Untitled

Puke ki Hikurangi, Issue 21, 27 December 1898, Page 1

A. Ae, na to ratou mate hoki i aua Kooti ka piira ano. Q. Ko te take o aua huihui e whakahe ana i nga tikanga o taua Kooti o nga Tiuti me nga taake Kuri me nga reiti, me nga ruuri pokanoa i nga "Whenua papatipu o nga Maori? A. Ae, i mua hoki e riro ana ma nga Maori e tono te ruuri i naianei e ruuri noa atu ana. Q. E marama.ana koe e takahi ana te Iwi Maori i nga tikanga o tenei Pire? A. Ae, he take ke ta ratou i roto ite Inoi kite Kuini. Q. Mehemea ka kite Pirimia kia mahia tenei Pire i naianei ka kore e whakahetia te whakakore ote 10 mano tangata ka pehea te whakaaro o nga Iwi Maori ote Motu nei? A. Kite kore e whakaarotia ete Pirimia ki taku mahara ka ka>vea ano ta ratou whakaaro kite Kuini. -Q. Haunga term, engari mehemea ka kawe tonu te Pirimia nei kia paahi tenei Pire ka pehea nga Slaori? A. Ka whakahe nga Iwi Maori, kore ra\va e whakaae ki tenei Pire, me ona tikanga e tango atu nei i nga mana katoa kite Poari ma ratou e whakahaere e mokete atu. Q. E penei ana pea to kupu tera ka oho ake he raruraru i waenganui i nga Iwi e rua? A. Ae. K. Rahera:— Ki to whakaaro he pai atu ranei te matauranga o te Pakeha, mo te Maori i naianei? A. Ae, mo nga mea Pakeha ano. Q. Kaore koe e mea ana pai atu te matauranga Pakeha, e ora ai te Maori? A. Ae, engari e rereke ana te Ture mo nga Whenua Maori. Q. Ki to whakaaro he pai atu kia kotahi he Ture mo te Pakeha mo te Maori? A. Kaore ano ra i wehewehea nga Whenua Maori, kia motuhake kiia tangata e rite ai ia kite Pakeha. Q. Kaore koe e mea ana ma te matauranga Pakeha ka ora ai te Maori? A. Kaore ano ra he mana i homai e taea ai e te Maori te whakahaere taua matauranga. Q. E hoa, kei te mau tonu to whakahe mo nga Ateha Maori he pera ratou katoa? A. 'Ae mo etahi ra o aua Ateha. Q. Kaore koe e mahara ake ana mehemea he Maori anake he Poari, ka taea ano te pera ara te hoko? A. Mehemea ra ka homai he mana ka taea te whakahe nga tangata pera. Q. E tuturu ana to whakaaro he pai rawa te matauranga Pakeha hei whakahaere mo te Maori. A. Ae. Q. Kaore koe e mohio kia kotahi tonu te Ture mo te Pakeha mo te Maori ka tika ai? A. Ae engari rereke te Ture ki nga whenua. Q. Ko tin pea, me kore rawa atu ena Ture, engari me rite tonu te Ture mo te Pakeha mete.Maori ka. pai? A. Ae, . mehemea ka homai he mana ka marama te Iwi Maori kite whahabaere. Q. He tangata mohio koe kite whakahaere i ou mea' ake?

A. Ae. Q. Ko tehea te mea pai, mau ano ranei e whakahahaere, ma etahi atu tangata ranei? A. Maku ano oku mea e whakahaere. Q. A kaati e rnohio ana koe mau ano o u mea e whakahaere, he pai rawa kia kotahi he Ture mo te Pakeha mo te Maori, kia kore e riro ma te Poari e whakahaere? A. Ae taku hiahia tena mehemea ka homai he mana kia au. Q. Kaore koe e mahara me whakatikatika te Ture, kia tu ai ko koe ano hei whakahaere? A. Ae. Q. Kaore koe e mea ana me wehewehe rawa ou whenua kia koe ake e kaha ai koe kite whakahaere? A. Koi ana te hiahia nui ote Iwi Maori. Q. Me pehea he Ture e ahei ai te tuku,atu i ou whenua ki tetahi tangata mahi ai? A. Mehemea ka homai he mana, ma te Iwi Maori e hanga he tikanga. Q. Kua korero koe kaore nga Maori e whakaae kite utu i nga taake Kuri i nga reiti me nga ruuri kaore koe e mohio e utu ana te Pakeha i ena mea katoa? A. Ae engari kote taake Kuri kei te whakahe tonu te Maori kote take tena ote whawhai a Ngapuhi. Q Mehemea he Pakeha aua tangata i takahi ra i te Ture, ka pera ranei te aroha o te Kawanatanga e kore ranei ehopukiaitauawa tonu kite whareherehere. A. Kote Pakeha e mohio ana ki ona Ture o mna iho, he Ture hoki no nanolngarangi. Q. Ka pai ranei kia kai taua Kuri i nga Hipi a tona hoa Pakeha. A. t He Ture ra tena, kite kainga te Hipi ka tonoa kia utua te Hipi. Q. Kaati ra he tangata marama koe kaore e pai kia rereke te Ture kite Maori kite Pakeha? A. Ae engari ko nga whenua e rereke ana nga Ture. Q. Kaore ra he Ture e akiaki ana ite Maori kia hoko? A. Na nga kai hoko i hoko, e rua raua ko te kai hoko mete kai tuku atu ite whenua he he anake. Q. Na te Maori ano i hoko kite kore e hoko kaore e riro atu te whenua? A. Ae. Q. Ki to whakaaro me rahui nga whenua hei wahi tuturu me pehea nga wabi watea. A. Me riihi. Q. Ite mea e whakaae ana tatou ki a kotahi he Ture mo te Maori, mo te Pakeha, a ko te mea tika me hanga kia kotahi te Ture penei i te Pakeha e utu nei i nga mea e pa ana ki ona Whenua? A. Kaore ano te moni i marama noa i mua, ko te kai riihi kite utu atu i nga reiti me nga taake i naiarrei • kua utaina ma te Maori ano e utu. H. Kaihau:— E penei ana to kupu, me utu ano nga moni kite Kaunihera kite Poari ranei. A. Kaore au e marama kite utu mo tenei patai, kaore arfb hoki kia tu te Kaunihera. K. Rahera: — E pehea ana koe mehemea ka kawea rnai e

au he Pire i tera Paremata kia taea ai te vehewebe nga Whenua Maori. A. Ko taku kupu mehemea ka nukuhia te Pire nei ki "Waitangi" me haere korua ko te Pirimia ki nga hui Maori ote Motu nei korero haere ai kaua e mahi noa he Pire, ite mea kaore koe e mohio ana ki nga whakaaro ote Iwi Maori. Q. Ka whakaae ranei tenei whare ki tetahi Poari Maori Motuhake, kaore nei e uru atu he Pakeha'? A. Ma korua ko te Pirimia e whakaae me haere koe ki nga hui Maori, kite ngaro te kanoh: ote tacgata, ko nga kupu anake e tae atu kaore te Maori e whakaae. Mema Pakeha:— E hoa, tenei mea te Pakeha, tenei mea te Maori, rite tahi ranei raua te whakahaere tikanga. A. Kaore, kaore hoki he Kura ote Maori e rite ai to raua ahua. Kapene Rahera:— E mohio. ana koe ki tenei Whenua ki Haturaa kua rongo koe kua .tangohia atu taua Whenua e te Kawanatanga i roto i te ringa ote tangata nona te Whenua, kaore koe e mohio kei peratia hcki o nga Maori Whenua nunui? A. Ae, mo nga Pakeha anake tena Ture kaore au e whakaae kia tau ki nga Maori kaua tena Tufe e tau ki nga Maori. Q. Haunga tena, kaore hoki e taea eto whakahe, te arai atu. (1) Kaore koe e mohio tera e penatia. A. Ae. Q. Kaore koe e mohio hei arai atu mo tena Ture me wehewehe nga Whenua Maori kia ririki kia kore ai e tangohia? A. Ae, engari ko nga mea whai moni e taea te utu nga ruuri. Q. Mau pea e mau atu aku korero kia rongo ai toou Iwi? A. Ae, ma taua tahi, me haere taua ki nga waahi katoa haere ai. Tiamana:— Kowai ki muri. Te Rawhici:— (0 Waikato.) He korero ruarua nei aku. He mihi atu kite Tiamana, mete Komiti,. Ko te mea tuatahi he tautoko atxi naku i nga kupu a nga mea o mua ia au mo ta matou pitihana, koi ana tonu nga kupu e pa ana ki a matou mo te Pire nei. I tu ano he huihui a matou, mete Pirimia kite whare i tua atu ote Werenitana Hotera. I puta mai ano he maharahara kia matou mo tona kupu, "kei roto o nga whetu ra ano matou e tirotiroana," mo tona Pire. I puta atu ano he kupu a homai tana Pire kia kite matou, na, ki mai ana ia, ko tona Pire, ko taua Pire ano i kawea eia ki nga hui Maori, na ko te tino Pire hei whakatakoto mana kite whare ko tenei, ka kite matou he torutoru nga mea o tera Pire he nui ke o tenei Pire. I nmga i nga pitihana whakahe i tae mai kia matou mo tera Upoko o te Pire. Na ko tenei Upoko mehemea ka kite te Iwi Maori, tera e nui atu nga whakahe, ko s matou kupu whakahe kua takoto atu ia Te Heuheu, a e tautoko ana au, Ka wehe taku korero. Ki runga i *nga Iwi OTe Kotahitanga mete Kauhanganui,

kua hui nei raua kite whakahe ka peka ke taku i ta Te Heuheu, he penei. Ahakoa te taha ki Te Kauhanganui, kite Kotahitanga, he kotahi tonu ratou, koa ratou pitihana neke atu i te 10 mano tangata kei mau i roto i tenei Komiti te penei na kei te noho wehewehe nga Iwi Maori, kei roto i te korero, a Herepeti, i penei, he tikanga ke ta te Kotahitanga,. he tikanga. keta Waikato. I tu tetahi hui ki Waikato, i poto katoa nga. Iwi ki reira ote Tai-Hauauru, ote Tai-Rawhiti, kotahi tonu ratou f reira, no reira kaore i tika nga kupu a Herepeti he wehe ke tetahi i tetahi. Ka mutu tonu nei aku korero. K. Rahera: — , Kaore ranei koe e whakaaro penei, mehemea ka whakaturia he Mira Kani-rakau, harakeke, huri-paraawa, lae era atu mahi, ka puta he rminga ki nga tangata nana aua mahi. A. Ae, he pai rawa tena. Q. He pai rawa kia tahuri te Kawanatanga kite hanga Ture kia wehewehe te takoto 0 nga Whenua, kia taea ai te whakahaere e ia tangata tona Whenua? A. Koi Jina te hiahia ote Iwi Maori kia riro ma ratou ano e mahi he tikanga mo ratou. Q. Kite kore e whakaaetia ete Kawanatanga kaati me hanga ano tetahi Ture kia penei te ahua? A. Ae, engari me tuku mai ano kia kite te Iwi Maori ite tuatahi. Q. Ia koe kua marania nei ki nga tikanga ote Motu nei kua hoatu ranei he mana motu ke kite tahi wahi ote Motu nei? A. Ae, kote takiwa o Tuhoe. Q. E mohio ana koe kite take i pera ai? A. Kaore. Q. E mohio ana koe ki tenei mea kite weeti, he iti rawa te weeti e hoatu i te tuatahi mete mooro hei aki, mete rakau hei wahanga ma taua weeti? A. Ae. Q. Kaore koe e mohio ma te wehewehe rawa o nga Whenua e ora ai te Maori? A. Ae. Q. He aha te whakaae ai ki tena tikanga kia mahia hei Ture? A. He nui rawa no nga Ture i mate ai te Maori, tae rawa mai nga mea pai kua wehi rawa te Maori. Q-. Mehemea kua tuturu rawa tou Whenua ki a koe, kore rawa e taea te hoko, te Mokete, kei whea te huarahi mai ote mate, kit* ko6^ A. E tika ana, engari he nui rawa no nga mate i pa mai i nga Ture, no reira i tono ai te Iwi Maori he mana kia hoatu kia ratou. Q. Kaore koe e mohio kaore e taea tena? A. Ahakoa ra me ata titiro marie iho ano e hara ta nga Maori i te tono noa iho, engaii e haere ana i raro ite mana ote "Tiriti 0 Waiiangi" e korerotia nei. Q. Kaore koe e mohio ana kite penei me tino wehe rawa atu tou Whenua kia koe ake e ora ai koe me tau kaore e taea e koe te hoko te aha ranei? A. Ae, ka pai ra tena. Q. Kaati ra me mahi he Ture kia pena? A. Katira ka pai kia pena, ko te hiahia te na o'te Iwi Maori kia riro ano mana e mahi. Q, Kua mohio koe kaore e homai ete Kawanatanga he mana Motuhake, kaore ranei koe e pai me mahi mai he Pire i naianei, mo tera tau ka tuku mai kite whare? A. Ka pai ra, engari me tuku atu ki nga hui Maori* Q. Ka whakaae koe ki aku korero nei? A. Ae, Q. Kaati ha mau e Kauhau haere ki nga Iwi? A. Ae, ma taua tahi. Wi Pere —: Ko tehea tu rahui tau e whakaae nei i runga 1 nga patai a Rahera. A. .Ko te rahui tuturu kia kaua e hokoft* * Q. Ka tu mai he Kawanatanga ka wetekia ano? A. Ko taku me mau tonu kia kana e taea te wewete ete Kawanatanga. Q. Me rahui rohe tau, mo nga taima katoa ranei? . A. Mo nga tau katoa He.nare Kaihau:— I. mea koe e tautoko katoa ana koe i nga korero a te Heuheu. A. Ae. Q. E mohio ana koe i korero ate Heulien me Maori anake he Poari?

A. Ae. . _ ... Q. E mohio ana koe kua oti katoa ena Ture Poari, i tenei Motu katoa mo nga mea katoa puta noa, ki nga kai, o uta o te moana. A. E mohio ana au. Q Ka pehea ta ratou tikanga whakahaere mehemea ko riro ma taua runanga Kaunihera Poari ranei e whakahaere? A. Ki taku mohio ka huihuia ko nga tangata i te tuatahi ka hui ratou ka whakarite i nga tikanga. . Q. Kaore tena, engari mo nga mahi ate Kooti, .me ena kai-whakahaere me ona tari, me nga Apiha, me nga Ruuri, me nga Tiuti, nga reiti, nga Taake, nga Taake Kuri, me tahi atu, me pehea e taea ai enga Iwi Maori ena mahi? A. Me riro mai rate mana ite Iwi Maori e taea ai. Q. Me pehea te taha kia te Kuini, ka waiho noa iho kia noho noa ana. A. Ka taea anoie whakaaro te Kuini mo nga mea e whakahaerea ana e ratou. Q. Mo nga moni Ruuri ka taea ano e ratou te whakaaro te Kuini? A. Ma ratou ano e whakaaro mehemea e tika ana kia puta he moni kia kore ranei. Q. . Kite kore e whakaarohia ka tika ranei? A. Ki taku whakaaro ka tika ano, ma taua runanga e whiriwhiri kia utaa kia kore ranei. Q. Me pehea he utunga mo nga reiti e utua nei kite Kawanatanga me pehea e nga wari ai? A. Taku mohio noa ake nate nui e nga reiti i kore ai e whakaae nga Maori, kia au me hawhe aua reiti. penei he 2/6 kia 1/3 te reiti. Q. Me utu kia wai? A. Ki taua runanga ma taua runanga ano e mea me utu Kite Kawanatange e pai ana. Tiamana: — Kite kore nga Maori e utu reiti, ma wai e mahi nga rori? A. Ma nga Maori ano. Q. No reira Kaore he take e hawhe ai nga reiti pera me tau i korero nei, Kaihau:— E ki ana te Tiriti 0 Waitangi kia kotahi ano te Ture mo nga Iwi o Niu Tireni kia pera me to Ingarangi me pehea aua reiti me hawhe mate Kuini pehea ranei. E hara ranei i te mea e wit hi ana to korero. A. Ki taku mohio kaore ite wahi taku korero; Engari he nui no nga reiti na reira au ka mea me wahi kia mama ai. Tiamana: — Kaa paahi te 1 karaka mo te tono a Kaihau kei te komiti te tikanga mehemea ka taea e Kaihau te hui mai nga mema kia tu he koramu apopo ate Mane ranei e pai ana. Kaihau:— Kia hia ka tu ai te koramu. Tiamana: — Kia rima; * Mema Pakeha: — Kaore au e watea apopo engari mehemea mo te mane ka whakaae au. Tiamana; — Ko tenei pire ka nukuhia mote II a. m. ite turei. Tokcrua nga kai korero e toe ana ko Hare Parata me Niniwa. 18/10/98. 11 a. m. Tiamana: — Tokorua nga kai korero e toe ana ko Niniwa Ko Henare Parata, kowai e tu ana i naianei. Niniwa: — ko au te kai korero inaianei taku kupu he roa te wa i whiriwhiri ai matau kaore rawa he korero i mahue i o matou kai-korero kaore he take hei korerotanga maku ko au te whakamutunga o nga kai korero. Tiwini:— Q. Ko tehea te mea pai, ko te Komiti Maori ranei ko te Kooti ranei hei whakatau mo nga paanga Whenua? A. Taku whakaaro ko te Komiti Maori te mea pai. Q. I rongo koe kite kai korero o mua ia koe kia wha nga Komiti mo enei Motu? A. Kaore. Q. Ki to mohio he iti pea te wha Komiti? A. Ae, he iti rawa. Q. I rongo koe mo nga kupu e whakahe nei mo nga Ateha ote Kooti?

A. . Ae. Q. Kia fcere ai te oti o nga whakatau paanga wehewehe Whenua me maha ake pea i nga Tiati, aua Konliti? A. Ko nga Komiti o nga takiwa taku e korero nei. Q. Me utu ano pea nga Komiti? A. Taku moihio kaore he utu. Q. Ka penei pea ratou mete Moa kaore he tai, he hau anake te kai? A. Ae, he nui nga Komiti e mahi ana kaore he utu, engari mehemea ano ka ekeki nga-Tima, ki nga Tereina, katahi ka tika kia utua. Q. Ma wai e utu? A. Penei taku whakaaro me waiho ano ma te Maori e utu. Q. Me pehea nga kai tuhituhi, me nga kai Whaka-maori? A. E korero ana au mo nga Maori anake taku kupu. Q. Otira he maha nga Pakeha e uru ana ki nga Keehi? A. Ae pea. Q. Ma wai e utu? . A. Taku whakaaro ra me mahi he tikanga e te Maori. Q. He aha nga mahi ma te Komiti, he whakatau i nga Whenua Papatipu, he wehewehe he whakatu riiwhi Tupapaku? A. Ko nga Whenua Papatipu. Q. Kua pau pea ena tu whenua? A. Ae kua korera o matou nei -tfbenua papatipu Q. Me pehea te mahi ma te Komiti? A. Kite kitea e ratou e ahua raruraru ana etahi waahi me mahi ratou kia pai aua raruraru. Q. E penei ana to kupu, ko nga whenua i he nga whakatau o mua me hoatu he rarangi hou ki tenei Ture hei hura i etahi tu whenua pera kia mahia ano. A. Ae. Q. Ki to whakaaro me takoto huihui tonu nga paanga i roto ite whenua, me wehewehe ranei? A. Ki taku whakaaro me noho huihui tonu, engari ko nga paanga eka o te tangata e whakatau. Q. Me pehea te mahi paamu, ka hiahia etahi tangata kite whakanoho Hipi, Kau, whakatu whare ranei e taea ai te mahi e kore ai he raruraru? A. He Iwi pai te Maori kite rite te whakaaro kite whakanoho Hipi, Kau aha ranei ka pai noaatu. Q. Kaore koe e rongo ana e tipu ana te tautohetohemo auatu mahi? A. A e etahi waahi. Q. E mohio ana koe kia Kawana Hunia. me Utiku me tahi atu, i raruraru mot etahi whe nua i runga i aua mahi? A. I rongo au kia ratou whakahaere i raruraru. Q. Nga whenua raupatu kua roherohea i rongo koe i raruraru i pehea ranei? A. Kaore au i rongo, engari i mau hoki a Te Whiti ma kite whareherehere aki taku mohio mo reira pea mo aua whenua. Moka: — He nui ou whenua. A. Ae. Q. ■ Kei te noho wehewehe? A. Kaore engari ko nga eka e wehe ana koau me etahi atu kei roto. Q. Ki to mahara kaore e tipu mai he raruraru a muri atu ki te'kore e wawahia atu kia motuhake ou whenua i naianei? A. Kaore au e mohio atu ki tera va. Q. He Tamariki au? A. Kaore, engari he whanaunga. Q. He pai rawa pea te wehe iou hea kia pai ai te Wira ki tau i pai ai? A. Ko aku "Whenua kua takoto wehe, engari kei te takoto t'opu tonu tooku Whenua. Q. Kaore koia e pai ana kia koe kia takoto wehewehe nga Whenua Maori katoa ka pai? A. Ae, ma ratou ra e wehewehe ka pai. Q. Mehemea e mau ana i runga ite ritenga Maori, ko tehea te mea pai ko te ritenga Maori ko te ritenga Pakeha ranei? A. Kote ritenga Maori. Q. Ko tehea te mea pai kaore koe i te mohio kite pau o nga Rangatira te hoko, lea tango ke 1 nga. Whenua o etahi? A. No mua ra ena mahi na nga Rangatira i hokohoko nga Whenua o te Iwi. Q. I ahua wai-marie pea tou Iwi, kaore i pera me etahi atu Iwi i mate i nga mahi a nga Rangatira?

A. Kaore, kei konei ano kei tooku takiwa nga Whenup, na nga RaDgatira i hojio. Q. I ki4toe mafe Komiti e mahi nga whakatautap Whenua me ata rehita marirs pea e iika ai kia man tdnu ai mo nga" tau tnaha e haere ake nei? A. Ae. Q. Kei whea he Tari, he kai-fcuhituhi hei mahi i aua mahi? A. Engari tena ma te Komiti e whakarite he tikanga. Q. Kei .te mohio koe kote Kawanatanga te mea tino kaha hei tiaki mo enei mea katoa ka pena ranei te Komiti Maori. A. Ae, ma te mate ra ano ote Maori e ngaro ai. Q. Kite pahemo atu te Komiti ka rapu nga'Uriki aua pukapuka mo 150 tau ki muri ake nei me pehea e kitea ai? A. Kaore e taea e aua tena te mohio atu. Q. Koia nei rate uaua kaua e titiro kite taha kotahi engari me titiro nga taha katoa kaua te Maori e korero noa? A. Ma te Komiti ra e whiriwhiri tena mea. Q. Ko ia nei rate uaua, kaua e korero noa ake. engari me tino marama raw a ki nga mea katoa mo a muri atu? A. Kaore au e mohio ki nga mea a muri ake nei. Q. I roto i nga korero katoa a nga kai korero, kaore rawa au i marama ki enei mea e korero nei koutou,- me nga mea mo a mua atu? A. E tika ana engari rawa ko te Pire neime tuku atu kite hui ki "Waitangi." —Ka mutu nga patai.— Te Heuheu: — Kua mutu tonu nga kai korero. Tiamana; — Kei whea a Hare Parata. Tame Parata: — Ko tainahi nei te ra tae mai, tera pea ka tae mai i tenei ra. Te Heuheu: — Kua mutu tonu nga kai korero. Ka mutu te taha "Turaki." Paratene Ngata. 18/10/98. —Te Taha Tautoko. — Tiamana: — Tokohia nga kai korero mo te taha Tautoko. Paratene: — Ko au te kai korero tuatahi, maku e whakatakoto nga korero katoa mo te taha ki a matou. Kaore e taea e au te ki tuturu e rua e toru ranei nga tangata i muri ia au, kei aku koiero te tikanga, kite poto ia au nga korero, ko nga tangata i muri ia au he Tautoko anake. Tiamana: — Ko te mea pai kia tuturu e hia nga kai korero, kite mea he nui nga tangata, akuanei ka pau katoa te wa tae noa kite mutunga o te Paremata. Paratene: — Me waiho tena kv.pu kia v.'hiriv.'hiri matou. Tiamana: - E pai ana me whiriwhiri me whakaatu mai i te ata. P. Ngata:— Ko Ngati Porou toku Iwi tetahi Iwi nui ote Tai-rawhiti. He Ateha au no te Kooti Whenua Mauri, he kai whakahaere, whai raihana au i roto ite Kooti Whenua Maori, he mangai au kite aroaro o tenei Komiti mo nga tangata kua tuku pitihana mai hei Tautoko i tenei Pire; Tae atu hoki ki toku Iwi. Mo te Pire, ko te Pire i whakatokotoriaete Pirimia ki nga hui Maori ote Motu nei tae atu kite whakatikatika a tehui nuii Papawai, ko taua whakatikatika kua Perehitia kite reo Maori, kite reo Pakeha, kua takoto ki tenei whare. Tenei nga kape kei aTe Kerehi etahi, (I whakaratohia e Te Kerehi nga kape kite Komiti i tena wa.) Ko tenei whakatikatika e mau nei a te hui ki Papawai, ko te Huihuitanga tenei o nga whakatikatika a nga Iwi katoa o etahi takiwa o te Motu nei? I timata te whakatikatika o tenei Pire a te Pirimia ite hui kite "\\ aipatu, he hui nui tera no nga Iwi Maori i tahuri kite whakatikatika, tenei ta ratou whakatikatika. (1 hoatu taua whakatikatika kite Komiti,) I takoto tenei whakatikatika kite hui ki Papawai, na ko te whakaotinga ko tena kua Perehitia nei. Na ko tetahi tenei o nga whakatikatika, no te taenga o Timi Kara ki hanganui i

te matenga o Taitoko, i muri iho ka tae ano te Pirimia ki reira ki Whanganuj l whakamaramatia te Pire ki nga Iwi o reira koia nei te whakatikatika anga Iwi o Whanganui, me Tuwharetoa me etahi-atu, hemea pitihana mai e ratou kite Pirimia; Ko te kape tenei, i takoto tenei whakatikatika kite hui i Papawai. (I hoatu kite Komiti.) Ko tetahi whakatikatika na tetahi Hapu ote Tai-Ra whiti ara, ote Takapau, he mea whiriwhiri i roto ito ratou hui, i takoto tenei whakatikatika kite hui ki Papawai. (I hoatu taua whakatikatika.) Ko tenei whakatikatika na nga Iwi i raro atu i Nepia, ticnata atu i Petane Aropawanui ki Waikari, he mea whiriwhiri e nga Iwi o reira, i roto i o ratou hui, tukua mai ai kite hui i Papawai; (I hoatu kite Komiti.) Ko tetahi na nga Iwi ote takiwa kite Wairoa, ara, ki Mohaka, he mea whiriwhiri i roto i to ratou na hui, tukua mai ai kite hui ki Papawai. (I hoatu tenei kite Komiti.) Ko tenei whakatikatika, na te Whatahoro me etahi atu ona hoa o Whanganui, i tukua mai ano kite hui i Papawai. (I hoatu tenei kite Komiti.) Ko tenei whakatikatika na nga Iwi o Porangahau, he mea mahi mai i roto i to ratou hui; i takoto kite arcaro ote hui i Papawai. (I hoatu kite Komiti.) Ko tenei whakatikatika na nga Iwi o Tarawera i waenganui o Nepia o Taupo, ara, na Ngrtti Hineuru, i takoto ano kite hui i Papawai. (I hoatu kite Komiti.) Ko tenei whakatikatika na tooku Iwi ake na Ngati Porou, he Iwi nui he mea mahi i roto i o ratou hui nui e rua, he mea tuku mai kia au i Papawai. (1 hoatu kite Kcmiti kote rarangi 3 kua patua tena.) Ko etahi whakatikatika na nga Iwi ote Wairoa tae atu ki Nukutaurua, engari i riro tonu atu ite tangata nana i mau mai. Ko ena whakatikatika katoa. kote whakaotinga ote Pire whakatikatika e takoto nei. Katie whakatakoto atu ana au ite whakatikatika kite aroaro ote Komiti a nga Iwi e Tautoko nei i tenei Pire ko nga kai korero ote taha iuraki ite Pire i uru ratcu ki roto o ena whakatikatika ko Mohi koia te Tiamana 0 te Kotniti i tu tuatahi kite whakatikatika i tenei Pire ite hui i Papawai, l uru ano ia ki roto ite whakatikatikanga whakamutunga a te Hui e mau nei. No te mutunga ote hui ka wehea mai au me cku hca Rangatiia ki Pcntke nei hei tiaki ite whakatikatika i oti ite hui ki Papawai, no te putanga mai o nga Pitihana whakahe ka kite au i a Mohi me etahi atu i uru kite whakatikatika ite Pire, kua uru kite whakaheKo nga putake tautohe i te hui i Papawai, 1 wehewehe ai te Iwi, e toru, ko tetahi wehenga o te Iwi. I mea me whiriwhiri te Pire a te Pirimia. Ko tetahi wehenga i mea me waiho te Pire, engari me whai ite mana motuhake. Komiti: — He aha te mana motuhake. A. He Kawanatgnga Maori he Paremata motuhake. Ko te tciu o i:ga wehenga kote tono Kau nihera Maori a te Kiingi mo te Iwi Maori ka toru enei take i w T ehewehe ai te Iwi Maori ite hui ki Papawai, na runga ite whawhai ki ena take e toru ka wehe te hui ka pakaru, ko au me oku hoa Rangatira me nga hapu e whai ana i runga ite ahua ote Pire, kaore au e korero, nui atu mo te ahua o tenei whakatikatika mete Pire ate Pirimia, engari ka tono au ki to koutou Komiti kia titiro kite ahua o enei Pire mehemea ka pakeke nga tikanga o tetahi me ahua whakangawari. E mea ana au kaua e tangohia atu o tnatou mana ki o matou Whenua. T. Parata: — Mana pehea. Ko matou mana Taitara ki o matou Whenua, waiho ano kia matou te mana, engari ko te mana whakahaere mo nga Whenua e tukua atu ana kite Poari i runga ite whakaae, e tika ana tera, engari me whakariterite tahi nga tangata ote Whenua mete Poari ka marama nga mahi. Mo tenei Pire, e penei ana to matou whakaaro mo nga whakahe a tetahi taha mo tenei Pire, ko te mea-tika me ata wehe atu o ratou takiwa ki waho, me whakatau tenei Pire ki o matou Whenua kite hunga k. Tautoko nei i

te Pire. Tiaraana:— Ko te Pire ate Pirimia, ko te Pire whakatikatika ranei ate Hui i Papawai, ko taua Pire e ki nei koe. A: Ae, ko te whakatikatika, kote Pire a te Pirimia e 28 nga rarangi o ta te Pirimia e 45 o ta te Hui, i whakapaua katoatia o ratou whakaaro ki tenei, mehemea e 5 tonu nga rarangi o ta te Pirimia, ka pena tonu ta nga Maori, ka 45 neke atu ranei Tiamana:— Kite kore te Pirimia e whakaae kia uru a koutou meuemana me pehea. A. Ma tenei whare e whiriwhiri e paahi ki ta ratau i kite ai, Q. Mehemea kaore te whare epai me pehea? A. heoi ano Me paahi ki tana i kite ai. Q. mehemea kite kore e whakaae te whare kite paahi tenei pire, he kino, ka wha kaae koe. A. Kite kore e whakaae te whare ki tenei whakatikatika ka ki au me paahi tenei ture ahakoa tana kino, kaore aku tikanga, kote take, he niea tono ete Iwi Maori kite Kuini, He mea whakahoki mai ete Kuini, ma ana Minita ote Kawanatanga, ikonei; e whakaaro kaati kua mahia mai tenei pire e nga Minitft ote kawanatanga hei whakarite i taua inoi Mete kupu ate Kuini mehemea koi ana te otinga he kino, e pai ana, heoi ka tono, ano matou kite Kuini kia whakaarohia mai ano he ture e ora ai matou. Otira heoi ano taku kote whakatikatika ate hui ki Papawai, ma te Paremata e whiriwhiri mana e paahi, e kore ranei e pai ana. Taku whakaaro kaore e taea te mahi kia kotahi he ture mo nga motu e rua note mea kei te rereke te ahua o nga whenua kei raro i nga Ture maha e takoto ana. Ko nga whenua he pai etahi wahi. he kino etahi wahi, he kino rawa atu etahi takiwa, ahakoa whaia kia kotahi he ture mo nga motu e rua e kore rawa e taea. Ko nga whenua ote Waipounamu e tata ana kite 200,000 eka e toe ana kite Maori, rereke nga whenua o reira kua wehewehe te takoto 14 eka kite tangata, e 8 eka etahi, e rite ana kite oranga mo ratou kaore he take e tau ai tenei pire mo motu, taku whakaaro kiiti nca tera me waiho hti cranga mo ratou. Ko te Tai-Hauanru e 200,000 eka kei raro ite mana ote Ivai-Tiaki ote katoa kei waho 0 nga mana o tenei Pire. Ko te takiwa o te Heuheu ara ko Taupo, kei roto i te Ture o te Paaka o Tongariro e 62,300 eka, kei taua takiwa ano e29 mano eka kei raro i te Ture Ngawha, me etahi waahi o reira kei raro o te Ture Tacne, kei waho ena whenua o tenei Pire, kei Eotorua e 616 mano eka ite takiwa ote Arawa kei waho tena whenua o tenei Pire. E 656 mano eka te whenua o Tuhce kei waho ano i te mana o tenei Pire. Kei te takiwa o Hauraki kei raro i te Ture Maina Koura, Puihi Kauri, he pera ano te takiwa o Ngapuhi he nui nga whenua kei raro 1 te "Ture Puihi Kauri." He nui etahi whenua kei te Motu nei kei raro i te mana o etahi Kai-tiaki i whakaturia i mua i runga i te tikanga Tiiti, kei Waikato etahi whenua pera me etahi atu waahi ote motu nei, kei roto etahi whenua i nga tikanga ote Hahi, ko etahi whenua papai kei roto i nga riihi ki nga Pakeha e mau ana he waahi itiiti rawa nei nga waahi kei nga Maori e mau ana, he maunga te nuinga he kino, ko etahi he tahora nunui, pera i Taupo, he pungapunga, me etahi whenua i te takiwa o Ngapuhi he whenua tupuhi, koi ana nga tu whenua kei nga Maori e mau ana i naianei, koia au i mea ai e kore e taea te whakakotahi he Ture e whakaae ai te katoa. E Inoi ana matou me whakatikatika tenei Pire me paahi mo Tai-Rawhiti mo nga Iwi e tautoko ana ite Pire, ka kitea nga mate a muri ake nei me whakatikatika e nga Paremata e haere ake nei, kaore ano hoki he Ture 1 hanga e tenei Paremata i pumau tonu. Ko to matou hiahia me whakatau herahui mo nga wheniia, mo te hoko, mo etahi atu tikanga pera, mo te muru hoki. Tuarua. Me whakatu he Poari, pena ite whakatikatika e mau na, kia 4 nga mema Maori, ko te Komihana o te Karauna hei Tiamana, koi ana to te Maori hiahia, mehemea e he ana tena mate Komiti e hoatu tetahi Pakeha kia 3 Maori kia 2 Pakeha, engari eui ana matou, he aha te take o te Pakeha i uru

ai kite Poari ina hoki no nga Maori anakc hoki nga whenua. Ko te Poari hei upoko me whakatu he Komiti Takiwa, i raro i te Poari, me nga Komiti Poraka, hei hoa mahi tahi mete Poari i nga 'mahi, kia 2 aua tu Komiti ko nga Komiti Takiwa me nga Komiti Poraka, kei roto i te Pire enei tikanga, ma te penei ka ngawari nga mahi ki ta matou whakaaro, mo nga Kooti ka awhina nga Komiti i . te Poari, ma nga Komiti e whakawa ma te Poari e whakamana nga whakatau, keehi pakeke me nga keehi piira ma te Poari e whiriwhiri ma te Komihana e haina nga Taitara katoa. Ko nga Tari katoa ote Kooti eta nei me tu tonu me ona Kai-Whakamaori me ona Kai-tuhifcuhi. Tera e mama nga mahi a taua Komiti ara, ka haere tonu ki nga pa Maori kaore e penei me nga Kooti, ka man ke ki nga taoneki reira tu ai ka kumea nga Maori ki reira whakapau moni ai me ona tini mate. Ko nga keehi i waenganui i te Pakeha i te Maori, ma te Poari ena e mahi. Kei toku takiwa etahi whenua Papatipu e toe nei, kei reira pea tetahi waahi o tetahi miriona eka e toe nei, mehemea kite paahi tenei Ture ma te Poari mete Komiti e whakahaere nga -whenua ka mama ngl, mahi a ka riro pea aua whenua ma ratou e whakawa ko tenei tikanga ara ko te Komiti Maori e kore rawa te Maori e kaha kite korero teka. Ko te take e puare noa atu ar?a te Komiti kite katoa, kite puta ake he korero teka ma te tangata ka tu mai nga Kaumatua kite whakahe. Na i roto i te Kooti Pakeha, kaore e puare kite katoa, ma te tangata anake e whai take ana koia anake e tu, e kore e tu noa mai tetahi tangata, kite tu noa mai tetahi tangata kite whakahe ka whakahengia ete Kooti, ka kiia kia hopungia. Mo nga whakawa wehewehe me pena ano ma te Komiti e whakawa. Kanui te pai onga inahi e whakariteritea aua e nga Maori i walio mo nga wehewehe paanga, me etahi atu mahi ka oti, ka hoatu kite aroaro ote Kooti kia whakataua. Ko nga Whenua i penatia te mahi e tere ana te oti, kaore horraruraru ki muri iho. E oti ana ano te mahi .roherohe Whenua i nga Maori anake te whakariterite, ka oti ka hoatu kite Kooti, ko nga Whenua penei tino tuturu rawa te whakataunga. Ko enei mea me tuku ma nga Komiti e mahi. Ko nga mea pakeke ma to Poari e mahi. Kei te mohio nga Tiati o nga Kooti, ko nga Keehi uaua e oti ana i te whakariterite a nga Maori i waho, Kore rawa e ara mai he whakawa i muri atu. He Afceha au no te Kooti. ko au te Atelia nana i whakawa te Rohe Potae o Ngati Mali iapoto, nak a i whakamarama ki nga Iwi o reira, tahuri ana taua Iwi kite ata mahi i waho ote Kooti, heoi ano ma te Kooti he whakamana, oti ana i roto i nga marama e iwa, e 86 nga Poraka. Kaore he mea kotahi i ara he whakawa tuarua. Ko te take i pai ai, kaore i riro i to te Kooti tikanga engari i ta nga Maori i whakaoti ai, kaore he utu o taua Komiti ko maua anake ko te Tiati e utua ana. Ko enei Komiti me penei ano, kaua'e utua i te wa e mahi ana mo to ratou takiwa ake; engari kia puta ki waho ka utu ai. Mo runga l te whakaaro o te Komiti mete Iwi Pakeha, ma te takoto wehewehe o nga Whenua o ia tangata e tika ai, e ora ai te Maori. E tika ana tenei korero, engari mo etahi tu Whenua nunui, he iti nga tangata ki roto ka pai, mo nga Whenua raorao hoki, ara, Whenua pai mo te parau aka pai, tena mo nga Whenua Penei e 5 mano Eka o te Whenua e 800 e 400 tangata ki roto kaore e pai mehemea ka roherohea nga tu Whenua pcna kia Mofcuhake to ia tangata to ia tangata, kanui ake nga moni e pau i te ruuri, me nga moni whakawa, Kooti Piira ranei i nga utu tika o i-e Whenua mo te eka. Tiamana: —' Me pehea enei tu Pcraka. A. Me rokerohe Hapu, mehemea e toru Ilapu, kia toru wahanga, Name whakatu lie Komiti Poraka, me 'pobti e Tatou, ko taua Komiti hei kai whakahaere mo Le Hapu, hei utu i nga reiti, i' era tu ahua katoa me pena te takoto ka pai. x Tiamana: — Ko te 1 Karaka tenei;

Me whariterite e koutou o koutou kai korero ka whakaatu mai apopo ka hikitia te Komiti mo ce 11 a. m. apopo. 19/10/98. 11. a. m. 1 mutu taku korero ite tikanga wehewehe whenua ara mo nga whenua nunui i iti nga tangata ki roto me nga Poraka i nui nga tangata ki roto i ki au me wehewehe hapu, kote mea marama mo nga whenua penei me whakatu he komiti Poraka hei whakahaere mo te hapu ma reira e tika ai nga mahi mo nga tikanga ,e ora ai te Iwi Maori. Kote mea tika e ora aite Iwi Maori, me whakatau he rahui ki nga toenga whenua e toe nei me whakapumau nga whenua hei kainga noho, hei pa, hei mahinga hei Paamu, me nga wheuna kua mahia e nga Maori hei Paamu, kua whakaoohoia kite Hipi, kua whakapaia penei i nga whenua Pakeha ko nga whenua watea, me whakahaere ete Poari ena, ki nga huarahi e whai mahi ai. Ka mutu tonu te ora mote Maori, ara me penei te mahi, 'inga whenua me whai haere i 0 te Pakeha tikanga, me korero au mo te takiwa o Ngaati Porou ko nga whenua o reira, 100 eka etahi whenua e 5000 eka etahi, ki' tonu i te tangata ara he nui nga tangata e uru ana ki nga Taitara, kote take he iti note whenua he nui rawa no te tangata, kaore e whiwhi te tangata o reira kite whenua nui, kua tahuri tena Iwi kite whakatu Komiti, mo ia Poraka mo ia Poraka, kua whai haere i runga i nga tikanga Pakeha, ara whakatipu Hipi, mahi taiepa mo nga whenua, mete whakapai, ko nga komiti kei te whakahaere 1 aua mahi kaore he raruraru, e tae ana pea kite 40,000 Hipi Maori, iti iho nuku ake ranei kei tera takiwa, koau tonu te tangata uru ki ena whakahaere a nga komiti mo ena mahi, kei te mohio nga Pakeha o toku takiwa, mete kai titiro "Pipi i Turanga, kite tika o tenei korero, he rahi atu nga whenua kei te takoto noa kaore he moni e taea ai te whakapai. I runga i taku whakaaro ki nga kaute o nga Moni Wuuru me nga Moni reti o nga whenua e riihi ana ki nga Pakeha. Tera pea kei te tae kite 17 mete 18 mano Pauna moni ite tau, e whakapaua ana ano kite whakapai i nga whenua, rite tonu nga whakahaere ki to te Pakeha,. koi ana taku huarahi marama mote iwi Maori kia tahuri kite mahi penei, ka ora, engari ko te pouri, he kore ture hei arai mo te hoko e puare nei ara he ture hei rahui i nga whenua, kaore he ture penei i toku takiwa, pera me etahi takiwa he Ture rahui ona, i timata tonu mai te uru onga whenua o toku takiwa kite kooti i te tau 1876. I korero au i tainahi kei reira nga whenua Papatipu e toe ana. Kg tetahi o nga tikanga e ora ai te Iwi Maori me whakamana atu nga Komiti Maori, hei tiaki mo te Iwi Maori, hei peehi haere i nga tikanga Maori e patu nei ia ratou, ara koaua tikanga, ko nga hui nunui whalcapau kai, me nga tangihanga tupapaku, me etahi atu tikanga pera, tae atu ki nga tohuriga Maori, hei tiaki hoki i te nohc pai o te Maori ara, i nga Pa noho i nga wai inu me era atu tikanga pai kia penei mete Pakeha te noho pai i ona kainga. He arai hoki i nga tikanga mangere e noho nei etahi Maori ki nga kainga o etahi tangata kai noa ai i nga kai a te tangata, ara i te oranga o tana W ahine me tana whanau, kia mahia he tikanga hei whakakaha i tena i tena kia kaha kite mahi oranga mona ake. Koia nei nga mahi ma taua Komiti e ki nei au kia hoatu hemanaki taua Komiti, kei roto tena i tena Menemana o te hui ki Papaw&i, hei tiaki hoki i nga Tamariki Kura Maori, e pumau ai to ratou ahua, note mea he nui nga moni o te Koroni e whakapaua ana mo nga Kura Maori, te hokinga mai o nga Tamariki i tfc Kura ki nga kainga Maori ngaro tonu atu 0 ratou matauranga i nga tikanga Maori te peehi, ko tetahi e whakapaua ana nga moni a nga Matua kite Waipiro, kaore e waiho hei wjhangai i a ratou Tamariki, ko au te tangata 1 kaha kite whakamatau i tenei Iwi i te Maori, mehemea ranei e rite ana kite Pakeha te kaha kite hopu i te matauranga. na runga i taku kaha ka puta taku Tamaiti i te Kura ka tu hei Roia hei (Barrister.) Ki taku whakaro tera atu te nuinga o nga Tamariki Maori e' puta, mehemea e rite ana te kaha o nga Matua ki t e awhina, koi ana tetahi mahi ma te Komiti, &ra, he whakaka-

Ha i nga tikanga mo nga Tamariki Kura. Ko tetahi mate o te Iwi maori, ko te Waipiro. He aha ranei te tikanga pai e mutu ai te ra> mea, he whakaatu noa naku tenei i tena mea kino, e patu nei ite Maori. Koia nei ta matou e tono nei kia tu aua Komiti hei hoa mahi tahi mo te Poari, mo nga Kooti hoki, me nga mahi kino hoki e patu nei i te Iwi Maori. Mehemea ka rite ito koutou whare tenei, tera e kaha te Iwi Maori kite whakahaere ia ratou. Mo te Pire ate Pirimia, ma to koutou Komiti e ata whiriwhiri, heoi ano ta matou -ko nga whakatikatika, na, kia uru ki roto, a, me whakauru te kupu Rahui ki roto o taua Pire, ara, kite whakaupoko tonu ote JPire. Me Penei "Ture Rahui whakahaere hoki i nga Whenua Maori." Tenei kupu "Rahui," he Rahui tuturu. Kaua e pera me etahi tu Rahui. Ko te Sex 7 o te Pire a te Pirimia, te waahi No 2; Eki ana kia tokorua nga Mema me Pakeha. Kote whakatikatik a te hui ki Papawai, e mea ana kia 4 Mema Maori, engari ko te Komihana ote Karauna hei Tiamana, i pena taku korero i nanahi, aka pena ano i naianei ara ma te Komiti e titiro mehemea ehe ana tena, me hoatu pea kia kotahi te Pakeha, e pai ana, ka mutu tonu hoki te pai ote Pakeha hei tohutohu ite Poari, no nga Maori anake ia nga Whenua, ako nga raoni utu pea ote Poari ma nga Whenua Maori ano e utu, ma to koutou whare tenei e whiriwhiri. Mo te Sex 11 &12 tae noa kite mufcuuga 0 taua rarangi, taku whakamarama mo tena waahi; e kore e hohoro te tau o tenei Ture ki nga takiwa Maori, e kore hoki e whai mahi, te take, tera e hiahia nga Hapu whai' Whenua i roto i tetahi takiwa kia tau tenei Ture ki o ratou Whenua, a tera etahi tangata e wbakaara whakahe, ka tukua ma te pooti ote takiwa e whakatau, tera e kaha etahi tangata kite whakahaere kia pooti mo te taba Turaki Ite tono, kite hinga te tono, kua kore e uru mai nga whenua o tera takiwa ki raro o tenei Ture, aka takoto tonu i raro o nga Ture o inua e mana nei i naianei. Ka pa he mate ki nga tangata whai Whenua o tera takiwa, na ko nga Whenua o nga Hapu maha kei te riihi pea ki nga Pakc-ha, ko etahi Hapu iti iti nei no ratou nga Whenua e toe ana, kua mate noa iho kaore he huarahi mo ratou, koia nei taku whakamarama mo tena rarangi ote Pire engari, me penei mete Menemana Maori ate Hui ki Papawai, e raau ite Sex. 7. 8. 910, he pena ta matou whakatikatika mo tena tikanga, ara ko te Sex. 7 kite paahi tenei Pire me tau ki nga Whenua Maori katoa ote Motu nei. I ki au i nanahi me wehe nga Whenua ote taha Turaki i tenei Pire ki waho engari me tau mo matou mo te hunga Tautoko i tenei Pire. Ka paahi tenei Pire, ka tu'nga Poari, ko te mahi tuatahi ma te Poari, he whakatu hui, ki roto i nga takiwa o te rohe ote Poari. Ka tahuri taua Poari kite whakatau i nga waahi hei kainga noho, hei pa, hei mahinga hei paamu. Ko nga Whenua watea e tukua ana ki to Poari mana e whakahaere, kei ena rarangi katpa. 7. 8. 9. 10, enei tikanga, ma te Pcari e whakatu nga Komiti Takiwa me nga Komiti Poraka. Kite uru enei Menemana kite Pire, tera e hohoro te mahi ote Poari i nga takiwa katoa o te Motu nei. Wi Pere: — Whakamaramatia- te mahi ma te Komiti Poraka. A. Ma taua Komiti Poraka e whakaae nga Whenua ki raro i taua Poari koi ara te whakaae a te katoa, ma tena tikanga ka kore ai te Maori e tu wehi i tenei Ture. Ka mohio hoki te Maori ka mahi tahi ratou ko te Poari. Mo te Sex. 18 14. Kaore matou. e mohio ki nga mate i roto i tenei rarangi, kotabi anake te waahi e titiro ana te Maori ko te kupu (fee-simple.) Kaore i taea e nga kai Whakamaori te Whakamaori, kaatie penei ana pea tona tikanga nona Motuhake ata te Whenua. 'Ko tetahi ko te whakorenga i nga Taitara Tawhito, k&ho&Ltu ko nga Taitara hou kite Poari, kei te whiriwhiri Ehatou i tenei, mehemea he tango atu i o matou mana "Taitara" kite Poari, ka ki atu au waiho ano ia matou o matou Taitara,. engari e tika ana ano kia riro i te Poari he Taitara whakahaere anake

mo nga Whenua e tukua ana kia ratou engari kaore matou e mohio ana ki nga tikanga 0 enei rarahgi. Wi Pere: — Mehemea kite riro atu nga "Taiiara" ite Poari ka pehea? A. Tera pea e ngaro tonu atfc nga Whenua tera pea ka hokoa atu kite riro atu o matou Taitara Whenua kite Poari, e hara i te mea kua kite matou ite mate ote Pire, kaore ano hoki i mahi e mohiotia ai engari he titiro noa ake kite ahua. E penei ana to matou whakaaro kite oti i te Poari etahi Whenua te whakahaere i runga Ite riihi whakanohonoho kite Pakeha, me mutu tonu iho te tu o te Poari mo ena Whenua kaati mete tu ko te Komihana anake hei tiaki mo te taha ki nga reti, mete Komiti Poraka he mea tino marama tena, te take kei pau noa nga moni ia tau ia tau, hei utu i te Poari. Ka korero au mo te Sex. 16 tae atu kite 18, o te Pire. T. Kara:— Kei roto katoa pea i ta koutou Menemana enei mea? Paratene: — E tika ana kei pau noa te taima engari me korero atu au i naianei mo te taha pooti e mau nei i te Sex. 12, tae atu ki nga tikanga e whakamaramatia ana e te Sex. 46 ote Pire. Ko enei tikanga pooti he mahi nui tera e pau he moni nui o te Koroni i taua mahi kei roto i ta matou Menemana o te hui ki Papawai a matou kupu mo te pooti. Tiamana: — Kei te whea waahi? A. Kei te rarangi 39, mete 40. Kei kona e mau ana. T. Kara:— E penei ana koe me whakamama te ahua o nga moni e pau mo tera mahi? A. Ae. Kua poto katoa a matou Menemana kei roto ite Pire whakatikatika e takoto nei, me whiriwhiri koutou i tena. Mehemea ka whakaaro to koutou Komiti kite kore e oti tenei Pire i t,au. me whakatakoto tetahi Pire poto e Koutou ki te Whare, kia penei te ahua. I. Me whakatau he Rahui ki runga i nga Whenua Maori katoa. JI. Me tahuri te Kawanatanga kite whakaotioti i nga hoko, me nga Taunaha o mua ko taua whakaoti mo nga hoko tika, me wehewehe i nga hea kua hokona i roto i nga Whenua. Kia tuiuru te toenga o nga Whenua Maori e toe ana i te Motu nei, kia marama ai nga toenga Whenua e toe nei i nga wahi katoa ote Motu, kia kite ai te Paremata e haere ake nei i nga Whenua e toe nei e marama ai te hanga Ture mo aua Whenua Ko nga Whenua he mokete kei rnnga me waiho kia Tarewa ana engari me arai aua Whenua kei hokoa. . 111. Me whakauru ano tetahi rarangi whakatu Poari hei hoa mahi tahi mo te Kooti hei whakatautau haere i nga Keehi e tarewa nei kia tere ai te oti. Mo te tono ate "Taha Turaki" kia hikitia tenei Pire kite hui ki "Waitangi," he moumou tfrmm noa tenei tono, kaore e fcaea e taua hui, tetahi mea mo tenei Pire, kaore tera hui i karangatia mo tenei Pire ko tona take o taua hui he whakapuaretanga Whare, he tangihanga hoki mo nga pouaru. Na ratou noa na nga tangata i konei tenei whakaaro me hiki atu tenei Pire ki reira kaore he take e whakaaro nui ai tenei Komiti mo tena tono. Ko te hui i Papawai he hui nui no nga Iwi katoa ote Motu nei he hui tena i whakaritea hei whiriwhiringa i tenei Pire i whakaaetia hoki ete Pirimia. Na te Kawanatanga i awhina taua hui, i whakangawaritia nga utu Tereina, i tukua atu nga teneti Hoia hei awhina ite hui, he Takuta hoki hei tiaki. I tae te Pirimia mete Kawana Atimara me nga rangatira Pakeha kite whakanui i taua hui. I whaikorerotia ete Pirimia tenei Pire ki taua hui. Kote nukuki "Waitangi," he moumou taima he whakaroa kau. He nui aku kupu hei whakahoki i nga kupu a tera taha, engari he whakapau taima. Ahakoa 10 mano, e hapai ana i te taha turaki, he take ko. i.pera ai ratou, ara, e hapai ke ana i ie Pire tono Kaunihera, tetahi wehenga, tetahi wehenga e hapai ana ite tahi take, ara, ite "Houmu Ruuri." Na kona

ka hui ena taha kite turaki i tenei Pire. Ko taku kupu kite paahi tenei Pire kite kitea te pai ka uru katoa mai ena Iwi ki raro i tenei Pire. Mo te Pire a H. Kaihau, e maha nga whakahuatanga i roto i tenei Komiti no reira au ka mea kiakotahineihe kupumaku, ara, kaore tooku takiwa e whakaae kia uru ki tera Pire notemea e ahua whakatete ana tena Pire kite Kawanatanga ote Koroni. Engari ki tooku whakaaro kote mea pai me wehe atu he Poari mote takiwa Kingi 0 Waikato i roto ano inga tikanga s o tenei Pire. Mote korero a tera taha he tangata kuare lie tangata kore whenua nga tangata e toru mano, e kata ana matou mo tenei korero, he tika ano pea ko etahi he nui nga Whenua ko etahi he iti engari kaore ano au i rongo ki tetahi Whenua ate 10,000 i homai mo matou mo te 5,000 tangata. Kati he porangi te tangata nana taua Pitihana i mahi, e hara i Niu Tireni, engari he tangata hou mai pea no tawahi, i rongo hoki au na te Pakeha i hanga taua Pitihana. Mote whakahe monga Ateha monga Tiati, e pouri ana au mo enei whakahe, ara, he korero he rawa tera. He Ateha au, kaore au i hokoa kite Wahine, tera ano pea etahi Ateha e peratia ana, engari kaore a a e mohio, e wha aku tau e tu Ateha ana i roto ite Kooti, he nui aku Keehi i whakatau ai kaore i ara he whakawa tuarua. I mahue ai ia matou i nga Ateha tera mahi he iti note utu, na kona i mahue ai ia matou i nga Ateha totika taua mahi. Kaore enei korero ite tika mo nga Ateha, mo nga Tiati. He maha nga Iwi ote Tai-Hauauru e tautoko ana i tenei Pire, kei te tiaki wa o Patea, i Taupo, tae atu kite takiwa o Whanganui ki runga, e hiahia ana kia paahi tenei Pire, ko te nuinga o nga Iwi i haina mai nei kite turaki, na nga.mahi a etahi tangata kaore ratou i marama ki nga take i haina mai ai ratou, he mea noku kia mutu aku korero i naianei ma to koutou Komiti e whiriwhiri te Pire, mete whakatikatika ate hui i Papawai, ma to koutou Whare e paahi ki ta koutou i kite ai e pai ana, kite kitea he mate a muri ake nei, ma koutou ano e whakatikatika a nga Paremata e haere ake nei. Ko ta matou whakatikatika e hara i te mea he turaki ite Pire ate Pirimia, engari he whakaatu i o matou whakaaro i ote Iwi Maori kia tirohia e koutou, ka mutu aku korero. Ko nga kai korero i muri ia au'ko Tamahau Mahupuku, ko Hiraka Terango, ko Tuta Nihoniho. Kei te mutunga o nga patai kia au, e mohiotia ai, e whiriwhiri ai matou ka tu katoa ranei ratou kite korero, tetahi ranei, ma matou tena e whiriwhiri. K. Rahera: — Penei ana taku whakarongo ki o korero e whakapai ana koe kite Pire a te Pirimia. A. Ae. Q. Ahakoa te nuinga o nga Mema e toru. Pakeha:— Mo te Poari, kito paahi tenei Ture ka hiahia tonu koe? A. Ko taku utu mo tenei patai, kua paahi hoki te Pire, heoi ano ka titiro au kite he te mahi i muri atu, na ka cono mai ano kite Whare kia übskatikaia. Q. He pai ake kia koe kia paahi te Pire, ahakoa te nui o nga Mema Pakeha? A. Ae, ko to matou hiahia kia Rahuitia nga Whenua Maori, kite kore e paahi he Ture kua pau nga Whenua. Q. Mehemea kite uru nga menemana ki roto ka mutu aua mahi a te Poari mo te Whenua, a mate Komihana e tiaki ma wai e mahi nga whakawa whakatu riwhi? A. Ma te Poari ra era mahi, nga Kooti, ara, ma nga Komiti; engari ko nga Whenua kua mutu nga mahi whakanohonoho me mutu te Poari te mahi pera mo era Whenua. Q. Ko nga whakawa Piira ate Poari ma wai era e mahi? A. Ko nga whakawa tuatahi mate Komiti, ko nga whakawa Piira ma te Poari e whakaoti, ko'nga Piira i runga i nga whakatau ate Poari me whakatu he tangata mo era mahi; pera ite Kooti Apitireihana koiana he tino otinga e kore ai e tae mai ki tenei Whare whakararuraru ai. Q. Me tuku atu ki aua tangata ma ratou e Whakamutu rawa? A. Ae. Q. I whakahe koe mo te Pire a Kaihau' e whakatete ana kite Kawanatanga?

A. Ae. Q. W'hakamaramatia te rereketanga o la koutou i tana? A. Ko te tikanga o tana Pire ko nga Whenua Maori katoa o enei Motu me taka ki raro i te mana ote Kaunihera Maori kote Kiingi hei Upoko. Q. Kaore koia tan i pera, ko te Poari Maori hei Upoko? A. Kaore, ko ta matou e wha Memst Maori ko te Komihana ote Karauna hei Tiaraana. Q. E rite tahi ana pea te tikanga o ta koutou Pire, me tana e tono naana ana? A. Kaore hoki au e pai kia uru mai taua tikanga ki to matoa takiwa kei roto i taua Pire eki ana ko nga reiti me nga taake me utu atu kite Kaunihera ote Kiingi, ka rua ai nga mate mo nga reiti me nga taake ka utu kite Eaunihera Maori ote Kiingi, ka utu kite Kawanatanga ote Koroni. Q. Mo te whakatautau i nga Whenua e rite tahi, ana pea a koutou Pire. A. Kaore pea ite rite tahi. Q. I korero koe mo te nui ote kai Waipiro kua iti haere Pea i naianei. A. Ae ki efcahi takiwa i etahi taima, kei etahi taima kanui e pena ana te ahua,ko te tahi pea i iti ai i naianei kua pau nga Whenua e whai Moni ai hei kai Waipiro. Q. Kei te rite ranei te kino kite 20 tau kua pahure nei. A. Kaore kua itiiti nga Whenua hei hoko moni. Q, Na te mea pea kua whai matauranga te Maori. A. Ae na te tikanga ote whakapono tetahi na nga tamariki ite Kura e ako haere ana i o ratou matua. Q. Mo nga tangihanga mete kai Waipiro me nga tikanga Maori, whakapau Moni,mehemea Pea ka tukua kite Poari he tikanga mo nga Whenua ka pera tonu pea, he pai rawa pea te wehewehe ki ia tangata tona Whenua. A. Ki taku mohio e kore e mutu i tena e ngari ma ngs komiti Maori e peehi haere nga tikanga Maori. Q. Ko tehea te mea e kore ai e moumou ria nga Moni kote tuku atu i nga Whenua kite Poari kote wehewehe ranei? A. Kote whakatu Komiti. Q. Mehemea kite wehea to W'heuna ko koe anake kaore ou raruraru ko tehea te mea pai kote tuku ranei kite Poari? A. ko nga Whenua kua mutuhake kiia tangata kia ia ano te tikanga, ko nga Whenua huihui kite Poari, Q. Mehemea kite oti nga Whenua Maori te wehewehe ka mutu pea nga tikanga Maori? A. Kaore e mutu te tikanga Maori, me Pakeha rawa pea te tu o te tangata e mutu ai, ko te tikanga Maori e rite ana ko te manawa tonu tena ote Iwi Maori, ahakoa taua tino taonga e kore e tohungia kite tae mai he manuhiri ki tona whare ka tukua e ia. Q. Na wai koe i tohutohu na te Komiti koe i tohutohu kite tikanga mo to Tamaiti? A. Kaore ite Kura au e noho ana i takn tamarikitanga. Q. I tautoko te Komiti ia kot kite hoait? moni hei whangai i to iamaiti? A. Kaore, kaore ano hoki he Komiti itu noa. Q. Mehemea itu te Komiti i taua wa ka pehea? A. Ki taku mohio ka awhina ratou iaau. Q. E mea ana koe e moumou ana te matauranga o nga tamariki e hoki mai ana i te kura? A. Ae engari ma te Komiti e whakahaere he tikanga, hei arai i nga tikanga Maori e pai ai. Q. Kite wehewehe te whenua kiia tangata kiia tangata, katahi pea ka pai nga tangata Maori? A. Ae e tika ana, engari kaore rawa e taea te whenua, penei, i uru te 100 tangata ki rofco ka wawahi ite poraka kia 100 wawahanga, ko nga TnTP ruuri me nga moni whakawa tae atu pea kite Piira me nga raruraru katoa ka huihui, ka whakatakoto ki runga kite whenua tera e nui noa atu nga moni ki runga ake i te utu tika mo te whenua. Q. Mehemea ka pera te Maori mete Pakeha te whakahaere ka ora ki to titiro? A. Ae engari ko nga tikanga Maori e patu no te mea e iipu tahi ana te tikanga Pakeha mete tikanga Maori hoki, i nsdanei ahakoa tipu te tangata i runga i te tikanga Pakeha,

ma? te tikanga Maori ano e patu e ' pena tonu a»a, no reira e kore rawa e tipu te Maori kite matt tonu te tikanga Maori. Tiamana: — Ka hiki mo Apopo. 11. a. m, 20/10/98. 11. a. m. Timi Kara by P. Ngata:— Q. He whakaaro kotahi ranei tenei, na te nuinga o nga tangata Maori 0 Nui Tireni, kia whakamutua te hoko? A. Ae, kite Kawanatanga ki nga tangata 0 waho i whakaaro nuitia tenei e te hui o Papawai, ko tetahi wahanga ote hui i haere 1 runga i te tono mana motuhake, Houmu Ruuri, tetahi wahanga i haere i runga _i te tono Kaunihera Maori a Waikato, a i roto i nga korero katoa 0 aua taha ko te hiahia o katoa he kati ite hoko ko te tino take nui hoki tera i rpto i te mihi kia te Kuini. Q: la koutou e whakaaro ana kia kati te hoko i puta ranei he whakaaro mo koutou kia wehea etahi wahi ki waho? A. Kaore he kupu pera i puta engari i penei ko nga watea me whakahaere i runga i nga tikanga riihi ko nga Whenua e kore e taea te rii.ni kei nga tangata no ratou aua Whenua te tikanga. Q. I te takotoranga o ena tikanga nui i hanga ranei e koutou te tahi tikanga kia riro ma koutou ano e mahi? A. Ae kei roto i te menemana a matou whakaaro mo tena, ko etahi wehenga ote Hui i puta ki waho o ena tikanga. Q. Ko nga tangata pea e tautako ana 1 te Pire a Kaihau mete mana MotuHake aua tangata a ko koutou anake i whakaaro kia whakaurua nga menemana ki roto i te Pire? A. Ae, kei te pena tonu matou i naianei. Q. I pataia koe i nanahi mo te wehewehe i n°a paanga Whenua mote whakakotahi ranei Tte mana ote Iwi kia ropu hei whakahaere i 0 ratou Whenua? A. Ae, ka taea e au te whakaatu nga tikanga i roto i taua whakahoki aku, ara, mo te wehewehe he pai tera mo nga Whenua nuinui he iti nei nga tangata ki roto, na mo nga tu Whenua, he nui nga tangata ki roto, kaore he painga kite wawahia aua tu W henua, kaore hoki e whiwhi ia tangata ice Whenua nui, a tera kanui nga moni e pau i te ruuri ite Kooti me ona tini mahi; kote mea tika inehemea ka toputia ena Whenua ki raro i tetahi r6pu ma ratou e whakahaere ki taku mohio tera e pai atu tena ite tikanga weheQ. Me penei e rua ahua o nga Whenua he No 1. & 2? . A. Ae, ko nga Whenua pai e tika ana kia wehewehe, heoi ano te mate kei nga moni ruuri, ko te hiahia tena ote Maori he wehewehe i nga Whenua pera. Q. Me- ki ko nga W 7 henua i Heretaunga 1 Wmrarapa, i Whanganui me ki he nama, 1 era; ko nga Whenua puihi, maunga, he Whenua e pai ana mo te riihi me ki he No 2. A. Ae. Q. Mo nga Whenua pera i Taupo, pua me etahi Whenua i te takiwa o Waikato me etahi Whenua pera i te takiwa 0 Ngapuhi ma te nui rawa pea o nga eka e taea ai te riihi era tu Whenua me ki lie No 3. pea era? A. Ae, he No 3. he No 4. kei au ano etahi Whenua pera maunga, kohatu. Q. Anei pea te tuturu o to karero ko nga Whenua No 1. anake e pai ana mo te wehewehe? A. Ae. Q. E nui ana renai nga whenua pera e toe ana kite Maori ote No I? A. Kaore he iti iti rawa nga wahi e toe ana kua kite au i ena tu Whenua kua pau katoa'ite Pakeha. Q. Ko aua tu Whenua No I. pea kua riro wawe ite Pakeha te hoko? Q. Ae he nui hoki te utu c era wahi. Q. Kaore au e whakahe mo te wehewehe i nga Whenua No 1. " A," Kaore, kei nga tangata no ratou era Whenua te tikanga. Q. Mo nga Whenua No2, penei. pea to whakahe mo tenei he tokomaha nga tangata 1 roto i tc Whenua a kite wehewehea, kanui ke atu nga Moni e pau i nga ruuri me nga Kooti. A. Ae. . A. mehemea e nui ana nga eta o«e

Paanga. ote tangata kotahi katahi pea ka tika? A, Ae mehemea he nui te Whenua he iti nga tangata ka tika. Q. A ki to whakaaro mo te toenga 0 nga Whenua e toe nei kei e whea nama te nuinga? A. Kei te N<>2. Kei te No 3. te nuinga ko nga Whenua papai kua riro katoa, ko aua Whenua i itiiti nga tangata ki roto a i rahi te utu. Q. To mohio mote No2,s-8. kite wehewehea aua tu Whenua nga paanga ki to mohio ka tae kite hia eka mo te tangata? A. Kei toku takiwa ko etahi e tae ana ki te 10 eka kei etahi kotahi eka ko etrihi e nuku ake ana he nui nga Poraka e pa ana aua tu tangata penei me au he paanga toku ki te tetahi Poraka kite tahi, engari he itiiti. Q. Me ki ko koe tonu penei na, i ninga ifco paanga kite Whenua 10. eka pea i nga Poraka 10, 100. eka te huihuinga ka puta ranei he painga kia koe i runga ite weh6wenenga? A. Kaore, tera e pau nga moni nui hei utu i nga whakawakanga, a tera pea e tau e tahi paanga oku ki runga i nga waahi pari, waahi kino, me nga moni ruuri kanui ke atu taku ruihi i taua tikanga. Q. Mehemea e 5,000 eka pea te whenua e 500 tangata ki roto i taua poraka, a ki to mohio ka tae mai nga Pakeha e hiahia ana ki te riihi ka tono tetahi 100 eka ko tetahi 1000 eka tera atu mo etahi, me pehea e tika ai te mahi mo ena mea i runga i te raruraru o nga paanga? A. Ma te whakatu ropu anake 0 nga tangata no ratou te whenua e taea ai ena mea ko nga paanga anake e whakatau, kia marama ai mo te wehewehenga o nga moni reti. Q. He pai atu pea ma te ropu Maori Poari, komiti ranei e whakahaere aua tu mea, e whai mana ai te tuku riihi ki nga Pakeha ko taua ropu hei whakahaere, mo muri atu ka kimi ai i nga paanga? A. Ae ma te Poari tena mahi ko te Komiti hei hoa mahi tahi ma tenei huarahi e whai utu ai te whenua. Q. Mehemea ka tu te Poari mete Komiti kite whakahaere i enei tu mea, kia pehea te roa ka oti te whakahaere kia kotahi wiki kia pehea ranei. A. Kaore e roa mo te wa anake kite whakariterite ki nga Maori te waahi roa mo te hainatanga ki nga Pakeha kotahi haora pea ka oti. Q. Mehemea lea wehewehea taua whenua nga paanga ki ia tangata ki ia tangata o taua 5,000 eka tena kia pehea te roa ka oti ai te whakahaere te riihi? A. Taku mohio kia neke atu pea i te 10 tau e kore a oti katoa i mahi au i mua mo te tahi whenua reti kia te Witimoa e 8 nga Poraka e 800 katoa nga tangata i roto he roa te wa e mahi ana au, ko te hawhe o aua tangata i riro mai ia au i roto i nga tau e 3, no muri noa nei ka tu he komiti katahi ano ka oti. Q. Ki ta koutou whakaaro ma tena mate whakatu Komiti katahi ka mama ai te whakakahaere. A. Ae, a ka whai utu tika i runga i te riihi, note mea i runga i te tikanga ma ia tangata ake 0 nga tangata katoa e whakahaere, he iti rawa nga moni riihi mo te whenua, ko te nuinga .0 nga moni tika mo te riihi o nga whenua ka puritia hei utu i ngai moni e pau i nga tangata haina haere i nga riihi, i tetahi wa ka haere au mete Kai-whakawa mete J P kite haina i tetahi tangata kotahi, ko nga moniSxpau i nga raruraru o to matou haerenga neke atu pea i te £SO pauna, ko nga moni reti 0 tona whenua e 7/6 i te tau, koi nei hei tohu maku i te he 0 taua tikanga, ko tenei e tono nei matou koi nei te huarahi pai e tere ai te oti 0 nga mahi whenua. Q. I runga i te maha ou tau e tu ana koe hei Ateha me nga mahi whakahaere i roto i nga Kooti me etahi atu mahi, kua kite koe i nga mate huhua a e ana pea koe kia penei tonu te tikanga mete Pire nei e ora ai 1 enei mea, haunga rate tino penei rawa onga tikanga 0 te Pire nei engari kia penei i o koutou whakaaro e tono nei? A. Ae, ko te Rotokautuku tetahi whenua 0 matou e 5,000 eka e 500 tangata ki roto i muri iho ka wahia taua whenua kia au me nga hapu 0 toku taha, whakaturia ana he Komiti o matou i te tikanga Tiiti, toko iwa ko au ano tetahi o te Komiti kua riihitia e matou kite Pakeha, kotahi tonu haora ote hainatanga o te riihi kua mutu, ko matou katoa kite tango i nga moni reti, ka utu atu ki nga tangata o te whenua i runga i te hea 0

ia tangata, kaore he utu o te Komiti ko nga moni ano o toku hea i riro mai ia au, na' mo te Komiti Maori e whakaaro nei an me mahi tonu raua ko te Poari e mama ai nga mahi, tera tetahi whenua ko Waipiro Poraka e 80 mano eksf, e rima nga wahanga o tana Poraka whakaritea ai nga paanga o aua tangatp ki ' aua wahanga he mea mahi i waho o te J£ooti ete Komiti ka oti ka hoatu kite Kooti, heoi ano ta te Kooti he panui a oti ana i roto i te taima poto oti katoa, a na taua Komiti ano i whakahaere nga riihi oti katoa, kore rawa he raruram tae mai ki naianei, koia nei matou e tono nei kia hoatu ano, he Komiti hei hoa mahi tahi mo te Poari. Q. Te Poraka ote Rotokautuku ko nga tangata he nui a whiriwhiria ana he Komiti hei whakahaere a kaore he raruraru o taua "Whenua i naianei? A - Ae - ' Q. Koi na to koutou hiahia e tono nei? A. Ae. Q. E kore ai nga taumaha katoa? A. Ae. Q. E Penei ana tc hangaitanga oto koutou hiahia kia tu he Komiti mo ia Whenua hei whakahaere i nga raruraru katoa? A. Ae. Q. Kaati ko te mahi ina te Poari he whakamana i nga mahi a te Komiti? ' A. Ae. Q. Tetahi o whakaaro aia taua Poari e whai-mana ai nga tangata kite tono ki taua -Poari i etahi moni hei whakaputa moni hoki hei whakaea i nga ruuri i etahi tau maha atu hoki? A. Ae. Q. Mo nga tu Whenua No 1. Kaore o whakaaro kia wehewehea era Whenua? A. Kaore.

E EUA PUTANGA OTE PEPA ITE MARAMA