NO WAIRARAPA.

Puke ki Hikurangi, Issue 1, 21 December 1897, Page 1

NO WAIRARAPA.

Papawai. Turei Tihema 21 1897. E nga iwi, e nga hapu, e nga reo, e nga mana. Tena ra koutou; He panuitanga tenei i ta tatou Nupepa ia "Te Puke Ki Hikurangi" ka tukua atu nei kia haere atu ki nga hau e wha o tatou motu e rua, o Aotearoa me te Waipounamu me o raua motu ririki, hei taringa, hei reo, mo tatou e noho nei tatou i roto i te pouritanga o nga mahi nunui a to tatou Kotahitanga, ara te oha a o tatou tipuna a o tatou matua, te Tiriti 0 Waitangi me nga mahi a to tatou Paremata e tu mai nei i Poneke, me nga rongo korero o te ao e whakarongo noa nei te taringa, e ui noa nei te ngakau, ki a ia ano, a, kowai hoki hei whakautu i te patai. E hoa ma tenei ahau ka tu ake ki runga hei whakautu i tenei patai. E tu ana o tatou perehi Maori a te Wananga, a te Korimako, a Huia Tangata Kotahi, ko ratou nga kai whakaea i enei tu ahua patai i era wa kua hori ake nei ki muri. Kaati iau ka tu ake nei, ko au hei kawe korero atu kia koe e taringa, e ngakau i na tonoa mai ahau kia haere atu. Ara e nga tane, e nga wahine, e nga taitamariki whai-whakaaro kua pakari nei koutou ki te tu i roto i nga whare hui rapu matauranga, otira e hoa ma me titiro te whakaaro me te ngakau ki enei taonga kua tata mai nei kia tatou, na runga ano i to koutou kaha ki te hapai i te matauranga i whaihangatia mai ra e o koutou tipuna, matua i te tau 1840, te whanautanga mai ko te Tiriti tenei o Waitangi. Te putanga mai i roto i tenei kote Te ture nui tenei, mo Niu Tireni ara7l. Otira i puta mai nga matauranga katoa o te Pakeha i roto i e nei. Ka hapu mai ka whanau ko Te Tiriti tenei Ki Kohi Marama, otira ka whanau ka putu mai kote Kooti whenua tenei, ko Te a Teha, Ko te Paremata, ko nga Mema Maori, Ite tunga ote Paremata ka tino kaha rawa te kau huri ite ora a o Tatou Tipuna i whaka takoto ai kaati ra e hoa ma ia nga Puhi ano e pupuri ana mai to tatou taonga i nga wa e tukinotia ana, kaati ra me hoki mai te titiro whakamuri kite tau 1892 kite hui i tu ki Waitangi. Ko te whanautanga mai te ra ote Tamaiti nei ote Kotahitanga puta ana ki Waho mauria mai ana raua ko tona Whaea Ko Te Titiri noho rawa ake ite Waipatu i Heretaunga. Te Whanautanga mai ko te tamaiti nei kote Paremata Maori o te Kotahitanga mete Whare Ariki, mete Timuaki, me te Pika, me te Tiamana, me te Pirimia, me nga minita, me nga Mema, Ite putanga mai o enei tangata ka tahi ano ka Iriiria ate Kotahitanga koia tenei ko te Kirihipi, hei whaka tuturu tanga i tenei kupu kia kotahi nga Iwi maori o Aotearoa me te Waipounamu, e ki ana taua kupu ma ia taane Wahine Tamariki e haina o Ratou-Ingoa ki roto ki te Kirihipi, a kua oti tenei kupu, 37,000 kua haina kua Tuturu hoki tenei taonga o tatou.

I Puta mai ano i te tunga o te hui o te Tiriti o Waitangi ki te Waipatu ko te mana motu hake e kimi nei e Rapu nei ano Tatou otira hei taonga atahua rawa tenei mo te Iwi Maori. . . . Otira tenei ano tetahi tamaiti i whanau ki te Waipatu, ko te Pire a Taiaroa, i Pakirikiri ko Pinepinetekura, enei katoa i puta mai anake i te Tiriti i runga i te kaha o nga toa hapai rakau o te Kotahitanga i te tu-nga o te Tiriti ki Rotorua; ko te kohi tenei e 2mo te whakawhiti i te "Mana Motu Hake" ki Ingarangi. Me huri ake ki te taha ki nga wahme, ite Waipatu ka puta te kupu a nga wahine kia whakaaetia he mana komiti mo ratou. No te tu-nga o te Tiriti ki Pakirikiri ka whakaaetia e te Kotahitanga. Ite tu-nga o te Tiriti ki Taupo ko te pire tenei a nga Re-eiri (Ladies) kia tukua atu he mana mo ratou kia tu Mema ratou i roto i te hunga whiriwhiri o nga Mema o te Kotahitanga; na kua tae tenei ki te tu-nga tua-whitu wahi o te tu-nga tua-ono o te hui o te Kotahitanga i tu nei ki Papawai Wairarapa; no konei ka paahitia taua Pire; heoi ra hei mohiotanga tenei mo tatou kua tu tahi nga wahine me nga taane hei hunga whiriwhiri ratou i roto i te Paremata o te Kotahitanga, kaati ra e ki ana hoki to ratou whakatauki; i a maru te kori, kori tahi, i nga taane te rapu oranga, rapu tahi, tena ra to hanga e te toa. A e tu ra koutou e nga tamariki i kowhiria nei koutou e o koutou iwi e o koutou hapu hei riwhi mo o koutou matua na ratou nei i whakahua tenei kupu kia kotahi tatou, no enei ra kua riro ko koutou hei whakahuahua, koi ra tenei ko te Kotahitanga. E tu ra koutou e te whanau kia maia, kia toa, kei huri ko-tua te whakaaro. Tenei ka huri ki te aronga mai o nga kupu kua whakararangitia i runga ake nei. Kua whakatoputia i enei hui a koutou i tu nei ki Papawai, Wairarapa; ara i whakatuturutia te ra hei whaka-whiti-tanga i te Mana Motu Hake ki te Hakui ra. I pae ano nga huata nga tokotoko nga mere-pounamu, nga patu paraoa me nga kakahu, ko te parirau anake nana i whakatau te iwikore ki nga toa hapai rakau; otira no nga kai rapu i te parirau te iwikore. E nga kai hautu waiho i runga i te whakatauki nei, mauri mahi, mauri ora. Otira e hoa ma e hara rawa pea, i te mea na te kore parirau na te ngoikore ranei l noho ai a te Mana; engan na te putanga mai o tona taina o te Mihi kia te Kuini na konei i ta-tutu ai tona haere; kaati ki te titiro iho ki te ahua ote kotiro nei kei waenganui o te mate raua ko te ora, ano ia ki te kore e huri mai te aroaro o te takuta hei mahi i te kotiro nei heoi ano ra hoki kua mate: Otira kite huri mai ia te takuta nei ki te ata whakarongo mai i te whakamarama a nga kai-tiaki o te tamaiti i te ahua o te mate tera tonu e ora ki te whakaaro iho. Otira ki te titiro iho ko ta tatou Pirimia tonu me tona Kawanatanga te takuta me te rongoa hei whakaae mai i te rahui tuturu mo te 5 000 000 eka e toe nei kia tatou. Otira e nga toa e nga hapu e nga iwi, kia kotahi te ngakau te whakaaro, rurukutia to tatua, kungia to manawa, pepengia ite pepe a to koutou tipuna a Kahungunu i riro mai ai te wahine a tera tangata i a ia.

Me whakahua i konei te tui a to koutou matua a Tamaihotua j Kaore hoki taku mahara-hara taku manuka-nuka ki aku tini mahara e pupu ke ake i roto i te hinengaro e hoa ma katahi ano a Tamairangi ka ako ake kite titotito kite hangarau e ka tukua taku pere ki te tairawhiti kia Hinematioro e kui e tenei ano au kei te kimi ake kei te wawae ake i roto i te ururua kia kite au i te mama mai o te ata kia kite au i te hihi o te ra kia whiti mai te mahanatanga kita ku kiri kia kohakoha taku noho kia tae te mahanatanga kite tau o taku ate kapapapiritia ka-ha-ku-tu ritia i te a whitanga ate mataotao e kui e kia huri ake to taringa kite whakarongo kite tangi a te Matuhi e tangi nei tui a, tui a, tui-tuia. E ka tukua taku pere kite tihi o Hikurangi e ia mae kia huri mai te taringa kite whakarongo kite tangi a te Matuhi e tangi nei tui a tui a tui-tuia. E ka tukua taku pere kite Tiriti ki Waitangi e mara mae kia huri ake te taringi kite whakarongo kite tangi ate Matuhi e tangi nei tui a tui a tui-tuia. E hara i te matuhi na ona tohu kite whakamohio meaha ite pukenga te pakoko tahi to ate riaki nga pukenga mahara o tuaiho otua whakarererawa e katuka taku pere kite tai tuarua. Kia Mahinarangi e pa ma kote purapura tenei a Potatau i whiua mai kite upoko o te motu nei mau hoki ra e kimai i te aha tonu ite matauroa kahori nei. Ka whakahemo nga tangata kite po kapau nei kite reinga maku hoki ra e ki atu e hika ma he ururua note whenua he titohea note oneone ite roa hoki kite whakatiputipu kite rauhi ite tangata mauria e Rakaihikuroa kite upoko ote motu nei. E ka tukua taku pere kite tihi o Taranaki e whiti ma e tenei ano au kei te whakahou ite owhaki ate tangta kua mate kite po e hoa ma kia huri mai te taringa kite whakarongo kite tangi a te Matuhi e tangi nei tui a, tui a, tuituia. Eka tukua taku pere kite nuku ote whenua e ka titia taku pere kite tihi o Tongariro kia hinana ki taira kia hinana ki uta ra e hoa ma kati hoki ra te hinana ki tai ra hinana iho ki uta ra tirohia iho iga manu mohio e toru e korero nei i runga i Aotearoa e tangi nei hoki te Matuhi tui a, tui a, tui-tuia. E ka tukua taku pere ka kau ite tua hiwi ki Raukawa ra e ka titia taku pere kite tihi o Tapuaenuku ra kia Taiaroa kia Tuhawaiki, kia Tamaiharoa, e tai kia huri mai te taringa kite whakarongo kite tangi a te Matuhi e tangi nei tui a, tui a, tui tuia.

Rauna noa teWaipounamu te waa hi i takoto ai te kuruauhunga te kurutonga rerewa te tiki Pounamu te Taramea te Tikumu te rau o Titapu nga taonga whakapaipai nga tohu Rangatira o te maori titia ki runga kite upoko te piki Kotuku te piki Huia te Raukura te Tikumu whakakaitia kite taringa te pohoi toroa te kuruauhunga tekuru tonga rerewa heia ki tekaki te hei taramea te tiki pounamu hei aha hei whakapaipai ra hei whakata kunekune kia pai ai kia huro ai kia rawe pai maiai kia mate mai ai nga Tamahineatahuanga whaiaipo ngakare aroto nga putiputi whakapaipai o Aotearoa kote whakamaoritanga tenei o nga manu mohio e toru e korero nei i runga i Aotearoa e tangi nei hoki te Matuhi tui a, tui a, tui tuia, e whakakoia nei hoki te huia koi a koi a koi ano e tangi nei hoki te huia hui a hui a kia kotahi e whakaoti nei hoki te Wharauroa-whiti-whiti whitiwhiti ora na mo nga tau o Hinawa.

Poneke. Oketopa 25 1897. No te 23 onga ra o te marama nei ka whakaarohia kia tae tetahi, etabi ranei o nga rangatira o te Kotahitanga kia kite i te Pirimia; patai mehemea e pehea ana tona whakaaro ki te whakahoki mai a Te Kuini i te kupu mihi a ona iwi maori, whakataua ana ko H. T. Mahupuku hei mangai mo te Kotahitanga mo tenei putake. He tokomaha nga rangatira i haere hei hoa mona. I te 25 onga ra i te 2 30 p. m. i te ahiahi ka tu taua hui, ka tae mai hoki te Pirimia i runga i te tono a H. T. Mahupuku, ko nga mema o te Koroni i tae mai ki tenei hui, ko Honore Timi Kara, ko Wi Pere, ko Hone Hek , ko Tame Parata, me Henare Kaihau, ko Apirana Ngata (Roia-maori) te Kai whakamaori me hono ake ki raro i tenei nga korero o taua hui kua oti nei te whakamaori:— Papawai, Oketopa 15/97. Ture whakawhanui atu i nga tikanga o te ture whakawa mote Karauna. Kai roto i te Nui Tireni Taima o te 15 o Oketopa 1897. Hone Heke. E motini ana i te korerotanga tuarua i te, Whakawhanui whakawa i te Karauna" 1897!. Ka whakamarama ia. Tera e tehi tangata maori kei te Waipounamu e hiahia ana kite whakahaere tikanga kite Kawana, morunga i te kore kaore i whakarite i etahi oati a te Kawanatanga mo etahi whenua i Otakou i nga ra o mua. I whakahe te Pirimia i te Pire no te mea hoki kite paahitia ka pa he mate ki nga take kite nuinga o nga whenua i te Poraka o Otakou. Oketopa 15 1897. "Pire whenna Maori" Wi Pere. He motini kite korero tanga tuarua o te Pire whenua maori. Whakatu maori Tiati mote Pakeha hoki hai ateha hai whakawa i nga raruraru o iga maori ki o ratau whenua. Pirimia—Kua tata te mutu o nga Kooti whenua maori i muri o te Kotahitanga i te Pire ka takua kite Komiti whiriwhiri o nga mea maori. Ko nga korerotanga tuarua me era atu Pire i whakaaetia. Ka hiki te whare i te 11.5 p.m. Kai te putanga tuarua o to tatou pepa te puta ai nga korero o te hikinga ote whare.

Papawai 16. 1897 Nga whai korero a Tamahau ma kia Wi Pere kia Henare Kaihau me te Rawhiti; he manuhiri i ahu mai i te Paremata o te Koroni i Poneke. H. T. Mahupuku. He whakatau ki te manuhiri. Haere mai! haere mail! haere mail! e Wi! haria mai nga iwi nunui ki roto ia Aotearoa ia Hikurangi mete Waipounamu. Haere mai e nga iwi Rangatira haere mai! haere mai!! haere mai kinga whakarerenga iho a nga Tipuna me nga Kaumatua. Haere mai! haere mai!! haere mai!!! ki roto i o koutou whare i Aotearoa i te Waipounamu. Haria mai nga mahi o te motu kua kitea na e koe me whakawhirinaki taua ki reira ara kite Paremata o te koroni. Haere mai!!! haria mai nga putea o tera whare o tatou pikautia mai nga tikanga te oha a nga tangata matua kua riro atu ki te po i nga ra o nga Tipuna, he rereke te ahua kotahi te haere kotahi te whakaaro ka huri te ra ka huri ko te haere o tenei ra tenei haere mai haere mai kia kite i nga morehu o Wairarapa nei haere mai e te reo o te Taihauauru kapai to taenga mai i tenei he ra tenei no te kimihanga i te ora mo tatou kapai haere mai e Waikato haere mai e Henare kimihia mai te ora mo o taua iwi i roto i tera whare kapai ka tae mai korua ki konei kia kite kia rongo i nga mahi a te Kotahitanga haere mai e te mema mo nga motu nei haere mai te Rawhiti ki te hui o te tai Rawhiti haere mai e te kai whakahaere o nga iwi o tera wahi o to tatou motu ahakoa ngaro a Mahuta otiia ko koe tonu te ki o tena whakahaere o tatou. Haere mai taua ki te Kotahitanga o rga iwi maori o nga motu e rua. He rereke i nga ra i o tatou Tipuna he rereke hoki i naianei he maha nga kupu a Wi Pere mo te taha kite Kingitanga o Tawhiao tae iho kia Mahuta otiia ia te Wherowhero i pa ano he kupu mo te taenga o te Kotahitanga ki Maungakawa a kihai i tirohia mai e Waikato ko enei he nui noa atu kati maku e whakapoto mai he poto te taima he nui te mahi no reira me whakarapopoto ki enei i runga ake nei. He pai katoa nga korero a Wi mo runga i te ahua o te Kingitanga. Kati koianei te hua o ana korero kia whakakotahitia nga iwi maori katoa o nga motu e rua. Ka mutu nga korero a Wi Pere Te Rawhiti. Ka whakautu i nga poroporoaki kia raua ko Henare Kaihau M H R. ka mu tu tona mihi me tona whakatautau. Ka whakahaere i nga korero a Wi Pere he pai rawa te ahua o tona arahi haere i nga tikanga katoa i whakahaerea e Wi Pere mo te Kingi tanga o Mahuta. I penei tona kupu, ko tona Kingi ta nga i rangaia ki runga i te Tiriti o Waitangi mete Kotahitanga nei kai runga ano i taua Tiriti ra ano, ehara i te mea he Tiriti ke e ngari ko taua Tiriti kotahi ano. Na nga whakahaere ke i rereke ai. Heoi i penei ahau kai te kotahi tatou i raro i te mana o te Tiriti o Waitangi, Ka pai ka tika nga mihi mai, i whai takoha ahau kite Kotahitanga i te taenga ake ki Maungakawa, otira kihai i whakarongo ki taku ku pu kia noho atu tai hoa e hoki mai kia whiriwhiritia e matou te kupu ate Kotahitanga ho ki mai ana, na, e Wi, ehara ia au tera he. Heoi ra e nga Iwi e nga Taane Wahine Tamariki, kia kaha kite whakahaere i totatou Kotahitanga. Kia ora koutou katoa. Henare Kaihau, M H R. Karanga mai kia Waikato tenei te haere nei kite ra, ka pai ngamihi tenei i haere mai kia kite ia koutou i tae mai ai ki konei tena koutou katoa. Tera atu te roanga atu ona korero otira i pau katoa te nuinga o ana korero ia te Rawhiti kai roto ia raua Pohuatau te nui nga o raua kupu. Kaore i uru ki roto i e nei whai korero. W K Wihape.

'Me huri iho te titiro ki to tatou Nupepa ki te "Puke ki Rikurangi". 1. Ko tenei pepa he nupepa maori, na H. T. Mahupuku. I Tangohia mai e ia i runga ake i tona whakaaro hei mahi i nga mahi a te Kotahitanga i te tau 1895, i timata mai i taua tau te mahi i nga mahi a te Kotahitanga tae mai ki tenei tau ki te tau 1897. 2. Kaati i te tukunga atu i te nupepa nei kia rere atu kinga topito e wha o tatou motu e rua me o raua utanga e rere atu ana to tatou manu i raro i te mana o te Kotahitanga me te Tiriti o Waitangi me te iwi nui tonu me te komiti o te pepa me H. T- Mahupuku. 3. Kua oti i te Paremata o te kotahitanga me H. T. Mahupuku te whakatuturu enei tikanga e mau ake i raro iho i te kupu apiti hei maramatanga kia koutou koia ano i noho ai te mana kinga tangata e maura te whakaatu i te rarangi 2 i runga ake. ra 4. Kupu apiti;—Te motini a te whare mote perehi. Hemotini:— kite whakaaro o tenei Runanga me whakahaere he tikanga e taea ai te tono kinga takiwa maori katoa o nga motu e rua nei i Aotearoa mete Waipounamu me nga motu e patata ana mote perehi nupepa a H. T. Mahupuku kote Puke Ki- Hikurangi; te ingoa me whai mana tenei runanga o te Kotahitanga me tona Kawanatanga kite whakariterite tikanga i waenganui ia ratou ko H. T. Mahupuku ratou ko ona kai whakahaere hei whakaotioti mo etahi mahi a te Kotahitanga kua whakahaerea e whakahaerea ana ranei amuri ake ne i mete awhina ano onga mema me nga Rangatira o te Runanga me etahi atu Rangatira o te iwi hei tuku atu i te korero whakamarama ki ona hapu komiti tane wahine o te iwi maori e kore e araia te Pakeha e hiahia ana kite utu nupepa mona me era atu panui o nga toa hokohoko me era atu mahi e ahei ana i nga kai whakahaere o te perehi te tuku atu i nga pukapuka hainatanga tono nupepa ki nga mema me nga Rangatira wahine taane o nga takiwa. H. Tare Tikao; —Kai motini, Hiraka Te Rango; kai tautoko, 1. Kupu apiti, U. Marumaru; ~ ~ me whiriwhiri he komiti hei whakahaere nga tikanga o te mahi a nga kai mahi me era atu mea katoa e whakapaua ana mote perehi me nga moni kua utua ki waho me nga moni e utua ana ki roto ko te tokomaha o nga mema kia tokorima hei Papawai nei te komiti huihui ai 2. Me hui te komiti ia toru marama ia toru marama ma ratou e whakaotioti nga mahi o te perehi ia taima ia taima ma ratou hoki e whakarite nga kai mahi me o ratou utu me uru atu ano a Tamahau ki roto i taua komiti ia wa ia wa me haina tona ingoa ki nga mea kua whakaaetia e tenei komiti 3. Whakarite mete whiriwhiri ano i roto i nga takiwa etahi komiti maori tetahi tangata ingoa pai ranei hei whakahaere atu mo nga tangata wahine ranei e hiahia ana ki te tango nupepa i roto ia toru marama i te ono marama i te tau ranei me utu nga moni ki nga Tiamana o nga komiti me tuhi rawa ki te pukapuka a tena komiti a tena komiti i mua mai o te tukunga o nga moni kite komiti tuturu o te nupepa ma te Tiamana o ia komiti e hoatu he rii-ti-i- ti mo nga moni e utua ana kia ia me hoatu hoki e te komini tuturu ara e te Tiamana he rii-ti-i-ti mo nga moni kua tae mai kia ia ia wa ia wa 4. Me utu nga moni a nga kai tango nupepa i mua o te tau ia tau ia tau e kore e haere noa te nupepa kite Tangata e hiahia ana engari me utu rawa te moni me tuhi mai ranei te kupu awhea utua ai kote utu mo te tau ma te tangata tekau herengi mo te ono marama e rima herengi mete hikipene mo te toru marama e toru herengi. 5. E rua putanga o te pepa i te marama hei te turei me tuku noa atu he tauwira ki nga Tangata kotahi putanga i mua mai o te taima e mohio tia ana kua tae ki te toru rau

nga kai tango nupepa hei reira ka haere tonu nga pepa mo ia tangata mo ia tangata 6. A te wa e hui ai te Runanga-nui o te Kotahitanga ia tau ia huinga ranei me whakatakoto mai nga kaute moni mehemea kua ea katoa nga moni a Tamahau i utua ai te perehi me nga moni hua me tuturu te perehi ki te Kotahitanga 7. Kote komiti tuturu mete perehi o te Puke Ki Hikurangi me Rehita rawa ki te tikanga o nga ture Pakeha hei arai ano hoki i te hiahia o etahi mea rereke e oho ake ana i waenga-nui ia ratou 8. Ko nga kaute moni me nga kaute e utua ana me paahi rawa e te komiti i mua o te utunga me whakarite ano e te Tiamana raua ko Tamahau te Tangata hei utu i te moni tiaki moni keehi ranei mo nga nama e pa ana ki tenei perehi me te tuhi iho ki te pukapuka 9. Ko nga reta tuhi mai e pa ana ki te katoa kaore he utu ko nga reta tuhi mai e pa ana kia ia raua ratou ranei me nga mea ngaro aha ranei tupapaku mate ranei whanautanga tamariki marenatarga panuitanga kanikani me era atu e taea e te perehi te ta kai te Etita ratou ko te komiti te whiriwhiri mo te utu i runga ano ia i nga tikanga o te utu mo nga mea pera e tonoa ana era atu nupepa 10. Ko nga mahi katoa a te Kawanatanga o te Kotahitanga e whakahaua ana kia taia me hoko nga pukapuka kite maori me te Pakeha kai te nui ote mahi me te ahua o nga pukapuka 11. Ko nga korero o ngs nupepa Pakeha me whakamaori a me haere ano te mahi o te nupepa i nga reo e rua he mea pai ano te reo rua kia taea ai te kupu a te maori te titiro e te ra taha 12. Ko nga mema katoa hui atu ki nga Rangatira Taane Wabine e tae ana kite hui me whakakaha katoa ratou ki nga kupu tautoko o tenei perehi mete whakaae ano ki te tango nupepa ma ratou, kai tona whakaaro anake te tikanga e kore e ahei te tono tono 13. Kia whai kaha te komiti tuturu kite tukutuku atu ia wa ia wa i ta ratou i whakaaro ai hei whakakaha atu i nga mahi o te nupepa me te panui ano kia rongo te katoa 14. Ko nga reta tuhi mai a tetahi a etahi ranei me ata titiro te Etita ki te titiro ia e kore e tika kia ta ia me whakaatu ara me panui ki tona waahi ano i wehea mo nga mea pera hei whakaatu e kore e ta ia 15. Kote Etita kote utu mona e whitu tekau marima Pauna i te tau kotahi koto raro iho i te Etita he Pauna i te wiki mo etahi tokorua kotahi tekau marima herengi i te wiki mo tetahi tekau herengi i te wiki tokowha katoa nga kai mahi 16. Kite tae kite tau e mahi ana nga kai mahi mate komiti ratou ko Tamahau e whakariterite te nekenga ake o te utu mo nga kai mahi te hokinga iho ranei i raro ano i nga tikanga o te ture mahi kirimina whakarite Te kupu apiti nate komiti. 1. Kite tuku korero mai koutou ki to tatou puke hei utanga kia kotahi tonu te taha o te pepa hei tuhinga o ia wharangi o ia wharangi, kia ngawari ai nga kaimahi o te perehi. 2. Ki te tono mai te tangata kia tukua atu te pepa kia ia me whakamarama mai tona ingoa iriiri mete ingoa o tona matua me tona poutapeta mete porowini o tona takiwa kia marama rawa kia tae pai atu ai to pepa kia koe. 3. Kite tuku reta mai koutou me penei te tuhi mai ki waho o te kawa. [Kia Purakau Maika Etita o te Puke Ki Hikurangi Grey town North Wairarapa] Letter Box No. 16 4. Kahore e perehitia nga korero whakakino mo te tangata, mo nga tangata ranei, mo nga iwi mo nga hapu me era atu mea whakakino e pa ana ki te tangata e tukua mai ana kia perehitia he mea kino rawa tenei kinga perehi katoa o te ao kaore e perehitia.

5. Ki te puta o koutou nupepa kia tiaki kauaka hei rukerukea noa tanga atu me tiaki tonu tae noa ki te tau ka whakahoki mai ai kia whakapaiperatia ka whakahoki atu ai engari mau ano e utu te panekuini mo te tukunga mai mo te whakahokinga atu kahore he utu mo te mahinga. 6. Ki te tuku moni mai koutou mo te pepa nei kaua te noti, te hiriwa, engari hei nga moni ota anake o nga poutapeta te ahua o te tukunga mai me titiro kite nama toru i runga ake nei. 7. Ko Mei te marama it e tau 1898 i whaarotia ai kia tukua whakareretia atu te perehi o te Puke Ki Hikurangi ki te Kotahitanga ina kaha nga kai tautoko kite whangai kia ia te whakahaere menga mahi katoa menga moni hua e puta ana mai i roto mana e whakarite ana kai mahi katoa.

Ki te Etita o "Te Puke ki Hikurangi", E hoa tena koe, mau e tuku atu ena korero ki roto ki to Nupepa mana e hari atu ki nga waahi katoa o nga motu erua, ara nga tikanga o te bai i tu nei ki Papawai, Greytown, Wairarapa, i te marama o Oketopa 6 1897. I te marama o Hepetema i te 25 onga ra 1897, ka haere a Tamahau Mahupuka ki te tai-rawhiti whakawahaia mai ana e ia nga iwi o reira. Hoki mai i reira ka ahu mai tona ara i hoki mai ai ma te tai-hauauru whakawahaia mai ana e ia nga iwi o te taihauaura, i runga i tona kaha me te mana ote Kotahitanga, a, whakahokia ana e te Kawanatanga te utu o nga tereina ki te hawhe tikiti te ritaana mo nga tangata e haere mai ana ki te Paremata o te Kotahitanga i Papawai Kereitaone Wairarapa. Ko nga iwi tuatahi i tae mai ki te marae ko Ngati-Raukawa, ko Muaupoko, ko Rangitaane, ko Ngatiapa, ko Whanganui, ko Nga-ti-Waewae, ko Ngati Pikiahu, ko NgatiHauiti, ko Ngati-Whiti, ko Ngarauru, ko Ngati-Tuwharetoa, me era atu iwi nunui o nga motu e raa. Ko enei iwi katoa e haere ana he peene ano ta ratoa ko te peene a Ngati-Raukawa. Kotahi maero te mamao mai i te marae o te Paremata i Papawai ka tutaki kite peene o te marae e kiia ana tona ingoa ko te peene o te Kotahitanga, ka hapainga e taua peene nga iwi o te Tai-Hauauru. A he hawhe maero te mamao mai i te marae ka tutaki ki te matua a nga wahine he rau-rakau te kakahu, he haki no lngarangi i nga ringaringa ko ta ratoa powhiri "Toi-a-mai te waka, ki te urunga te waka, ki te moenga te waka, ki te takotoranga i takoto ai te waka e i--Na e hoa ma, ko Kahukura ki te rangi ko Tauaiwi ki raro, tara ana te haere a te tangata, ka hapainga ano nga iwi nei e rima tiini te mamao mai i te Paremata. Ka tutaki ki te matua o te marae, ta ratou powhiri koia tenei: — Toi-a-mai-nga-iwi ki-te ura-nga-ki-Aotea-ki-te-takotoranga-i-takoto-ai-te-Tiriti-i-Waitangi. Na, e hoa ma, ko whaitiri ki te rangi, ko taua iwi ki raro, Na, e hoa ma, e pono ana tenei, ina-hoki, i, rangona iho e matou te ngatere tanga ote whenua, kauru kite marae ote Paremata kite Rongootaketake, kotahi haora e whakarite ana ite ture anga tipuna, menga matua kite tuku atu ite roimata hei tohu mote aroha. Na e hoa ma i muri o tena ka maioha, katu i kona rga tama ate tangata ka kitea i kona te rawe ote meremere mete taiaha kapakapakaa ana, rere ana te wehi. No te raa o nga haora ka hiwihia nga haki e (4); ko te Tiriti 0 Waitangi, raro iho ko te Rongopai, raro iho ko Maui, raro iho ko ta te Potangaroa, i te hiwinga o nga haki tangi katoa nga peene e raa, ki te whakanui, ka haere atu hoki nga wahine o te Tai-hauauru ka rauna i te pou o nga haki me te mihi aroha ki nga oha a nga Kaumatua. Ko te hiwinga o aua haki he tohu no te whakatuheratanga i te Paremata. Ka mutu nukuhia ana i te mea e tatari

ana ki nga iwi kia rupeke katoa mai, i te po o taua rangi ano ka tae mai a Taare Tikao o Ngaitahu o te Waipounamu te Tianiana o te komiti ote Kawanatanga o te Kotahitanga. No etahi rangi ake ka eke mai e tahi o nga iwi o te Tai-Rawhiti a te Arawa, a Rongowhakaata, te Whanauapanui, a Ngati Hineuru, Teurewera, a Ngati Porou me etahi iwi atu, ko taua ahua powhiri ano kua whakamaramatia i runga ake nei. I etahi rangi ake ka eke mai ko nga iwi o te Tai-Rawhiti ki Heretaunga ara ko Ngati Kahungunu, ko aua powhiri ano i whakamaramatia i runga ake nei. No te Rahoroi te 16 onga ra ka tae mai a Waikato ara a Te Rawhiti Hekeretari o Mahuta a Henare Kaihau mema o te Taihauaru -- Hone Heke -- Wi Pere. Ite 20 onga ra ka tangi nga Peene e rua katu hoki nga wahine kite Pukana a Wiki Eruha, a Meri Whariki, a Huhana Tuhokairangi, note marae enei wahine. Na e hoa ma he rawe te mahi a nga Tamahine ate tangata wiri ana te tinana kapakapa ana te rau o te Taiaha mete mea nga Kanohi ko Tawera, Imuri o tera katu no Ngati Tuwharetoa ko Meraina Hiraka no Taiwiri ko Ngahu Henare Haeretuterangi no Whanganui ko Ripeka te Mawae no Ngatiapa no Rangitaane kote Raraku Hunia, kotaua a hua ano o te tuatahi te pai, I muri mai katu ko Hinepare ko Mihi te ua, ko Hepine te Ropu, ko taua ahua ano i runga ake nei. Na e hoa ma he hanga whakamiharo ano enei tikanga katoa kua whakaaturia i runga ake nei. Te whare Paremata he kaari putiputi rakau whakapaipai a waho i tata kite rua eka te nui Te ingoa ote whare oraro ko Aotearoa e 2 tiini te roa ma ona whakapaipai e iri ana hoki nga whakaahua onga kaumatua Rangatira kua heke atu ra kite po. Kote whare o runga kote "Waipounamu te ingoa e 2 tiini te roa me ona whakapaipai e iri ana me nga whakahua onga Mema ote Kotahitanga itu nei kite Waipatu i te tau I893 Ko te whare kainga e rua tiini te roa me ona whakapaipai me ona whakaahua me ona putiputi e kore nei e taea te whakaatuatu katoa i roto i tenei panui e tu ana nga weita, taane wahine me to ratou kai tohutohu ara a Raharuhi Tuhokairangi me tana wahine ara a Taukuta Raharuhi kai tohutohu o te taha ki nga weita wahine rite katoa nga mea o reira te kai me era atu mea i piki haere tonu tae noa ki te pakarutanga o te hui Kaputa mai ki waho ka titiro atu koe ki waho ka kite atu koe i te whare o nga Pirihi me to ratou Tariana ara a Kawana Ropiha rite tonu o reira mea, Ka titiro atu ki muri o te whare Paremata ka kite atu koe i te whare Putia e iri ana te kau te hipi te poaka te tikaokao te tuna me era atu kai o te whare rite katoa nga mea o reira, Ka titiro atu whakatai e 2 tiini te mamao atu o te awa o Mangarara he awa huata i rawa hei kaukauranga, kai te taha o taua a - wa ko te tepara nui tuunga kooti o io ahua o ia ahua, Tetahi o nga whare ko Hikurangi te ingoa, ote marae ko Whakapaumahara kotahi tiini te mamao atu i te whare Paremata kote roa o taua whare kotahi tiini me te hawhe me te whare kainga ano i tetahi pito me o reira weita ano kote whare huihuinga tera o Niniwa Heremaia me nga Reiri komiti, Ko Papawai kotahi maero mete hawhe te mamao mai i te Taone o Kereitaone no reira i tu ai te Poutapeta kite whare o nga pirihi e rua haeretanga i te ra o te meera rite katoa o reira mea, Ite 28 katu ano te Peene ki roto i Aotea whakatangitangi ai katu ano nga Wahine kite pukana ara a Mihi Teua a Hepine te Ropu a Taranaki Teua he Taane tenei, kotaua ahua ano kua whakamaramatia i te tua tahi ra Imuri katu ano a Merania a Ngaahu kite pukana kotaua a hua ano te pai pera i ote tuatahi. Itu te tina i te 1 p. m. otenei ra i whakaturia te keeke i haria mai e Tunuiarangi ote

tina ate Kuini INgarangi i to ra o tana Tiupiri a i kainga hoki e nga Iwi katoa tana keke. heoi ena tikanga. Kote minita hapai inga ritenga whakamoemiti kite Ariki ko Arona te Hana i runga i ana kupu whakarite i to te karaipiture ki to te kotahitanga i runga i enei whakaritea ana puta ana te whakamoemiti a nga iwi onga motu e rua. He nui hoki te whakamoemiti onga iwi ki to ratou tiamana kia Taare Tikao motona kaha metona manawanui kite whakahaere inga tikanga kiamana aki te runanga iaia. Inga wa katoa e tu ana te nei hui tae noa kite mutunga kore rawa he tangata haurangi i kitea kite marae kore rawa hoki i rangona tetahi tangata i mahi pera. Kore rawa hoki i rangona he ingoa tangata i mahi tutu ara hianga kinga mahi ngahau ote ao. Kahore i roto i enei korero ngatikanga i mahia ki roto i te whare Paremata ara nga ora me nga mate e peehi nei inga tini iwi o enei motu e rua. Otira e hoa ma mehemea i konei tonu koutou ka miharo koutou penei hoki me matou makona ana te kanohi makona ana te taringa makona ana te waha ora ana te ngakau kote nei e hoa ma kia mama mai te waewae a tenei tau e haere ake nei kite kawe hoki ia koutou whakaaro mehemea e kore e kitea te mea tika i roto i ena, hei tapm mo enei, kua kitea nei i raro i te Rangimaire, kia kite kanohi ai koutou kia rongo taringa ai koKai rite ia koutou te whakatauki nei na, E moe ana te mata hi tuna e ara ana te mata hi tuna. Engari kia rite koutou kite whakatauki nei na; "i a maru te kori, kori tahi." E heke ana tenei kite hikmga, i hikitia te whare Paremata o te Kotahitanga 1 te 10 30 p. m. o tenei po o te 28/10/97; mo tera tau. Ko tenei e nga iwi haere mai! haere mai! ki to koutou Kotahitanga. Heoi ano na te komiti o te Apitihana (5) o te Paremata o te Kotahitanga;— Taraua Marumaru, Wiremu Ratana, Te Hanea Kawana Ropiha, Hamuera K te Korou, Hemi Rata,