a nga hunga mate he Whenua, te wha, ko te mea tuatahi kua oti he moni i te Peeke, naaku i tono a whakamana ana e au, he pukapuka ki taku Tamahine ma ana e tuku kite Kooti, a tukua ana eia ma tana Taane e tuku kite Kooti, ko taua moni kua nama i waho tetahi waahi, akuanei te taunga mai ra ote Ota ate Rehita, tau ana kite kai tuku, akuanei ka puta mai te moni nei

takoto ware ware tinana ana i waho ra, ka ahua Jrino tenei, te rua. he moni ano na tetahi Kaumatua Rangatira o Te Rangi, no te. Arawa tetahi taha, he Iramutu tutura no Haere Huka Taiki, ko Huka-tara-ki-te-awa te Ingoa, ko te moni nei e £250 pauna, e rangi ko katoa e mohio ana he moni ta : ana kei. te Peeke, e rangi kaore i mohio e hia taua moni, ko te te Kawanatanga e mohio ana kite nui o taua moni, na taua Karaka i pine te tino Ota, kite Peeke iti ote Wehike, tera te wa ka tata te heino, ka eke te Roia mete Kai whakamaori, me nga Whanaunga ki runga i a Huka, ka patai te Roia kia wai to moni i te Peeke, ka whakamaoritia iho, ka mea ake kia Eru raua ko tona Mokopuna, ko Matatia, ka whakapakehatia atu kite Roia, ka tuhituhi tc Roia ki tona pukapuka, me puta kite Roia ma ana e tuku ki nga Maori, a ka haere kite Peeke ka tu te Roia, ka panui atu i tona tvhituhi, e whakarongo atu ana nga Maori i muri, kua rongo atu kua takoto ke i ta te tupapaku, mahara noa kei a ia auake tona mokihi, kua peke atu a Hirama, kaore i pena nau ano tena, ko tensi ete Peeke me kati te* moni kaua e homai, me taku ma te Kooti, e karanga ana te Roia na wai tenei porangi i tuku mai hei whakararuraru, a kati ana, a tangi ana te mapu o te Taniwha Roia ra, penei kua taka noa tetahi ki ro pakete, ano te Kootitanga, tau ana kia Ani Te Rangi hau raua ko Matatia, a whakaae katoa te Iwi nui e tika ana tera whakatau. Ko tetahi o nga Keehi nei he Whenua wawahi, ko Ikimoke na te kai tiaki o etahi Tamariki Pani i tono, hei wha tenei mo nga Kootitanga, ka titiro te Kooti, o e kawe ana ita tona mahara ake te kai tawari, kaore e titiro mai ana kite Ture tahi ka wahia, riro Wharepapa, riro Kaari Aporo, Pea, Remaua aha aha, a tangi ana te mapu, i muri ko nga roimata, a kei te ra horoi e haere ake nei, tu ai te rau pauna £IOO, kua mate nga tangafca na ana i hoatu kite Peeke. Kite whakaaro ake, he mea tino hanga taua Keehi nei, kua whakawatia ano i mua, a kihai te Kooti i tino marama i taua Kootitanga, i te mea kua mate a te Papanui, Tamohi kia Waretini, ta Mutu Kuri, nga tangata tuturu ote moni a, na raua hoki i hoatu kite Peeke, heoi whakataua ana e te Kooti me tuku e te Peeke kite Kai Tiaki mo te katoa aka maranga nei ano, erangi kua tono mai tetahi taha ki au, ara te taha kite tino Kereeme, e mohio ana hoki au kite wa i puta ai taua moni, i te tau 1878, a i kite ahau i wahia atu i roto i te £4,000 e wha inano pauna, e rua mano i tukua mo nga raruraru, ka hui katoa ai e £6,000 e ono mano pauna, koi ra te mea i wawahia kia matau ko Le wha mano ko te kai tono ko Pirira, he Tuahine no Waretini nga Keehi whakauru, na ka oti te rauna i enei ara ite take o tona Wahine, me etahi atu, eheta te moni paitia ra o te tangata kite po, ko ai te whakitetara i puruka, heoi ake enei kua tae mai te Waea o Poneke a Wi, no tera wiki i kokiritia ai te Pire Poari kite Whare, kai tepaieki mai ana. Heoi ano. Na Takaanui Te Ipu Tarakawa.

Kauangaroa Fordell Oketopa 16/98. Kite Efcita o "Te Puke £i Hikurangi" e hoa tena ra koe. Tukua afcu nga kupu ruarua nei ki nga rohe o te Tai-Hauauru, kia mohio nga rohe pooti Mema i te Tai-Hauauru e unu mai ana ahau i ta maua panui ko te Ao-turoa Whiu, mo Eruera Whakaahu, i panuitia e maua ka whakaingoatia ia e ona Iwi me ona" Hapu hai Mema mo te Koroni, ano te 12 Oketopa 1899, i tu ai tetahi hui ki Kauangaroa, ka tukua e Eruera Whakaahu tona Memanga ki raro i runga fconu i tona ngawari, me tona ngakau Kangatira ngakau mahaki, ite mahara hoki o Eruera Whakaahu, he nui rawa nga Mema o te TaiHauauru i tenei pootitanga Mema e heke iho nei, koia ka tukua e ia tona pooti ki raro, a pai tonu nga kai-tautoko i a ia me tona Iwi, me ona Hapu ki tana tukunga i a ia ki raro, kaore he pouri e pa mai kia matau mo tana mahara pera, engari e nga Iwi, e nga Hapu, e nga Rangatira, he tangata ngawari rawa tenei ana fcikanga koxa i matea nuitia ai e tona Iwi, kaua hei pouri mo te tukunga o to koutou whanaunga i tona pooti ki raro kai te haere tt»» nga ra hei maharatanga mai ma koutou ki to koutou whanaunga, heoi Ki aora "Te Puke." Ruka Poniwahio,

Putiki Whanganui Hepetema 80/99. Kite Etita o "Te Puke Ki Hikurangi," tena koe, e hoa mehemea e watea ana tetahi •waahi o to Pepa ka uta atu i enei kDrero, hei matakitaki iho ma era waahi o to tatau Motu i a matau nei takaro, koia tenei I tu he hui ki Hiruharama waahi o Whanganui nei i te' 80 o Akuhata- nei, te Take md te pootitanga Mema mo te • Tai-Hauauru e haere mai nei, no te 1 o Hepetema nei ka tuhera te korero, ka tu ko Raihania Takapa r ka whakaatu l te Take, o te hui, whakarongo mai e nga Hapu i tae .mai ki tenei hui, ko te Take nei ko tatau Mema, kaati i tu he hui ki Putiki i te 16 o Mei nei, he whiriwhiri i nga Mema ka whakaingoa a tenei pootitanga e haere mai nei, ara ia Waata Hipango, ia Takarangi Mete-kiingi, mete Aohau Ncketini, i tu a Takarangi i mea, e whakaatu ana au kia koutou ka whakahua au i tenei pofcitanga e haere mai nei, i tu a W. Hipango i mea, na nga tangata ia i mea kia tu, kua tae mai te Pitihana a te Hapu o Ngaatirangi e 88 tangata, he mea tono na te Herekiekie' a i tu hoki a te Aohau Neketini i mea, kaore aku whakaaro kite tu i tenei pootitanga, engari iA te hunga ano nana au i tautoko i tera pootitanga i mea me whakahua ano au, kaati i runga i tenei ahua, kua rarucaru, kua tokotoru rawa tatau, kaati,me whiriwhiri e korua tenei Take, kite oti ia korua kowai o korua hei tu, ka tautoko au, kite kore, ka tono atu au kia tau korua ki raro me homai ki a au maku e waha te Iwi, heoi kaore i oti taua Take, ka mea a Raihania mana he ra hei huihuinga ano kia tirotiro te Iwi i tenei Take, kaati tenei, i tenei hui tokorua nga tangata nei no Whanganui anake, a Takarangi a Waata, kaore aku titiro kia Eruera Te . Kahu, kua oti nga Whenua o Ngaatiapa te Karauna Karaati me ja ratau panui kaore ratau e pooti Mema. kaore aku titiro kia W. Ngapaki kai raro ona Whenua i te Kai-tiaki o te katoa, me Rapata Te Ao, kua oti katoa ona waahi, kaati me hoki mai te titiro a tenei hui ki nga tangata tokorua o Whanganui nei kowai o raua hei tu, ma cenei hui e whiriwhiri, ka mutu. Kei runga ko W. Hipango he tautoko katoa ana kupu i te Take a Raihania, ka mutu? Takarangi ka mea kaore aku arai i nga tangata kua whakahuatia nei mo te Tai-Hauauru, toku hiahia mo katoa tenei hui, kei konei nga tangata o Eruera, me o Ngapaui, me to Rapata, a kei konei hoki a te Aohau, pai rawa mei tae mai hoki a te Heuheu hei ata tirotiro ma tenei hui, i te mea ehara a Whanganui nei i te Tai-Hauau-ru katoa, ka mutu. Ka tu ko te Aohau, tena koutou e te Iwi, ko aku kupu ano o te hui ki Putiki taku, kaati i haere mai tenei kite whakarongo, kite oti ia Takarangi me Wata kowai o raua kaore aku whakararuraru, engari kite kore e oti pai ia raua tenei Take, ka tono atu ano au kia raua kia tukua mai te Iwi me raua hoki ki runga i au ko au hei hoiho waha, ma ratau e pupuri nga reina o te paraire, ka mutu. Kei runga ko Wi Pauro mo Ngapaki, i haere mai au kite whakarongo, kite pai te titiro a tenei hui, tera e rongo a Ngapaki ki taku kupu. Tahana Ngawhare mo Eruera, i haere mai matau kite whakarongo, kite oti pai he kupu i tenei hui tera e taea te whakangawari, e whakahe ana au mo te kupu a Raihania e arai nei i au, kaore i Whanganui anake nga mate, kei nga waahi katoa. Ka tu ko te Aoturoa Whiu, pcnei ano ana kupu me a Ngawahre. Ka tu ko Wiremu Kiriwehi mo Rapata Te Ao e pai ana te Take nei, kite oti pai i tenei hui ko- - wai he tangata me haere tonu kite tono kia Rapata, a e mohio ana au ka whakaaetia nidi e Ngaatiraukawa, ka mutu. Raihania Takapa, kaati te Take hei tirotiro inaianei, ko Whanganui kia kotahi, he nui te ngangau a te hui mo tenei Take, ko etahi e mea ana kia oti ia Takarangi me Waata te whakariterite, ka tika ai te whakakotahi, kite. kore, kaore hoki e tika, he nui te tautohe, ko te Take i uaua ai ko nga Ariki o te hui mete marae, ko nga kai-tautoko tonu o Waata, ara a Raihania, a te Whatarangi, a Tahiora, ka miitu. tenei ra. I te-ata o te 2- a Hepetema ka nohoia ano te marae ka mea a Raihania, me korero nga tangata nei i a raua'whakaaro, ara a Waata a Takarangi, ma te Iwi e titiro te mea i nga, Take tika, kaore e pai kia haere pohe, engari ma nga hua o te rakau ka.pai, koi ara. Wi, kotahi taku kupu ei te Jwi, e rua nga Kiingi o Hamoai tautohe, a kua rongo tatau kite matunga o tera raruraru. kua whakakorea

taua tokorua, taku me pera enei tangata me tuku, heoi ka ngangau ano te Iwi, ka mea a Maehe Ranginui, .mehemea koi nei he tikanga, me korero nga tangata tokorua nei, ka uaua ano, akuanei pea kei enei kua araia nei nga Take tika, heoi ka ngangau ano te Iwi, heoi ka roa ka mea nga Ariki o te hui, me kauwhau nga tangata. nei i a ratau whakaro, ara a Waeta a Takarangi a te Aohau a Ngapaki me Eruera, ka tu Wi Pauro, kaore au e korero i nga Take a W. Ngapaki, kei he i au etahi kupu. Te Aoturoa Whiu mo Eruera Te Kahu, pera ano ana kupu me a Wi Pauro, ka toe ko nga tokotoru hei kauwhau, katahi ka meatia me tu he Tiamana, ka tu ko Wiremu Kiriwehi, ko te Weri Te Uira te karaka, i muri i tenei ka whakatakotoria e Raihania etahi Take. 1. Me tuhituhi mai nga Take a nga Mema, ana putake, &na putake. 2. Me haere takitahi mai ia Mema ki te aroaro o te hui kite whakamarama i ana putake. ' 3. Kite kitea te tangata i tika ana Take mete tika o ana whakamarama koiara tonu hei tangata hei pooti. 4. Me titiro nga mahi a te tangata. 5. Mepataiete Iwi ina mutu te whakamarama a te tangata i ana Take, heoi paahitia" ana enei Take, ka mutu, katahi te Tiamana ka mea, e nga tangata tokotoru nei 'me tuku mai a koutou putake me tuhi mai i mua o te 10 a,m, o te Mane te 3, heoi ka neke te hui mo te Mane. I te Mane te 4 o Hepetema ka tuhera ano te korero ki roto i te whare i te Whiritaunoka, ka panuitia e te Tiamana nga rarangi Take. Te Aohau ana rarangi, nga Ture e pa ana kite Maori. 1. Ture rohe potae o te 1883 mo te takiwa o Whanganui o Ngaatimaniapoto me Taupo. 2. Te Ture hoko a te Karauna. 3. Ture taone Maori. 4. Ture o nga mahi nunui. 5. o te 1894-95. 8. Ture whakanohonoho, e pa ana ki nga waahi katoa cenei. 7. Te Kai-tiaki o te katoa mo te Tai-Ha-uauru me era atu waahi. 8. Ture Reiti. 9. Te awa o Whanganui. 10. Ture Kooti Whenua Maori, ko etahi waahi. Nga tino Take e ora ai te Maori me era atu Ture kua kore inaianei. 1. Me hanga e te Paremata he Ture hei whakarapopoto i nga Ture e pa ana kite Iwi Maori, ara kia tukua kia tatau nga mana o tatau Whenua e penei ai, koia ano te Ariki ki tona Whenua penei mete Pakeha ki tona Whenua. 2. Me hanga he Ture e te Paremata whakamana i nga Iwi i roto i te rohe potae kite riihi i o tatau Whenua ki nga tangata noa atu, tuarua, me hanga he rori mo nga takiwa o Whanganui. 3. Me whakatikatika te Ture Kooti Whenua Maori etahi waahi. 4. Te tikanga pai mo te Kai-tiaki o te katoa. 5. T6ku whakaaro mo te Pire Poari. 6. Ka korero au mo te "Tiriti 0 Waitangi" mete Raupatu. 7. Ka korero au mo te Ture o te 1873-74. 8. Ka korero au mo te Ture a te Paranihi o te tau 1886. Ka mutu a Te Aohau. Ko nga Take a Takarangi. 1. He rapu i te mate me.te ora. 2. ' He titiro i nga mate o Whanganui. 3. Ka tautoko au i te Pire a te Kai-tiaki mo Ohotu, ina rite ki ta te Iwi i pai ai. 4. Ka tautoko au i te "Tiriti." 5. Ka tautoko au i nga mahi a te Iwi i runga i nga mate e pa ana kite Tai-Hauau-ru, ka mutu nga Take a Takarangi. I muri i te tina i te 2 p,m, ka karangatia ko Waata kia tu kite aroaro o te Iwi ki ce whakamarama i ana putake. Waata Hipango. 1. Ko aku mahi i waenganui la koutou e te Iwi, mo te Aperira me nga whakawa mo te awa o Whanganui, me etahi mahi aku i waiho ai e to tatau kaumatua e Taitoko ko au hei mahi ia te Iwi. 2. Nga matfe o te iwi Maori, ara ko te hoko, engari me riihi nga Whenua, ko etahi mate kei te tinana tonu a te tangata, ara i te peehia e nga Ture, tera atu, koi nei i mau te tuhi. 8. Me reti nga Whenua, ko te tino mea tika e te Iwi me reti nga Whenua, me pera ka mutu te hoko, me titiro ki o tatau Whenua e riro noa atu hei i tehoko a te Karauna'

mo te utu itinoa iho, tera atu etahi, koi nei i mau te tahi. 4. Me Apira kia pakaru nga Taitera e2l tan, ko tenei mo nga Whenua, kia nekehia ai nga tau mo te reti i te Whenua, ara kite 40 tau, tuarua, mo etahi Taitera e takoto he ana. 5. Kanohi ' ano au kite taha Pakeha, ara he mobio kite reo Pakeha kite whakarongo. 6. Nga Kura Maori, me whakapuputu te tiinga ki nga takiwa Maori. 7. Te rori mo Whanganui, me tono he rori mo te taha o te awa o Whanganui hei putanga kite taone mo nga taonga, tera atu etahi koi nei i mau te tuhi. 8. Nga Pa Tuna o Whanganui, kaua e wahia nga Pa kaore i te raina o te Tima e rere ai. 9. He whakatutuki i etahi mate ote Iwi Maori, ara i te korenga e uru ki roto ki etahi Whenua i nga mahi a te Kooti. 10. He Whenua mo nga tangata kore Whenua, ara me hanga he Ture ki a whiwhi enei i te Whenua. 11. He whakakore ite Kamupene mete Parawiti, i te hoko, na enei etahi raruraru e mate nei te Motu nei, engari te Karauna e pai ana mo te pau nga Whenua ka whakahokia mai ano he Whenua mo te tangata. 12. Te "Tiriti 0 Waitangi," ko to tatau matua tenei, ko ia to tatau Kai-tiaki, he nui ano nga whakamarama, engari ko nga tino kupu enei e pa ana kiia Take, kiia Take, he nui nga pafcai mo nga mahi a Waata, ara he whakahe i ana mahi. Pateriki, kia Waata, he aha te ora kua puta kite Iwi iau mahi ? kaore kau, engari he mahi! Wiremu Kiriwehi, e ki ana koe e Waata me tutaki te hoko Kamupene, mete hoko ki nga tangata Parawiti, kaati me pehea ta te Karauna hoko ? e pai ana, te Take kite pau te Wheilua ote tangata ka homai e te Karauna he Whenua mona! Kaore koe e mohio ana kaore e tukua ete Ture kia pau katoa te Whenua ki nga hoko ki nga Parawiti ? E mohio ana ano! Kaati e toru nga tangata nei ko te Kamupene ko te Parawiti ko te Karauna, na nga tokorua he £1 mo te eka, na te Karauna 5/- ko tehea te mea pai o enei ki tau? Wata, ko ta te Karauna, ko te Take, kite kore Whenua te tangata ka arohatia ano e te Karauna; Ka mutu a Waata, e toru haora ona e korero ana ka mutu nei. Ka karangatia ko te Aohau. Te Aohau, whakarongo e nga taane me nga Wahine ko au etu atu nei i o koutou aroaro ehara i te Iwi o Whanganui nei, engari ka 20 oku tau e noho ana i waenganui ia koutou, a kua whai uri oku whanaunga tata i roto ia koutou, a kua whai Whenua au i waugauui nei, nui atu pea i etahi o koutou, tuaru*; ki ta te Pakeha tikanga, ahakoa no tehea Iwi te tangata ko te tika anake o nga whakahaere hei oranga mo te Iwi, no reira kaua koutou e titiro ki toku Iwi ketanga, engari me titiro ki aku putake, ko te toru tenei oku whakaaranga, no te 1893 ka timata taku korero i aku whakaaro i runga i taku, kite nui oto tatau mate i nga Ture e hanga ana ia tau, ia tau mo tatau Whenua, kaati ia-korero au i nga Ture e pa nei he mate kia tatau. 1. Kc te Ture rohe potae, ara Porakameihana a te Karaunao tc 1898, ko nga Whenua kei raro i tenei Ture, ko Whanganui ko Ngaatimaniapoto me Taupo, koi nei te mate nui o enei Iwi, e mea ana taua Ture, ma te Karauna anake e hoko nga Whenua o enei Iwi, kaore he riihi a nga tangata noa iho e uru ki enei takiwa, kua neke atu pea ite rua miriona eka o enei Iwi ka riro i te hoko a.te Karauna mO te utu iti rawa atu, mehemea kaore taua rohe potae, kaore e riro enei Whenua, ara kua taea te riihi. . 2. Te Ture hoko ate Karauna, koi nei te Ture e patu nei ia tatau, e riro tatau Whenua mehemea he pauna te utu tika, ka homai e ia e rima herengi tonu, tuarua, kaore e ata whakaritea ana aua hoko, koia aao tona hoa whakarite i te utu mo te Whenua, ko tenei Ture e arai ana i nga utu tika'mo tatau Whenua, koi nei i man te tuhi. 8. Ture taone Maori, nga mate i tenei e kitea ana e au, kite tupono he taone ki tetahi Whenua, me ki nga tangata nona, tokorua o ratau nana nga-waahi kua pai rawa e rite ana kite rima herengi mo te eka, tokotoru e rite ana kite kotahi herengi, kite riro taua waahi hei taone kp nga moni e puta ana ka kiia kia rite tona ma ia tangata o ratau tokorima, ka mate nga mea

nana nga waahi pai, te mea tika, ko nga Tekihana o nga waahi a tena ki a ia ano kia whiwhi ia tangata ki nga painga o tona ake eka, koi nci i mau te tuhi. 4. Tare mo nga mahi nunui, te kino o tenei Ture he kore e rite ki nga takiwa katoa, kei etahi takiwa irereke i etahi takiwa, kei etahi takiwa e utua ana nga waahi e riro ana mo nga rori me nga kohatu, kei efcahi kaore e utua ana, Kei tenei takiwa kaore e utua ana, na tenei Ture i pakaru nga Pa Tuna o roto o Whanganui, koi net i mau te tuhi. 5. Ture riihi ote 1894-95, he here tenei Ture kia kore ai tafcau e kaha kite riihi i o iatau Whenua, neke atu i te 640 te waahi 1, ite 1,000 te waahi 2, he nui nga Whenua kua araia te riihi e tenei Ture, h 6 aha te pai kite tangata nona te Whenua i tenei Ture, mehemea e 700 eka te Whenua he waahi tuatahi, he aha te pai kia araia e tenei Ture te riihi, ko te tangata i te Whenua kei a ia te whakaaro mo tona Whenua, he nui te whakamarama, koi nei i mau te tuhi. 6. Ture whakanohonoho, tenei Ture e pa' ana ki nga Maori me nga Pakeha ano, e tangohia noatia ana te Whenua, ahakoa pai te tangata nona kore ranei, e tangohia ana i raro ite Karauna Wariu, koi nei i mau te tuhi o nga whakamarama. 7. Ture ote Kai-tiaki ote katoa mo te Tai-Hauauru me etahi atu waahi, he nui nga mate kei tenei Ture, tuatahi, e riro ana 1/6 i roto i te pauna i nga utunga katoa, e rua utunga i te tau ka 3/- ai e riro mo te Kaitiaki i roto i te pauna i te tau kotahi, tuarua ka riro ano nga takoha ma te Kawanatanga, tuatoru, kaore e puta tonu nga moni i nga ra utu katoa, tuawha, ko nga ota Tupapaku e whakatureititia ana kia roa ai nga moni reti e takoto ana i a ia mo te hea ra, tuarima me utu reti ano te tangata nona te Whenua mo tona Whenua, tuaono, kaore te tangata e mchio kite wa e hoki mai ai tona Whenua ki a ia, te tino tikanga o tenei Ture he here i nga Whenua ki raro i te Kawariatanga kia penei te hunga nona mete tangata kore whakaaro, kaore tenei ahua e pai ki taku, he nui atu koi nei i mau te tuhi. 8. - Ture reiti, e penei ana mehemea tokoj rirna pea nga tangata nona te Whenua ka tonoa kite mea kotahi o ratau hei utu ite reiti, kaore e penei me tono ke tena ki tena o j ratau, ka mate noa iho tera, ka mana te Karauna kite hamene kia utu taua tangata ite reiti, kaore he kupu o te Ture whakamana hoki ite tangata ra kite hamene i ona hoa, koi nei i mau te tuhi. 9. Te Poari e korerotia nei, he here te tikanga o tenei mea kia, noho fconu ai nga Whenua i raro i te Karauna, pena ano mete Kai-tiaki me nga Ture ngawha, koi nei i mau te tuhi. 10. Ture Koofci Whenua Maori, ko etahi o nga rarangi kanui te mate epa ana, kei nga riij.i etahi, kei nga. wehewehe, kei nga mahi mo nga hoko me nga riihi, koi nei i mau te tuhi.. He nui nga whakamarama mo nga Take nei, engari koi nei nga mea i mau te tuhituEi. E nga Wahine me nga taane, ka korero au mo te rua o aku rarangi i tuku atu na, ara ko nga Take e mahara ana au me uera tatau ka ora, ka kore katoa nga Ture e pehi nei ia tatau. 1. Me hanga ete Paremata he Ture kia tukua nga mana katoa o tatau Whenua kia tatau ano, ma te penei ka mohiotia ko tatau ano te Ariki o tatau Whenua, pena mete Pakeha koia ake tona Ariki ki tona Whenua, kaore tatau e taea te arai kia kore rite kia ratau ite mea kei roto i te "Tiriti" nga kupu e penei ana, ka hoatu kia koutou nga tikanga rite tahi ki o taku Iwi ake, ma te kotahi o te Ture mo tatau Whenua me ote Pakeha katahi ka kore katoa nga Ture e patu nei ia tatau, te Kai-tiaki met 6 Ture ngawha, mete Jure e riro nei te £lO pauna i roto i te 100 mo nga hoko me nga riihi, ara nga Ture katoa e mamae nei tatau, he nui nga whakamarama koi nei i mau te tuhi, ko te tino Take hoki tenei a Te Aohau. 2. Me hanga ete Paremata he Ture Poto hei wewete i te rohe potae e here nei ite takiwa o Whanganui me Ngaatimaniapoto me tetahi waahi o Bankawa ki raro, me Taupo, kia ai aua Iwi kite riihi i o ratau Whenua ki nga tangata noa iho e utu ana i te utu tika, ma te penei ka ora nga toenga Whenua o enei Iwi, kite kore, kaore rawa e ora, he nui nga whakamarama koi nei i mau te tuhi.

8. Ture Kooti Whenua Maori, me whakatikatika nga rarangi e pa mai nei he raruraru kia tatau kia takoto pai nga mahi a te Kooti, ara nga waahi auaua, koi nei nga mea i mau te tuhi. 4. Kai-tiaki ote katoa mo te Tai-Haua-uru me etahi atu waahi, me whakatikatika tonu i naianei nga Ture riihi ate Kai-tiaki, ara, nga waahi kino kua korerotia i te rarangi 8 i runga ake nei, he tikanga pai, kite hiahia etahi tangata Hapu ranei kite tuku i to ratau Whenua kite Kai-tiaki hei whakahaere, me matua whakarite nga tikanga hei mahi mana, me nga tau e noho ai te Whenua i a ia, e korero noa ana au mo tenei, engari ko taku tino whakaaro, me kore katoa enei me kotahi te Ture, koinei nga mea i mau te tuhi. 5. Te Pire Poari, kaore ano tenei i paahitia. He nui nga tangata i mea he Ture pai, he here i nga Whenua kei hokona, ana pea, engari ki taku kaore he arai i te hoko a te Karauna, ko te tino manawa o ' ?nei Ture ko te here i nga Whenua ki raro i te Karauna, he pai ke kia riro mai ia tatau te mana 0 tatau Whenua, ma te hiahia o te tangata ki tewhea tikanga hei whakahaere i tana kei aia ano tona tikanga, koi nei nga mea i mau te tuhi. 6. "Tiriti o Waitangi" ko to tatau Poutokomanawa kei o tatau mana e noho ana, kei reira te kupu e tohe nei au kia rite te ahua o tatau Whenua ki o r-atau, kei reira ano te kupu; kia mau te rongo kia ratau; kihai i tirohia, patua iho te tangata tangohia atu te Whenua, kaore he whakaatu kia tatau ki ana moni i pau, kaore hoki ana tono mai ki taku kaore i tika, mehemea ka kaha tatau kite kohikohi i tetahi moni kia £SOOO kia 1000 ranei hei kawenga atu i tenei Take nui kite Piriiwi Kaunihera o Ingarangi tera e kitea tona he. He nui nga korero o tenei Take, koiaei nga mea i mau te tuhi. 7. Te Ture ote 1873&74, kua kore tenei Ture. He whakaatu kaa naku i tenei Ture, ia tatau ano te mana o tatau Whenua, ko tatau to tatau ariki; ka kaha noa atu nga tangata kite riihi i o ratau Whenua ; kaore 1 nui nga Whenua i riro i te hoko i raro i tena Ture ; ko nga Whenua i hokona he nui te utu, no te korenga o taua Tare ka timata ko te Ture o te 1886 ; katahi ka nui te riro o te Whenua, ka nobo hoki ko te K&rauna anake hei hoko kia ana utu iti noa iho e aue nei tatau, he whakaatu kau i nga pai o tenei Ture, mei mau tonu pea e kore e penei te mate, koinei nga mea i mau te tnhi. 8. Te Ture ate Paranihi ote 1886, he Ture pai ano tenei i tukua he Komiti tokowhitu hei whakahaere i nga hiahia o te hunga nona tetahi Poraka, .he mea kohiri i roto i a ratau, ahakoa e here ana nga tikanga o taua Ture he*ahakoa, ia tatau ano tetahi waahi o te mana, kaafci mate kau atu tera Ture kaore i mahi, na au na Whanganui te Pitihana i hinga ai tenei Ture, kaati e korero noa ake ana mo enei kua pahemo ke. Kaati e nga Wahine me nga taane ko te tikanga e ora ai tatau, me kotahi he Ture mo tatau Whenua me o nga Pakeha, ma te pera katahi ka ngahoro nga Ture katoa e waha nei ia tatau, ka mutu. He nui nga patai mo te Atehatanga ote Aohau mo nga moni utu Mema mo te korenga, ehara ia i te Iwi ake o Whanganui, kaore kau he huhuatanga e kotiti ke ana i nga take i korerotia. Ko nga haora i korero ai e. wha mete hawhe ka mutu. Takarangi Mete-kingi, ka karangatia kia korero. 1. Mo te Whenua tenei take, mo te mate mo te ora, kite kitea e tetahi o matau etu nei he ora mo te Whenua ka pai. Toku whakaaro mo tenei, ka rapu ahau i tetahi oranga mo te Whenua, e whakatika ana au kia rapua he ora mo Whanganui me etahi atu Iwi ote Tai-Hauauru, kaore au e pai kia ko Whanganui anake ka waiho mai era Iwi kia mate. 2. Mo te Pire Kaitiaki mo Ohotu. He mea hari mai hoki tenei take e nga Rangatira o Ngapoutama, koia au i mea ai kua whakaastia ko ahau kaore ano i whakaae i paahitia tenei take koinei tae mai ai tenei Pire ki enei ra, ara, te Pire ate Kai-tiaki mo Ohotu, kia terete rapu i tenei tikanga kia wawe te oti ia koutou he tikanga, me whakaatu mai e koutou ki a au. 8. Te "Tiriti o Waitangi" He taonga no tatau matua, na, whakarongo mai na te "Tiriti o Waitangi" i tika ai o tatau awa, koia te mohiotanga o to tatau matua,

ara o tatau matoa kite hanga ano i nga tikanga hei ora mo tatau, e ki ana i reira ko nga para Moana, ko nga pa tana, me nga toka kuku kei a tatau ano, a na tana Ture hoki tatau i ora ai. 4. E tautoko ana an i enei mahi a tatau, ara, kia ora a Whanganui me era atu Iwi o te Tai-Hauauru, ehara hoki ite mea ko tatau anake kei te mate, kua pa ke mai hoki te mate kite flauauru na tatau era Iwi i whakaiti, koia au i maa ai kia vvhakaora tatau ia ratau. 5. Ka rapua eau he rori mo Whanganui nei ki Kauarapawa; ki Pipiriki; kei reira tetahi waahi pai mo te Piriti, ara maku e tono kia tae te rori ki reira, kia iti ai te whakaaro o te Kawanatanga kia tatau pa tuna, taku whakaaro kite kitea e tetahi tona whakaaro kia wahia tona waahi kia riro ki a ia te ritenga, pai rawa ki aau t«ra. 6. Mo te Rohe Potae e korerotia nei e koutou, he mahi nui rawa tenei, ko etahi e whakaae ana, ko etahi kaore e whakaae, ara, nga Whenua ano e ahei ana kite Porohiia me Porohita, ko te Pire Poari, taupoki katoa ki runga ki o tatau Whenua ina whakaaetia. He rahi nga patai kaore he huanga, koinei nga mea i mau te tuhi. E rua haora e korero ana ka mutu. I kite iho au ite "Tiupiri" o te 14 o Hepetema nei, ara No 61; i nga korero o taua hui na Raihania i tuku mai kaati eki ana au, ihe etahi, a i mahue etahi, i reira hoki au he kai-tuhi ano ta matau, ko etahi 0 nga korero a Waata i roto i taua "Tiupiri" a Raihania kaore i korerotia i taua hui, he mea tuhi noa iho na taua kai-tuhi, me titiro ina ; ko a Waata korero i nui i roto i taua "Tiupiri" ko ate Aohau iti noa iho, me a Takarangi; tena ina titiro, ko nga haora o Waata e korero ana e whakamarama ana e toru; ko nga haora ote Aohau e whakamarama ana i ana take me nga mate i nga Ture, e wha mete hawhe. Ko Takarangi e rua haora, hei titiro; ko ts tango,ta i roa te taima e korero ana, he poto noa iho ana kupu i tuhia e Raihania, ko etahi o nga korero ehara ia te Aohau tae noa ki nga patai e he ana ko nga utu patai ka hurihia hei patai, kite titiro; Ko te Aohau rate tangata i tino marama ana whakaatu atu i nga take mo te katoa, kaati ko te tikanga i oti i te tvatahi me titiro ; ko te kauhau pai, tika, marama nga take, koi ra he tangata hei' pooti; no te mutunga katahi ka kohiria he Komiti hei tirotiro, e 38 nga tangata katahi ka raruraru rnei tukua ma te Iwi nui e whakatau kuatau ko te Aohau he tangata, ara kite whakarongo ki ta au nga Kuia, ki ta nga Koroheke me ta nga Wahine ; kaati ko au tetahi o te 38 i runga i te whiriwhiringa i kitea na te Aohau ano nga take, kore rawa he tangata 1 whakahe i runga ano i te tika, ka mea a Maehe Ranginui, koina ra to tatau tangata ko a Hori Pukehika haunga nga take a te Aohau ; e tika katoa ana; engari ko ta tatau hei titiro kowai hei hari i aua take, heoi kua rereke te ahua o te Komiti i konei, kua titiro ki to Whanganui tonu, kua kore e titiro ki te tika o nga putake a te tangata, koina te take i pakaru ai, i puta ai matau ki waho. Heoi pakaru katoa nga Hapu o tai o Whanganui, ko matau i pakaru ara nga Mema ote Komiti 13. Heoi kaore matau nei i rongo atu ite whakatau a nga mea i mahue atu, kua kite hoki matau e kore e kotahi: ko te tino kupu a Waata i reira mo Whanganui anake ia: kaore ana titiro ki etahi Iwi. Kia ora koe ete Etita. Heoi ano. Na Erueti Taraua. Putiki, Whanganui.

Ruatoki. Hepetema 29, 1899. Ki Te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" kia ora koe, te tangata kaha kite haereere i nga marae ote aifcanga Atiki. Me uta atu aku korero ki to tatau "Puke" kia kite iho a Pinohi Tutaka-nga-hau, o Mauuga-pohatu, kua kite nei au i ana korero i te 5 o nga Wharangi o "Te Puke" e korero ake nei, ta raua mahi ko tona matua he ako i a Tuhoe kia kuhu kite Ture, mo tenei. Kei roto tonu a Tuhoe i te Ture e noho ana. Mo tenei kupu; he matapo, he turi, he kopa a Tuhoe, e he ana; kei te titiro tonu okv; kanohi; kei te rongo tonu oku taringa, kei te tu tonu oku waewae; ara o Tuhoe, mehemea hoki kei te moe kua riro nga Whenua me nga taonga ite whanako; nana ranei na te mea i te titiro i mau ai nga Whenua o te

aitanga Atiki e takoto nei i tona Ture Rahui. Engari to Pinohi ahua penei mete Purehua mete Tit!; ka tahuna te ahi kite Maunga ka rere tonu enei mea kite ahi, a mate atu, mete momotu ka pohirihiritia kite otaota ete ringa tangata; ka rere mai taua manu ki rotb i te ririga ka hopungia kia mau, kaore e mohio ana ka mate ia. Mo te kupumo te pooti e ki nei he iti a Tuhoe kei a Kereru, he nui ki a Wi; kahore, kei a Kerera katoa a Tuhoe, he iti kei waho. Heoi ano. Na Te Iwi-kino Hauaho.

Whangaehu. Oketopa 9/10/99. . Kite Etita o "Te Puke" E hoa fcena koe me nga Kaumatua hapai i to tatau taonga ; ma Ihu Karaiti tatau e a whin a i tenei ao turoa. E hoa ma au e tono atu a "Te Puke" kia tae atu ano ki MaLenepara kia Kawana Ropiha. Eta titiro o kanohi; whakarongo mai o taringa, no te tau 1887: ka u mai te Whakapono, ka tixnata te whakarongo o te Iwi Maori kai tangata ki nga kupu a te Atua, ara koinei aua kupu. "Me mutu te kai tangata me tahuri kite Whakapono" Kaati kua marama pea i o taringa papa. Eta Kawana unuhia to kupu patu tangata, kia tere tonu, me penei e koe to unu i taua kupu a au he porangi koe, kite kore taua kupu e unuhia tae rawa taua ia ahau kite Ture, kia kite ai koe i to kupu ; mehemea hoki i pena a taua kupu me ta au e kore koe e tau hei hoa korero mo oku. Eta Kawana, o kupu katoa kai waho noa atu, tena i ana tahuri marire to ngakau wareware titiro ki to, kupu, ko koe te tuturu o tenei Tipuna o Apa, titiro iho i ana ki o kupu ; ko hea ra aku marae i hapai ai i fce Kotahitanga, titiro iho i ana ki to kupH mo Tiaki^Tiwini; kaore nei a matau kupu mo nga Mema Pakeha. E hoa e Kawana naau katoa nga kupu rere noa i waho ; kotahi tonu taaku mihi katahi au ka mohio kai te ora ano koe ; ko te cake o iaua kupu aku to omanga atu ano kore rawa-to kanohi i hurimai, no te wa tonu o tejpanui a Ngati-apa, katahi ano to reo ka ragigona e tohutohu mai ana i tua o Tararua, kupu'atu ano eta haere mai hei arahi i te Iwi. Eta Kawana nui atu te marama o aku kupu tuatahi, he whakamarama anake, no to utunga rereke te ahua whakahi, no reira ka utua e au no Rauru to Kuia no Ngati-huru to Whaea; no Apa to papa; no Tauira no Maero, kotahi ano to urunga kia Apa, kia tino mohio to ngakau ware -; kei te tirohia o kupu e nga Iwi matau kore rawa i rite hei utu mo aku, engari hei whakakapi noa iho i te Pepa; notemea he kupu ke aku ko to utu rereke, kaati me penei atu e au tetahi tangata i lyhanau kite waahi mohoao kore nei he matauranga. Kaati mo to kupu mo to Whakapapa, ae, mutu tonu to take tika ko te Hau i puta mai ia Pikinau; ko te tatai o Apa mo Ruatangata, na aku tonu nei me toku papa me Marumaru, me taku taina me Ramiha te Kiore, ko koe i te porangi haere. Mo to kupu ko koe taku ariki. E. ta nawai ano i ki ko Hine-i-te-atahu-rangi o Pa-matangi nei hei ariki; e ki ko koe ko. te timouahi Whare-umu nei hei ki i a au i to ariki ? Heoi ano i to Tipuna i a Rangi-te-mouri, he tangi kai, he makutu, he tahae i aku korero hei mohiotanga mo ona, Eta kia rongo o taringa ko taku arikitanga e kore koe e tae, he ariki Taniwha, he ariki mana e kore toku tuaahu ariki e taea, e ai te tuaahu ko te Miko-a-meremere, ko te wai a Tupakarea ; e ai te tuaahu ariki ko Tauakira, e ai te tohunga ko te Rawaki, e ai te tohunga ko Turu-ata-whiti, e ai te tohunga ko Tui, e ai te tohunga ko te Wheke; tae iho kia te Rangitakoru papa oku he ariki Taniwha, kei te rongo pea o taringa kia Tutae-poroporo, kei te rongo koe kia te Hawairua he ariki. Kaati e kore au e tino korero, kei mohio koe hei tito atu maau. Kaati mo to kupu mo Pa,rewanui kai te tika taku kore i reira, notemea noou Hapu anake taua waahi, ehara i-te m©a ko Parewanui anake ; ko waenganui o Turakina o Rangitikei tenei Ingoa a Apa; ko waenganui o Oroua, Rangitikei no Apa; Na, eta Kawana i uru katoa au ki enei waahi, he aha rate pai o to kupu? Kaati mo to kupu kua kore oku Hapu, Eta ko Rangi-tu-moana kei te tipu tonu tena Hapu; ko Tupua kei te tipu; Ng&ti-hikaNg&ti-tamatea; nooku hoki enei Hapu me etahi atu o~ auai Hapu, taaku

tino mohio ko au e wiini, me haere mai koe hei kuki mo te ra e tae mai ai to Pirimia me ana Minita, me 4na Mema, me to Mema hoki me Tiaki Tiwini. Heoi ano taaku kupu moou kainga tetahi rongoa hei whakamarama ito ngakau. Kaati mo to kupu mo te Purewa, mo te aha taua kupu i. taea ai e koe, rereke taua kupu a Kiore, kia penei pea te patu Aruhe nei hei patu i te ihu o te Urerua, kei te moe tupato ate Purewa, te ohonga ake hoki tonu, homai ana taau e ki mai nei kaore i tika, engari me he hiahia toou kia psra kaua hei Nupepatia haere atinana mai taua ka riri i te awatea kaua hei kiia mai i tawhiti. Ko tenei, kaati maau tena kupu, heoi taaku me unu taua kupu a au. Heoi ano. Eta Kawana haere mai kite H6ro-taraipi ite ra e tae mai ai te Pirimia, ki konei koe korero ai i o Pakanga e ki mai nei koe. H. K. Rangitakoru.

Kakariki. Oketopa 12/10/99. Kaua hei mea mai kite hoki auau atu, e ki ana te Whakatauki anehe ma "E hokia he whanaunga" Ko tenei e "Te Puke" tena koe koutou ko to whanau whakairo i a koe, ma te kaha nui o te Ariki e hora nei i te ao katoa tatau e tiaki a te mutunga rano 0 te ao. Ka heke te mihi. Ka piki te kupu. Koia tenei maau e whakairo atu aku kupu mihi arohg, mo to matau Kaumatua Rangatira Pakeha mo Eruera Waaka; ko tenei Kaumatua ka nui ona tau e noho tahi ana matau, a ko ia tonu tetahi o nga tino Kaumatua whak'ahaere i nga mahi nunui o tona mana a Kahukura, na, i runga i tona matenga i mate atu ai ia ki Akarana, ki runga tonu i nga ringa o nga tini Takuta o taua taone, kibei i taea tona mate e aua Takuta, koia maua ko Maremare iki ra, ko te Takuta kei ko atu, ko te Tohunga kei ko mai, 1 nuku atu ai te Takuta mo te wawahi ite Turoro mete titiro ite ahua ote mate, na, mo te penei ka ora katoa i a ia, kaore e pena, engari ka penei, ka ora ka mate, ka ora ka mate, ko te take, kei te waahi ngaro te take mai ote mate, e kiia ra e to koutou Tipuna e Hopa? na Ihowa i homai na Ihowa i tango atu, kia whakapaingia te Ingoa o Ihowa. Na mo runga i nga kupu a taku hoa a Paraire e mea aei, he Iwi whai moni te Maori i nga Whenua me era atu rawa ate Maori, ae e tika ana, e ki ana a Kiingi Horomona, kaua hei taruke atu kite mea whai taonga, ko tona mea whai parirau hoki tena, koia na ano kei te Ekara e rere whakaterangi ana, kotahi meneti ka rere atu te moni i roto ite ringa o te Maori, tena kei te to 3 oti nga mano pauna o Heretaunga i naianei, kaore kua ngaro noa. atu te hauga-ahi. Kaati pea enei kupu. Na ete "Puke" ko te kaute tenei o nga • punua o a matau toru hipi nei. Tikitiki Teihana, 550 Herupara Teihana, ' 110 Haronga Teihana, 124 Tutu Teihana, 180 Te Wharau Teihana, 200 Kainanga Teihana, 180 Ahikouka No-2 Teihana, 1250 Ahikouka No-1 Teihana, 880 Waiomatatini Teihana, 550 Te Herenga Teihana, 520 Huihui katoa. 4544 Kei mea mai nga hoa tera atu te nunui o nga Whenua e noho nei nga nipi nei, aua atu ite Ingoa Teihana tonu uate whanau, he kore te kore, ite mea e mahia ana i tona iti oneone, te maha o nga eka oia Teihana, e 6000. E 4000. E 2000. E 2000. E 7000. E 400. E 200. E 600. Engari ko te nuinga hoki o te Whenua, kei te kino tonu. He Pao mo Waaka:—E ki ana te Paipera he whaanuitanga ringa, he oranga iti te oranga ite ao eau? He Pao mo te Puke. E te Puke e heke ana au kua pau atu aku maioha eau? E te Ariki ma.tiaakitia tau kahui i 'hokoa nei ki ou toto utu nui. Te Puke, hei kona ra noho mai ai. Na -tetahi o kai-tautoko. Uri-kore-kite-ao.

Pariroa Kakaramea, Oketopa 17th, 1899. Kite Etita o te "Puke Ki me tuku atu e koe tena panui hei titiro iho ma

nga Rangatira me nga pukainga mahara o ia Iwi o ia hapu, o ia takiwa o ia takiwa o te Tai Hauauru haere noa te Tai Tokerau haere noa te Tai Rawhiti, puta noa nga takiwa o Aotearoa mete Waipounamu, i hui katoa enei Iwi, Ngarauru me Ngati Ruanui, me etahi o-nga Rangatira o Whanganui, ara, a Takarangi Mete Kiingi me Hon Kerei Paipai me Nepia Tauiri, te Take o taua hui he matenga Tupapaku, ara no tetahi Tai-tama Rangatira o Ngarauru, beoi i runga j taua hui ka kite katoa te tangatamete Wahine i tetahi panui i roto i te "Tiupiri" ko taua panui na Raumati Pomakariri o Whenuaakura he mea tuku nana i te 5 1899 o nga ra Oketopa, heoi i te panuitanga i taua panui a taua tangata puta ana te riri mete whakahe ate tangata mete Wahine, he nui te poun ipa mai ki nga Iwi me nga hapu o tenei takiwa, mo te panui a taua tangata, i te mea nana noa iho taua panui ehara i te mea whakariterite i waenganui o enei Iwi, o Ngarauru me Ngaati Ruanui, koia te pouri nui o enei Iwi o te Tai Hauauru, na e nga Iwi me nga hapu & runga i Aofcearoa, me nga Rangatira me nga pukainga mahara, he whakaatu tena kia koutou kia mohio ai koutou e tino whakahe ana enei Iwi ote Tai Hauaura ki taua panui, kei mahara mai koutou kei te pai enei Iwi o koutou ki taua panui a taua tangata a Raumati Pomakariri o Whenuaakura nei, a kei mahara mai hoki koutou na enei Iwi taua panui, kei titiro koutou kite panui a tenei tangata. E panui ana tenei panui kia mohio ai nga Iwi o te rnotu nei kua whakahengia e matou te panui a Raumati Pomakariri, na te iti na te rahi o Ngarauru me Ngaati Ruanui nana f whakshe taua panui a Raumati Pomakariri, ko enei Iwi kaore ratou i te pai liia pooti ratou kia Waata Hipango, heoi e mohiotia ana tera ano ko Henare Kaihau he Mema mo te Paremata, i te mea he. Iwi nui kei raro i a ia, heoi ko tenei panui he mea korero nui na nga Iwi me nga hapu, he whakahe i te panui a Raumati Pomakariri, koia ka tukua atu kia kite nga hoa o te motu nei, kia mohio ai kei te whakahe katoa enei Iwi Ngarauru Ngaati Ruanui, koia i kiia ai e au ki oku Iwi ki Ngarauru me Ngaati Ruanui maku e tuku ta tatou whakahe kia panutia kite "Puke Ki Hikurangi," ko tenei kia ora e nga whanaunga. Ko tenei kupu i rofco i taua panui e penei ana. na he Ware, na e nga Iwi e nga hapu ehara rawa i enei Iwi tenei reo, ara, i Ngaati Ruanui, ko to tenei Iwi reo tuturu mo tenei kupu he tangata Kuare, no nga Tipuna tuku iho ki nga matua tuku iho kia matou ki nga Uri o' tenei Iwi o Ngaati Ruanui e mau nei tenei kupu ia matou, ara, i enei Iwi i Ngaati Ruanui i Ngarauru i Taranaki. Na e nga Iwi e nga hapu e nga Rangatira he kupu kia koutou, kaati ra kei arita nui. koutou kite panr.i a taua tangata, waiho noa atu maana ano e kite iho toona he, e kimi ana enei hapu i taua panui i te tikanga, nana ano ranei nga kupu o taua panui nawai ranei, i te mea ehara rawa i enei Iwi tenei rec te Ware, ite mea- hoki ko taua tangata he pukainga mahara no tenei mea no te mataurauga, kaati ibo nga. kupu kia ora kia ora, e nga Iwi o runga i Aotearoa heoi na to koutou whanaunga. Tutange Waionui. He mea whakahau i waenganui o Ngarauru me Ngaati Ruanui, he whakahe i te panui a Raumati Pomakaririo Whenaukura.

Korobe, Tokaanu, Taupo. Noema 7, 1899. Kia Purakau Maika Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e hoa tcna koe me nga hoa mahi katoa o to tatau taonga, kia ora mo ta tatau Ariki i runga koutou e manaaki, e whakakaha e -vyhakaora, ki roto ite Wairua e herehere ana i roto i te Whakapono, mete ngakau tatu me to koutou kaha anohoki kite whakarite ite kupu ki a Arama, ara, koia tenei taua kupu. "Ma te werawera o koutou ka whiwhi ai tatau ki nga pai katoa o te tinana" Koia ra tenei e kaha mai na koutou kite mahi i a "Te Puke" e rongo na nuitia nei ki runga ki o tatau Motu e rua nei, e haere nei hoki ia kite whakarongo kite taane, kite Wahine,. kite tamaiti, ki nga tangata matau whakaaro nui hold. .Heoi aku mihi kx a koutou me to tatau taonga; tenei aku kupu hei maunga atu ma "Te Pake" ki ngs waahi katoao tatau Motu e rua Aotearoa te Waipounamu koia tenei" " Tenei kua kite a-tinana iho nga kanohi mete ngakau ite Pire hou at© Pirimia

Hetana, kaa oti nei te hanga mai hei taonga mo tatau mo te Iwi Maori, ahakoa e nga Iwi o te Motu kaore ano i rite noa tewa e kiia ai teiiei Pire hei taonga mo tatau, kuaki noa ake to oku ngakau to tenei kuare hei taunu ma koutou, kua rite tenei te hiahia o nga Iwi o te Motu nei, ekimi nei i te oranga mo o tatau toenga Whenua. Tuarua : kua rite te hiahia o nga Rangatira o te TaiHauauiru me nga tangata matau, i tae nei ratau kite whawhai mo te Pire Poari ate Kawanatanga l Papawai Wairarapa, i tenei tau ka hcri nei, a, koia tenei e nga taane, e nga Wahine, e nga tamariki, te utu o to koutou kaha kite turaki ite Pire Poari ate Kawanatanga. Heoi kua kite ibo to oku nei ngakau kua hinga te Pire tuatahi, ina hoki kua huaina he Ingoa mo tenei Pire, no reira e nga Iwi, e nga Hapu, e nga reo, kaore e awangawanga to oku ngakau kite ki ake katahi te Pire pai ko tenei, pai ake i nga Pire katoa i hang& mo tatau e nga Kawanatanga katoa kua mahue ake nei. No reira e nga Iwi o nga Motu e rua nei, mehemea kua taea te wa e whakahaerea ai tenei Pire kite aroaro o nga hui Maori etu kite Motu nei, heoi lie kupu nui ma ana hui he tautoko i tenei oranga mo tatau ite wa kei hau-ora ana nga toenga "Whenua, mehemea i penei te putanga mai o te Pire Poari me tenei Pire, taku mohio kaore he whakararuraru. penei kua paahi noa atu i tenei tau kua mahue ake nei. Ko tenei e nga Iwi he whakapai ano taaku mo to tatau Pirimia, mo tona tahuritanga ano kite hanga i taana Pire kia pai ake ano i taana "Pire tuatahi, no reira ohorere ana te ngakau kite ki ake kua ora tatau i naianei, ahakoa tae tenei Pire kite aroaro o te Paremata o te Koromi, kaua ano hoki.hei whakararurarutia e nga Maori, waiho ma te Kawanatanga ano e whakararuraru taana Pire, notemea kaore he painga mo te Kawanatanga i roto i tenei Pire, no reira waiho ma ana ta ana Pire e whakaoti e whakakore ranei. Na, nui atu te koa me te hari o tooku nei ngakau mo tenei mea nui, kua puta mai i roto i te pouri kite maramatanga, no reira he aroha nui ano to te Kawanatanga kia tatau kite Iwi Maori, ina hoki i rongo tonu ia kite whakakino a nga Iwi o te Tai-Hauauru mo te Pire Poari, mete uaua o nga whakahaerenga mete nui ■o te taupaiupatu tanga ki tona aroaro i roto i te Komiti mo nga mea Maori i Poneke, i te Tau ka hori nei, na puta ana tona aroha a homai nei ko tenei, mehemea hoki he hiahia to te Kawanatanga kite paahi i tona Pire kua paahitia te Pire Poari, hei aha a tatau taupatupatu, a kaati koinei te utu o to werawera e te Heuheu e Mjhi, e Mangakahia e te Eapihana, e nga tangata matau na ratou nei te pakanga mo te Pire Poari, ian to koutou werawera manaakitia, kaore ma koutou i tua atu ka mutu ano to koutou nei whiwhinga, hei taonga mo te pani mo te rawakore mete poueru, heoi aku kupu mo te Pire hou, he kupa ruarua nei naku ka mutu ake ai e nga Iwi ote Tai Rawhiti mete Tai Hauauru he tono taku kia tukua mai o koutou pooti mo te Heuheu Tukino mo Mohi te Atahikoia mo nga tangata kua kitea te kaha kite pakanga mo te Pire Poari, i puta mai ai hemea pai ake, ara, koia tenei kua kite iho nei oku kanohi, no reira kaore he awangawanga o toku ngakau kite Inoi i o koutou pooti kia tukua mai mo enei tangata mo te Heuheu, kia tu mo te Tai Hauauru, mo Mohi kia tu mo te Tai Rawhiti, heoi enga tangata e tono poti nei mo ratou tukua o koutou pooti ki raro, kaore hoki taku ngakau e awangawanga ki te ki ake ko te Heuheu ko Mohi me o raua hoa, na enei tangata anake i hapai te kaha te manawanui o te 10,000 tangata i hinga ai te Pire Poari i utua mai ai ko te nei e tau nei i o tatau aroaro, no reira hei whakapotonga iho mo aku kupu mo tenei Take, kaati te whakararuraru i nga pooti mo enei tangata waiho etahi kanui nga tau, heoi aku kupu, tukua tonu tia aku korero i te taenga atu kaua e waiho mo muri,na to koutou hoa pono. Kepa "Te Ahuru.